Земляробчы каляндар
Абрады і звычаі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 405с.
Мінск 1990
«Песенька мая харошая, захаваю цябе...»
Ліцвінка В. Д. Песенька мая харошая, захаваю цябе//Мастацтва Беларусі. 1987. № 5. С. 67—71.
Аўтарам названага вышэй артыкула выкарыстаны ўласны багаты экспедыцыйны матэрыял аб ваджэнні і пахаванні «стралы» на Гомельшчыне ў наш час (1985 г.). Запісы зроблены ў многіх вёсках Веткаўскага р-на, асабліва песеннымі з якіх вызначыліся Неглюбка, Стаўбун, Барталамееўка, Казацкія Балсуны, Бесядзь і інш.
Вар.: Каладзінскі М. А. Народны тэатр (БНТ). Мн., 1983. С. 68—69; Каментарыі. С. 485.
[Духаўскія святы|
Дембовецкнй A. С. Опыт опнсання Могнлевской губ. Могнлев, 1882. Кн. 1. С. 515—516.
Пер. з рус. A. С. Ліса.
Вянкі |Русалкі|
Е. S. Светаянская ноч (фрагмент артыкула).
Czas. 1883. № 142. Паводле кн.: О. Kolberg. Dziela wszystkie.
Т. 52. Wroclaw; Poznan, 1968. C. 119—120.
Пер. з польск. A. C. Ліса.
У некаторых мясцовасцях Беларусі сярод простанароддзя чэрвень месяц называўся русальным, а святы Русальнага тыдня былі карнавальнымі відовішчамі, якія суправаджаліся русальнымі песнямі, гульнямі, музыкай, танцамі, скамарошнымі пераапрананнямі. Радзівілаўскі летапіс XIII ст. нават захаваў на мініяцюры выяву дзяўчыны ў рытуальным танцы на Русальніцу.
Вар.: Шлюбскі А. Русальніца//Маладняк. 1926. № 9. С. 87—102.
[Русальная нядзеля|
Сержпутоўскі A. К. Прымхі 1 забабоны беларусаў-палешукоў. С. 101 — 102.
| Кумаванне]
Романов Е. Р. Белорусскнй сборннк. Внльна, 1912. Вып. 8. С. 229— 230.
Пер. з рус. A. С. Ліса.
Кумаванне праводзілася на Сёмуху і Пятра і мела абрадавы характар.
[Сёмуха]
Gelgbiowski Lukasz. Yry і Zabawy roznych stanow w kraju calum, lub niektorych tylko prowincyach. Warszawa, 1831. S. 185—186.
Пер. з польск. A. C. Ліса.
Bap.: 3. Б. [Змітрок Бядуля] Ha «Сёмуху»//Сав. Беларусь. 1923. № 117. C. 3.
Заўв. збіральніка: Сёмуха — свята зелені, ці Зялёныя святкі, адзначалася праз сем тыдняў або 50 дзён пасля Вялікадня. На Беларусі ў гэты час адзначаўся Русальны, або Граны, тыдзень. Па вёсках усе двары ўпрыгожваліся зеленню (бярозкамі). Зеленню ўпрыгожвалі нават цэрквы. Вясковыя дзяўчаты на галовы надзявалі вянкі з кветак і бярозавых галінак, пераапраналіся ў русалак і спявалі русальныя песні на жытніх палях. У песнях выказвалася просьба да русалак, каб тыя забяспечылі добры ўраджай. Калісьці Сёмуха і называлася проста «Русалія». Над адным казаннем Златауста напісана: «На Русалію», г. зн. на Сёмуху. Абраднасць у час Сёмухі складаецца з двух элементаў: абагатварэнне дрэў, раслін і абагатварэнне духаў продкаў (частаванні ядой сваіх «дзядоў»), На Сёмуху варылася для «дзядоў» спецыяльная куцця (Бядуля 3. Сёмуха//Рунь (Менск). 1929. № 4).
Дзень Тройцы
A. С. Тройцнн день//Мннскнй лнсток. 1886. № 18.
Пер. з рус. A. 1. Гурскага.
Вар.: Бядуля 3. На Сёмуху//Наша ніва. Вільня. 1915. № 18; Каладзінскі М. А. Народны тэатр (БНТ). Мн., 1983. С. 70—72; Каментарыі. С. 485.
«Куст»
Вялен. вестняк. 1866. № 214.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
«Куст» — у мінулым абрадавае свята ў сялян. Абрад «куста» першы апісаў Р. Зянькевіч (Piosenki gminne Ludu pinskego. Kvuno, 1851).
Некаторыя лічаць, што свята «куст» адпавядае святу Додоля ў сербаў і Кралька ў чэхаў (заўв. збіральніка).
Сукня — тут: сукенка.
Хванды — тут: складкі.
Пасаманы — тут: абшыўкі.
Ляшчынанька — тут: арэшнік.
Перадрук.: Быковскяй В. Праздннк «куста»//Памятная кннжка Внленского генерал-губернаторства на 1868 год. СПб., 1868. С. 80—84.
«Куст»
В. Н. Куст//Гродн. губерн. ведомостя. 1894. Часть неофяц. № 47.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Дагону — тут: дакору.
He дажэнеш — тут: не папракнеш (не ўпікнеш); не дагоніш.
Вар.: Каладзінскі М. А. Народны тэатр (БНТ). Мн., 1983. С. 73—74; Каментарыі. С. 485—486.
Купала |і Сёмуха]
Czarnowska М. Zabytki mitologii slawiaiiskiej w zwyczajach wejskiego ludu na Bialej Rusi dochowywane//Dziennik Wilenski. Wilno, 1817. T. 6. S. 398—406.
Пер. з польск. A. C. Ліса.
Bap.: Tyszkiewics J. Tygodnik Peterburski. 1837. № 66.
Пра святкаванне Купалы
Вялен. вестннк. 1866. № 228.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Заўв. збіральніка: агонь у сялян Пінскага павета і ў час запісу твора азначаў шчасце і багацце. Так, у час вяселля маладыя, едучы ўжо ў дом бацькоў жаніха, павінны былі пераехаць праз агонь, запалены ў варотах, для таго, каб ім пашчаслівілася ў жыцці. У некаторых месцах Пінскага павета сяляне агонь называюць «багач». У Ноўгарадскай губерні купальскі агонь называлі «жывы агонь».
Папараць адносіцца да тых раслін, якія не маюць кветак, таму і немагчыма знайсці іх; кветкі, якія карыстаюцца такою славай, існуюць толькі ва ўяўленні народа.
Перадрук.: Быковскнй В. О праздннке Купалы//Памятная кннжка Внленского генерал-губернаторства на 1868 год. СПб., 1868. С. 77—80.
Дзень Івана Купалы ў Заходняй Расіі
Внлен. вестннк. 1872. № 34—35. Зап. Юл. Крачкоўскі ў Брэсцкім, Слонімскім, Вілейскім, Дзісенскім, Навагрудскім і Барысаўскім паветах.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Bap.: О. Б-скнй. Суеверные обряды простонародья Западного края. I. Купала//Русскнй мяр. 1873. № 342.
Іван Купала
Этнограф. обозренне. Кн. XI. РІзданне этнограф. отдела РІОЛЕАЭ. М., 1891. № 4. С. 190—192; П. Бывалькевнч. Нван Купала. Зап. у в. Углы Слуцкага п. Мінскай губ.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Вёска Углы ў той час уяўляла сабой адзінае месца (з усіх суседніх вёсак) у Слуцкім павеце, дзе яшчэ захоўваўся старажытны звычай святкавання Купалы. Яна стаяла ў баку ад вялікіх дарог. Сяляне рэдка выязджалі куды-небудзь у горад, а некаторыя нават ні разу не былі ў суседнім мястэчку. Таму, на думку даследчыка, гэта было адной з прычын захавання ў дадзенай мясцовасці старых звычаяў святкавання Купалы.
Жупіць — размаўляць.
Купала ў беларускай вёсцы
Внлен. вестннк. 1895. № 134. С. 2. Зап. П. П. Дземідовіч у Мінскай губ.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Купалле
Власт. Купалле//Наша ніва. Вільня, 1911. № 25—26. С. 326—327.
Вар.: Власт. Купалле//Наша ніва. Вільня, 1912. № 22. С. 3.
Абрад «куста», які адбываўся на Купалле ў Ваўкавыскім п. каля Лыскава, добра апісаны М. Федароўскім. Поўнасцю гэты матэрыял знаходзіцца ў рукапІсным аддзеле бібліятэкі Варшаўскага універсітэта, сігн. 135IV, т. 1, вокл. б-d, арк. 157—158. Коратка ён апублікаваны ў кн. Я. Саламевіча «Міхал Федароўскі» (Мн., 1972. С. 246—247).
Купалле
Беларускі каляндар «Нашае нівы». Вільня, 1912. С. 19, 21.
Вар.: Каладзінскі М. А. Народны тэатр (БНТ). Мн., 1983. С. 69—70; Каментарыі. С. 485.
Некаторыя звычаі і павер'і заходнерусаў у час касьбы і жніва
Вален. вестннк. 1872. № 51—52. Зап. Юл. Крачкоўскі ў Брэсцкім, Бельскім і Кобрынскім паветах Гродзенскай губ. і ў Навагрудскім п. Мінскай губ.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Жніўныя абрады і звычаі з’яўляюцца вяршыняй гаспадарчай дзейнасці чалавека. Асноўныя жніўныя абрады былі звязаны з двума этапамі жніва: зажынкамі і дажынкамі. У абрадах і звычаях зажынак і дажынак знайшла ўвасабленне вялікая пашана чалавека працы да хлеба — асновы дабра і жыцця працоўнай сям’і.
[Дажынкі|
Gelgbiowski Lukasz. Yry і Zabawy roznych stanow w kraju calum, lub niktorych tylko prowincyach. Warszawa, 1831. S. 270.
Пер. з польск. A. C. Ліса.
Ha Літве — тут: на Віленшчыне.
Абрады сялян Віцебскай і Мінскай губерняў пры ўборцы хлеба з палёў
Шпнлевскнй П. Обряды крестьян Внтебской н Мннской губерннй прн уборке хлеба с полей//Пантеон. 1853. Т. 9. Кн. 6. С. 19—34.
Пер. з рус. A. С. Ліса.
Жніўныя абрады
Шейн, 1887. С. 237—240, 263—270.
Пер. з рус. A. С. Ліса.
Зажынкі і абжынкі
Пшчолка А. Зажннкн н обжннкн//Внтеб. губерн. ведомостн. 1903. № 207, 240, 283. (Зап. А. Пшчолкам з натуры).
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Прыпарніца — перыяд найбольш напружанай працы.
Таган — трыножак, на які вешаюць калыску з дзіцем (заўв. збіральніка).
Велікодны абрус — абрус, у які захіналі велікодную свянцоную ежу.
Завадайла — завадатар.
Патачка — паблажка.
Глядзець на паповы сані — цяжка хварэць, быць у такім стане здароўя, калі ўжо няма надзеі на папраўку.
Журба — тут: лаянка, сварка.
Баран — тут: барометр.
Пайсці вясёлкаю — пайсці вясёлымі.
«Бараду» палоць — палоць невялікі кусцік недажатага жыта, якое спецыяльна пакідалі для вянка ў знак заканчэння работы — дажынак.
«Полацкі» бок неба — відаць, што знаходзілася ў напрамку да Полацка.
[Зажынкі |
Романов. Белорусскнй сборннк. Вып. 8. С. 239—240, 260—268.
Пер. з рус. A. С. Ліса.
Артос — прасфора — прбсвіра — прасвірка — круглая белая булка (з 400
крутога прэснага цеста), якая выкарыстоўваецца ў абрадах праваслаўнага набажэнства, або: размалёваны хлеб, які на працягу святога тыдня знаходзіцца ў царкве перад іканастасам, а ў суботу на святым тыдні асвячаецца «святой» вадой і размяркоўваецца паміж веруючымі.
Зажынкі
Беларускі каляндар «Нашае нівы». Вільня, 1912. С. 23.
Дажынкі
Беларускі каляндар «Нашае нівы». Вільня, 1912. С. 23, 25.
Вар.: Плашчынскі Я. Аб жніўных абрадах і песнях//Маладняк. 1925. № 6.
Зажынкі і дажынкі
АІМЭФ, ф. 8, воп. 85, спр. 13, сш. 1, л. 20—21. Зап. Г. А. Каханоўскі ў 1985 г. у г. Маладзечна ад Н. М. Капуцкай-Каханоўскай, 1913 г. н.
«Жаніцьба коміна»
Лозка А. «Жаніцьба коміна»//Крыніца. 1988. № 8. С. 29.
Вар.: Каладзінскі М. А. Народны тэатр (БНТ). Мн., 1983. С. 74—75; Каментарыі. С. 486.
«Жаніцьба пасвета»
АІМЭФ, ф. 8, воп. 88, спр. 235, сш. 2. Зап. А. Ю. Лозка ў 1988 г. у в. Дзяржынск Лельчыцкага р. ад Н. Я. Паповіч, 1939 г. н., П. М. Паповіч, 1924 г. н., М. М. Таргоня, 1914 г. н.
|Багач|
Богдановнч A. Е. Пережнткн древнего мнросозерцання у белорусов Гродна, 1895. С. 122—125.
Пер. з рус. A. С. Ліса.
Свята Багач
Матерналы по этнографям Гродненской губерннн. Внльна, 1911. Вып. 1. С. 40.
Пер. з рус. A. С. Ліса.
| Багатнік|
Сержпутоўскі A. К. Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў. С. 106.
| Пакровы|
Сержпутоўскі A. К. Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў. С. 107.
Дзяды...
Zienkiewicz R. O uroczyskach i zwyczajach ludu pinskiego oraz o charakterze jego piesni//Biblioteka Warszawska. 1853. T. 1. C. 111^113. 3an. y Пінскім n.
Пер. з польск. У. A. Васілевіча.
Bap.: Аннмелле H. Быт белорусскнх крестьян//Этнограф. сборняк, нздаваемый РІРГО. СПб., 1854. Вып. 2. С. 212—214. Зап. у Віцебскай губ.; ААН СССР, ф. 104, воп. 1, адз. зах. 120, л. 1—4. Зап. А. Несцярук у в. Ягнешчыцы Кастравіцкай вол. Слонімскага п.; О. Б-скнй. Суеверные обряды простонародья Западного края. II. Дзяды//Русскнй мяр. 1873. № 344; Не; чаев С. О помнновення умершнх: Нечто нз релвгнозных обрядов н суевернй в Бегомльском прнходе Борнсовского у.//Мннскяе епарх. ведомостн. 1874. Часть неофнц. № 7. С. 227—229; АІМЭФ, ф. 9, воп. 5, спр. 6, сш. 2, с. 30— 31. Зап. у 1932 г. A. К. Супінскі; АІМЭФ, ф. 8, воп. 84, спр. 220, сш. 2, л. 48— 49. Зап. 24 лютага 1984 г. ад М. Я. Лазар, 1920 г. н., у в. Баранцы Вілейскага р.
КНІГІ ОНЛАЙН
