Земляробчы каляндар
Абрады і звычаі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 405с.
Мінск 1990
Ў Вербную нядзелю амаль з кожнага гаспадарчага дома багамольцы адпраўляюцца ў сваю прыходскую царкву з пучкамі ўласнай вярбы, прычым у некаторых асоб такія пучкі нагадваюць часам добрую палавіну снапа. Такія запасы вярбы робяцца колькі для ўласных патрэб, столькі і для суседняга, як і пуцявога, пазычання. Ужо да царкоўнага асвячэння прызапашаная вярба не ўжываецца нават дзецьмі на гульнёвыя патрэбы. Пасля ж асвячэння яна становіцца ганаровай святыняй дома і па-за ім. Прасочым за вербным пучком ад моманту яго асвячэння ў царкве да канца вербнага года. Мы заўважым, што іншы багамолец зараз жа па асвячэнні з’ядае адну пупырышку вярбы, а калі ў галінках ядлоўцу меліся ягадныя зерні, то і адно такое зерне, пераважна чорнае — леташняга выспявання. Гэта робіцца з тым, каб летам абараніць сябе ад навальніц. Тое ж і па тых жа матывах робяць дамашнія, як толькі свянцоная вярба паступіць у дом. Аднак той, хто прыйшоў у дом са свянцонай вярбой, перш за ўсё стараецца тры разы стукнуць вербным пучком або асобным прутком кожнага члена сям’і, прыгаворваючы: «Вярба крэст (замест «хлест») б’е да слёз; не я б’ю, вярба б’е, няхай на здароўе жыве!» (той, каго хлешчуць). У сваю чаргу тое ж пра-
рабляе над вербным вестуном хто-небудзь з сям’і і толькі ў выключным становішчы, як, напрыклад, пры поўным адзіноцтве, ён хлешча вярбою сам сябе. Пры сустрэчы са сваякамі і знаёмымі вербныя багамольцы выказваюць сваё прывітанне не поціскам рукі, не здымаючы шапкі, а хлястаннем вярбою, і такое прывітанне міжволі выклікае здзіўленне. Зразумела, што вербнае прывітанне дае сельскай моладзі новы лішні раз да пажаданых адносін між сабой, перарваных з пачаткам Вялікага посту.
Дома гаспадар або асобы, якія яго замяняюць, абыходзяць з вярбой (дубцом) пабудовы для жывёлы, злёгку стукаючы ёю тры разы кожную жывёліну паасобна, і ўтыкаюць дубец у шчыліну гэтай пабудовы. Уласна кажучы, вербнае прывітанне робіцца ў адносінах толькі адушаўлёных прадметаў, і ў гэтым выпадку не застаюцца без яго вуллі ў пчаляроў, хаця ў той жа час не падвяргаюцца хлястанню кошкі і сабакі. 3 другім вербным пруцікам абыходзяць астатнія гаспадарчыя збудаванні, агарод і асабліва азімае поле, зноў жа тры разы сцёбаюць ім у розных месцах нівы і па сканчэнні ўсяго вербны пруток утыкаюць у адзін з куткоў агарода або нівы. Таму вельмі нярэдка можна бачыць, што пры мяжы дадзенага гаспадара, калі толькі зямля нізінная, вільготная, вырасла раскошная вярба з калісьці ўваткнутага тут вербнага прутка. Тое ж самае назіраецца і пры магіле сваяка, куды з прутком вярбы хтонебудзь абавязкова адпраўляецца для прывітання на магілах сваякоў. I тут наведвальнік тры разы хлешча магільны ўзгорак і вымаўляе звычайнае прывітанне, не дагаварваючы, аднак, другой палавіны або відазмяняючы гэту палавіну ў дачыненні да непарушнага спакою пахаванага. Ва ўсіх выпадках выхаду з вярбою, ці ў самы Вербны тыдзень або ў бліжэйшыя дні надыходзячага перадвелікоднага тыдня, вербны пруток не вяртаецца дадому, а пакідаецца ўваткнутым там, дзе ён абслугоўваў указаныя патрэбы. Ад гэтага, а таксама ад пуцявога і суседскага пазычання вербны снапок значна памяншаецца; рэшткі яго змяшчаюцца за галоўным абразом на гадавыя патрэбы дома. Зрэшты, калі не ўцалелі вербныя пруткі ў хляве і канюшні, пакінутыя там пры вербным абходзе, то пры першым выгане жывёлы ў поле (ён парадна адкрываецца 23 красавіка) і коней на начлег (парадны вывад 9 мая) пастуху і конепасу даецца па новым вербным прутку з «бажніцы»: той і другі трохкратна і нават па некалькі раз сцёбае выгнаную на пашу жывёлу і ўносіць пруток з сабой на ўвесь дзень замест пугі. У нямногіх выпадках з такім жа прутком вярбы з «бажніцы» земляроб адпраўляецца «заворваць» яравое поле і папар,
«драць аблогі» (заворваць цаліну), «капаць груды» (заворваць месца, дзе спалены груды хмызняку з-пад расчысткі зарасніку, лесу) і г. д.
Як адзначалася, рэшткі вярбы зберагаюцца да наступнага Вербнага тыдня і толькі тады, калі новая вярба паступіць у дом, спальваюцца ў печы, што адначасова ва ўсіх дамах адбываецца ў перадвелікодны панядзелак. Якім бы вялікім ні быў у іншым месцы рыбны дастатак, як ні спакусліва ў пост рыбнае блюда, ні ў адной гаспадарцы не стануць пры такім паленні гатаваць рыбу. Таксама пры такім паленні не рыхтуюць для бялізны шчолаку, не кіпяцяць і бялізны. Больш верныя старадаўнім звычаям гаспадыні стараюцца аддзяліць попел гэтага падпалу і ім удобрыць расаднік, дзе дзякуючы ахове «замёта» або акуратнай агароджы зямля не папіраецца нагамі людзей і жывёлы.
На працягу вербнага года вярба абслугоўвае наступныя, скажам, экстраардынарныя патрэбы:
а) у час першага грому з’ядаецца адна пупышка або кончык вербнага прутка, каб у наступны час не баяцца летніх навальніц;
б) пры наступленні навальніцы або набліжэнні небяспечнай хмары вербны пучок або ставіцца на падаконнік у бок навальніцы і хмары, або выстаўляецца на знешнім баку акна, каб аддаліць навальніцу і хмару, паралізаваць магчымую небяспеку;
в) пры недамаганні сем’яніна або хатняй жывёлы той і другі акурваецца вярбою; акурваецца гняздо квактухі, цельная карова і наогул цяжарная жывёла, каб тым або спыніць хваробу, або захаваць ад усемагчымай згубы, уплыву «дурнога вока». У гэтым выпадку вельмі важна, каб разам з вербнымі лазовымі пруткамі курыўся ў жароўні і ядловец, што складае неабходнае дапаўненне вярбы. Есць рэдкія выпадкі, калі вербныя пруткі і ядловец адварваюцца ў чыстай вадзе і гэты адвар ужываецца ўнутр як лекі ад колікаў, вадзянкі, ліхаманкі і звонку — у выглядзе прымочкі ад рэўматызму, пухліны, удару. Здробненая ў парашок вярба служыць на засыпку ран і болек, аднолькава ў людзей і жывёлы.
Застаецца дапоўніць, што, пакуль вярба не паступіла ў чырвоны кут, нават у межы двара, яна ахвотна пазычаецца, хто мае ў ёй патрэбу, але пасля гэтага яна ўжо не падлягае пазычанню падобна іншым свянцоным прадметам. Ведаючы гэта, хто мае патрэбу, не робяць і спробы да пазычання, а абыходзяцца іншымі свянцонымі прадметамі, як, напрыклад, травамі і кветкамі, асвячонымі 24 чэрвеня.
Пры пераходзе ў новы дом вербны пучок раздзяляецца папалам: адна частка застаецца ў старым доме, а другая пераносіцца ў новы, прычым першая застаецца ў доме няпэўны час, да яго разбурэння, і потым спальваецца нароўні і адначасова з гадавой вярбой у панядзелак перадвелікоднага тыдня.
ЛОГЛЯДЫ БЕЛАРУСАЎ
НА СВЯТКАВАННЕ ВЯЛ8КАДНЯ
Вялікдзень, альбо, як яго яшчэ называюць, Вялічка,— гэта значыць вялікі дзень, доўгі дзень. Вядома, што славянскія плямёны ў перыяд язычніцтва і нават з прыняццем хрысціянства наладжвалі святкаванні ў гонар жыватворнага і цеплатворнага сонца, Дажбога, святкаванні, вынесеныя славянамі, відаць, са сваёй далёкай радзімы, краіны вечнага сонца. Святкаванні гэтыя адбываліся, па сведчанні летапісца, прыблізна ў час веснавога і асенняга раўнадзенства, зімовага і летняга сонцастаяння.
Першыя гістарычныя звесткі пра славян гавораць пра іх як пра народ, які займаўся земляробствам. Земляробчая культура абавязкова павінна была своеасабліва паўплываць на склад народнага светапогляду, надаючы яму культурна-земляробчае адценне, падпарадкоўваючы яго жаданні і імкненні ўладзе зямлі. З’яўленне сонечнага цяпла і адначасова ажыўленне прыроды, рост раслін асацыіраваліся ў народным разуменні механічна. Па меры разумовага развіцця народа гэта механічная асацыяцыя перайшла ў лагічную, у сілу якой сонечнае святло і цяпло лічыліся прычынай, а з’яўленне расліннасці — вынікам.
Калі ж сонца з’явілася ва ўяўленні першабытнага славяніна ўсёапладатваральным, усёажыўляльным добрым пачаткам — светаносным Дажбогам, які дае ўсяму жыццё і змагаецца з цемрай, са злосным пачаткам, з зімой, з яе ўсёзнішчальнымі завірухамі і мяцеліцамі, тады з’явілася ў славяніна-земляроба патрэба нагляднай урачыстасці перамогі дабра над злом. Вось і ўстанаўліваюцца веснавыя святкаванні, аб якіх упамінае летапісец, у гонар багоў:апекуноў земляробчай культуры. Вітаецца і святкуецца наступленне вялікіх сонечных дзён, ці вялікадней, пачатак палявых работ, ад удачнага канца якіх залежаў увесь далейшы дабрабыт славяніна-земляроба. Святкаванні наладжваліся на гарах і наогул на адкрытых месцах са шчодрымі ахвярапрынашэннямі для ўміласціў-
лення ўшанаваных імі багоў:
А на тых гарах ды стаяць стаўбы, Ды стаяць стаўбы маляваныя, А на тых стаўбах вісяць катлы, Ды вісяць катлы адліваныя, А пад катламі ды гараць агні, А гараць агні ясненькія, 3 іх ідуць дымкі сівенькія, Там сядзяць дзядкі старэнькія I пяюць песні старасвецкія, I сучуць свечкі двайчастыя, Двайчастыя і трайчастыя, Спадзяюцца любых госцікаў, Любых госцікаў — светлых святочкаў, Светлых святочкаў — велікоднічкаў. Первага свята — святога Вялічка, Другога свята — святога Юр’я, Трэцяга свята — святога Міколу і г. д.
I стары і малы скакалі праз агні ясненькія і ў заключэнне спальвалі ці тапілі чучала «Мару» — увасабленне зімы, цёмнага, злоснага пачатку.
Прыблізна так святкаваў язычнік-славянін наступленне вялікадней, часу палявых работ, крыніцы свайго дабрабыту, стараючыся ўміласцівіць ахвярамі і просьбамі абагатвораныя ім сілы прыроды, якія ён уяўляў у вобразе і падабенстве самога сябе і якія ігралі пэўную ролю ў яго лёсе, прыносячы карысць ці шкоду яму.
Пазней, будучы хрысціянамі, продкі нашы доўга не пакідалі сваіх язычніцкіх звычаяў, аб чым сведчаць шматлікія выяўленыя пасланні і настаўленні свяціцелей рускай царквы. Рэшткі старажытнаязычніцкіх звычаяў і поглядаў захаваліся ў народных святкаваннях хрысціянскіх свят і да цяперашняга часу. Гэта асабліва адносіцца да тых свят, якія па часе святкавання супадаюць са старажытнаязычніцкімі святамі сонечнага культу. Такія, напрыклад, Купала, Каляды, Вялікдзень і некаторыя іншыя, пры ўшанаванні якіх народ робіць шмат такога, што захавалася яшчэ з перыяду яго язычніцкага стану і што абумоўліваецца яго земляробчым бытам. Беларусы і да гэтага часу глядзяць на святы і святых праваслаўнай царквы скрозь прызму сваіх культурна-земляробчых інтарэсаў, лічачы іх памагатымі ў сваёй сельскагаспадарчай працы, абаронцамі статкаў, ахоўнікамі пчол, пасылацелямі дажджоў, расы і г. д. Народ і пасля прыняцця хрысціянства глядзеў на Вялікдзень з таго ж земляробчага пункту гледжання. У народнай свядомасці і Вялікдзень, і Юрый, і Мікола зліваюцца ў адно паняцце.
КНІГІ ОНЛАЙН
