Земляробчы каляндар
Абрады і звычаі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 405с.
Мінск 1990
Да язычніцкіх святкаванняў і абрадаў адносяцца Камаедзіца, ваджэнне і пахаванне «стралы», Ярылавіца, «жаніцьба
* Прыклады ўзяты з праваслаўнага царкоўнага календара, дзе даты свят пададзены па ст. ст.
коміна» і інш. У календары ёсць вялікая група свят і прысвяткаў, якія ўяўляюць сінкрэтызм «паганскай» і хрысціянскай культур. Народная язычніцкая традыцыя была настолькі моцная, што царкве і касцёлу прыходзілася прыстасоўваць свой каляндар, каб паступова выцесніць старажытныя абрады або трансфармаваць іх у хрысціянскія. Таму цяпер побач са спрадвечнымі «паганскімі» святамі ўжываюццца чыста хрысціянскія, якія маюць як некаторае падабенства, так і адрозненне (пачатак Каляд — «Рождество Господа Бога н Спаса нашего Ннсуса Хрнста»; Валосы, Аўлас — «Свяшенномученнк Власнй, епнскоп Севастнйскнй»'; Гуканне вясны, Аўдоцця вясноўка — «Преподобномученнца Ёвдокня»; Вялікдзень, Вялічка — «Светлое Хрнстово Воскресенне. Пасха» і інш.).
Беларускі народны каляндар сабраны з розных крыніц: асобныя публікацыі дарэвалюцыйных і савецкіх фалькларыстаў і этнографаў, архіўныя і асабістыя запісы.
А. Ю. Лозка
КАМЕНТАРЫІ
СПІС СКАРАЧЭННЯЎ
ААН СССР Архіў Акадэміі навук СССР у Ленінградзе
АІМЭФ — Архіў Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР
БАН — Бібліятэка Акадэміі навук СССР у Ленінградзе
адв.— адваротны
адз. зах.— адзінка захавання
б.— былы
бел.— беларускі
бл.— блакнот
в.— вёска
вар.— варыянт
вобл.— вобласць
вол.— воласць
воп.— вопіс
вып.— выпуск
г.— год
гл.— глядзіце
г. н.— год нараджэння
г. п.— гарадскі пасёлак
губ.— губерня
зап.— запісана (запісаў, запісала)
заўв.— заўвага
ін-т — інстытут
кам.— каментарый
л.— ліст
м.— мястэчка
п.— павет
пас.— пасёлак
пер.— пераклад
перадрук.— перадрукавана
польск.— польскі
р-н — раён
Романов. Белорусскнй сборннк — Романов Е. Р. Белорусскнй сборннк. Внльна, 1912. Вып. 8.
рус.— рускі
с.— старонка
спр.— справа
с/с — сельсавет
ст.— стагоддзе
ст. ст.— старога стылю
сш.— сшытак
т.— том
у,— уезд
ф.— фонд
ч.— частка
часоп.— часопіс
Шейн, 1887 — Шейн П. В. Матерналы для нзучення быта н языка русского населення Северо-Западного края. СПб., 1887. Т. 1.4. 1.
Шейн. Матерналы — Шейн П. В. Матерналы для нзучення быта н языка русского населення Северо-Западного края. СПб., 1890. Т. 1.4. 2.
АПІСАННІ СВЯТ ЗЕМЛЯРОБЧАГА КАЛЕНДАРА
Каляда
Эгілеўскі. Беларускія павер’і//Маяк. 1844. Т. 17. С. 41—49. У гэтым жа артыкуле асобна вылучаны: Каляды. С. 42—43; Калядныя павер’і С. 44—45.
Пер. з рус. Дж. М. Чэчка.
Вар.: Каменка I. Беларускія норавы: Багатая каляда//Внтеб. губерн. ведомостн. 1846. Отд. II. Часть неофнц. к № 1. С. 1—2. Зап. вучань Лепельскага павятовага дваранскага вучылішча Ігнат Каменка.
Каляда
Могнлев. губерн. ведомостн. 1852. К № 4. С. 77—79.
Пер. з рус. A. А. Янкоўскага.
Перадрук.: Внлен. губерн. ведомостн. 1852. Часть неофнц. К № 14. С. 53—55.
Святочныя дзявочыя варожбы ў Магілёўскай губерні
Магнлев. губерн. ведомостн. 1852. К № 8. С. 133—135.
Пер. з рус. A. А. Янкоўскага.
Шчадрэц
Могнлев. губерн. ведомостн. 1852. К № 11. С. 198—200. Зап. Н. Гашкевіч.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Галоўная роля ў час шчадравання адводзіцца таму, каго прыбіраюць Шчадрацом, а астатніх — па значнасці выконваемых роляў у дадзеным святкаванні.
Каляда
Внлен. вестннк. 1860. № 37. С. 358. Зап. С. Мікуцкі.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Сустрэча Новага года ў Гомельскім павеце Магілёўскай губерні
Могнлев. губерн. ведомостн. 1870. № 6. С. 21. Зап. П. Маркоўскі ў Гомельскім п. Магілёўскай губ.
Пер. з рус. A. 1. Гурскага.
Вар.: О-вскяй. Суеверные обряды простонародья Западного края: Кутья. Коляды//Русскнй мнр. 1873. № 344.
Калядныя святы ў сялян Мазырскага павета
Мнн. губерн. ведомостн. 1878. № 5. С. 74—75. Зап. А. Я. Васільева ў Мазырскім п. Мінскай губ. ад сялян.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
У мінулым святкаванне Каляд і Новага года лічылася ў сялян самым вясёлым святам.
[ Коляды|
Шейн, 1887. Зап. настаўнік народнага вучылішча Аляксей Шарупіч у в. Мялешкавічы Мазырскага п. Мінскай губ.
Пер. з рус. В. I. Скідана.
Вар.: Яшуржннскнй Хр. Белорусскне колядкн//Кневская старнна. 1889, февраль. С. 477—485.
Абраднасць куцці
Шейн, 1887. Зап. настаўніца П. О. Журакоўская ў в. Кочышчы Скародзінскай вол. Мазырскага п. Мінскай губ. ад 70-гадовага мужчыны.
Пер. з рус. В. I. Скідана.
Вар.: Праводная, ці галодная, куцця: Нарыс з беларускага простанароднага жыцця [не закончаны]//Внлен. вестннк. 1884. № 15. С. 2.
Куцця
Kraj. Peterburg, 1889. № 51. С. 7. Зап. Броліс.
Пер. з польск. В. I. Скідана.
Калядныя святы ў беларусаў Віленскай губерні
Внлен. вестннк. 1891. № 277—278. Зап. С. I. Карскі.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Заўв. збіральніка: Куцця з сытою — пшанічная рассыпчатая каша з падліўкаю з разведзенага вадою мёду. Відаць, такая куцця была характэрна для той мясцовасці, дзе рабіўся ў свой час запіс. Звычайна ж куцця на Беларусі варылася з ячменнай крупы.
Беліца — мястэчка на Нёмане ў б. Віленскай губ.
Лямендравы — тут: фарсісты.
Мясцовыя народныя звычаі на калядныя святы
Гродн. губерн. ведомостн. 1892. № 2. С. 2—3. Зап. М. Г. у Гродзенскай губ.
Пер. з рус. A. А. Янкоўскага.
jАб калядных святах у Гродзенскай губерь-ij
Гродн. губерн. ведомостн. 1893. № 2. С. 1. Матэрыял надрукаваны пад загалоўкам: «Кое-что о рождественскнх святках в нашей губерннн».
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Васілёў дзень і калядныя святы
Могнлев. губерн. ведомостн. 1893. № 6. С. 23. Пер. з рус. A. А. Янкоўскага.
Калядныя святы на Беларусі
Внлен. вестнлк. 1894. № 277. Зап. П. П. Дземідовіч у Мінскай губ.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Калядныя святы на Беларусі
Внлен. вестннк. 1895. № 3. С. 2. Зап. П. П. Дземідовіч у Мінскай губ.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Ашорстак— жэрдка, якая працягваецца ў хаце ад печы да процілеглай сцяны (заўв. збіральніка).
Напярэдадні Новага года ў Беларусі
Звезда. СПб., 1896. № 1. С. 28.
Пер. з рус. Дж. М. Чэчка.
Каляды ў Сенненскім павеце
Могнлев. губерн. ведомостн. 1898. Часть неофнц. № 103—104. С. 451 — 452. Зап. К. А. у Сенненскім п. Магілёўскай губ.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Bap.: NN [Ннкнфоровскнй Н.] Ріорданская освяшенная вода//Полоцкне епарх. ведомостн. 1903. Неофнц. отдел. № 15. С. 566—569; № 16. С. 605— 607.
Цярэшка
Внтеб. губерн. ведомостн. 1908. № 26. С. 2. Зап. А. Пшчолка ў 1908 г. у в. Каптуркі Віцебскай губ.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Апісанне «Цярэшкі» А. Пшчолкам зроблена з натуры, іменна ў той час, калі моладдзю праводзілася гульня «Жаніцьба Цярэшкі». Апісанне не закончана. Пад назвай «Цярэшка» раней у Полацкім і Лепельскім паветах Віцебскай губерні захоўвалася назва вечарынкі, дзе паказваліся ўсе стадыі сватаўства і шлюбнага банкету з музыкай і песнямі. «Цярэшку», як і «Яш'чура», гулялі толькі ў час калядных свят — на Новы год і на Вадохрышча.
Гульня «Жаніцьба Цярэшкі» запісвалася і іншымі аўтарамі. Поўны збор матэрыялаў трэба глядзець у томе «Жаніцьба Цярэшкі» серыі БНТ. Названая гульня звязана з календаром (менавіта з зімовым цыклам), напэўна, невыпадкова. Паколькі з Каляд пачынаўся новы сонечны год, а разам з тым і гаспадарчы, то і гульня гэтая, сімвалічны сэнс якой заключаўся ва ўтварэнні новай сям’і і працягу жыцця на зямлі, прыпадала іменна на Новы год (пасля Каляд да Масленіцы пачынаўся перыяд вяселляў).
Фабрыканты — так называлі вясковых хлопцаў, якія ўжо пабывалі на работах (на фабрыцы) у горадзе.
Bap.: Дзмітрыеў M. А. Жаніцьба Цярэшкі: Абрады і звычаі заходнерускіх сялян//Гродн. губерн. ведомостн. 1867. Часть неофяц. № 38; Каладзінскі М. А. Народны тэатр (БНТ). Мн., 1983. С. 159—168; Каментарыі. С. 497; Гурскі A. 1. На вечарынцы//Голас Радзімы. 1985. № 52. С. 8 і інш.
Каляды
Беларускі каляндар «Нашай нівы» на 1912 г. Вільня. С. 7, 9.
Вар.: Власт. Каляда-Грамавіца//Наша ніва. Вільня, 1909. № 51—52. С. 748—750; Ен жа. Каляды//Наша ніва. 1914. № 51—52. С. 5.
Калядная куцця
Беларускі каляндар «Нашай нівы». Вільня, 1912. С. 27, 29.
Вар.: Каляды, бедная і багатая куцці//АІМЭФ, ф. 8, воп. 85, спр. 13, сш. 1, л. 25—29. Зап. Г. А. Каханоўскі ў 1985 г. у в. Васюлькі Мядзельскага р-на ад М. I. Клімковіча, 1903 г. н.
Каляды
Наша ніва. 1913. № 51—52. С. 2. Зап. Р. Навіцкі.
Каляды
Наша ніва. 1914. № 51—52. С. 5.
Вечар варожб, або Васілёва куцця
Наша ніва. 1914. № 5. 31 студз. С. 2. Зап. М. Разамка.
Спатканне Новага года
Беларусь (Менск). 1920. № 3 (59). Зап. Я. Лёсік.
Вар.: Каляды на Беларусі//3маганне. Вільня, 1923. № 21.
Калядныя звычаі
НІлюбскі А. Матэрыялы для вывучэння мовы і фальклору Віцебшчыны. Мн„ 1927. Ч. 1. С. 47.
Вар.: Каладзінскі М. А. Народны тэатр (БНТ). Мн., 1983. С. 76— 104; Каментарыі. С. 486—489.
Каляды на Беларусі
Шлях моладзі. 1934. № 1. С. 3—5. Зап. М. Пецюкевіч.
Грамніцы
«Грамніцы» (белорусскне обряды)//Мннскнй лнсток. 1893. № 13.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Грамніцы
Внлен. вестннк. 1893. № 27.
Пер. з рус. A. I. Гурскага.
Грамніцы — свята з язычніцкага перыяду Беларусі, якое было прысвечана богу вясны Грамоўніку і вясеннім цёплым дажджам (заўв. збіральніка).
Грамнічныя свечкі
N.N. [Нікіфароўскі М.] Грамнічныя свечкі//Полоцкне епарх. ведомостн. 1903. Неофнц. отдел. № 10. С. 372—377.
Пер. з рус. Дж. М. Чэчка.
Матэрыялы, змешчаныя ў працы М. Я. Нікіфароўскага «Простонародные прнметы н поверья, суеверные обряды н обычан, легендарные сказання о лнцах н местах» (Вятебск, 1897), увайшлі ў падрыхтаваны да друку том серыі БНТ «Прыкметы і павер’і земляробчага календара».
Масленіца ў вёсцы
Смолен. вестннк. 1888. № 29. С. 2.
Пер. з рус. A. 1. Гурскага.
Вар.: Масленіца ў Вільні (з прыватнага пісьма)//Северная пчела. 1840. № 57. С. 225—226; О. Л. Гісторыя Масленіцы//Мннскнй лнсток. 1894. № 17.
Заўв. збіральніка: Падобна ўсім народным святам, руская Масленіца вядзе свой пачатак з часоў язычніцкіх. Гэта было першае веснавое свята ў гонар сонца. У час свята на санях вазілі кола (сімвал сонца) і чучала ці жанчыну, якая выступала ў ролі маці яго. Народ не пакідаў язычніцкіх звычаяў нават пасля прыняцця хрысціянства, святкаваў так, як і язычніцкае свята Каляды і да т. п. Духавенства рабіла спробы змагацца з гэтым перажытка.м даўніны, але дарэмна. Усе яго громы і маланкі аказваліся бездапаможнымі. Народ упарта стаяў на сваім. Патрыярху ўдалося толькі скараціць на 7 дзён святкаванне Масленіцы замест ранейшых 14. Сучаснік цара Івана Грознага пастар Адэрборн так апісаў рускую Масленіцу таго часу: «Яна (Масленіца) таму і названа так, што на працягу ўсяго гэтага тыдня рускім дазвалялася есці каровіна масла, а ў посныя дні яны ўжывалі чорнае (канаплянае)...» У гэтыя дні пяклі аладкі, бліны, запрашалі гасцей, наладжвалі народныя гулянні і г. д. Пётр I, які праследаваў бесшабашны разгул у народзе, дазваляў, аднак, народныя весялосці на Масленіцу і нават сам іх наладжваў. Святкуючы заключэнне Ніштацкага міру са Швецыяй (1722), ён наладзіў у Маскве вядомы маскарад і сам прымаў у ім відны ўдзел у ролі флоцкага капітана на караблі, які везлі 16 коней. Арганізоўваў ён і ў Пецярбургу народныя маскарады, прычым прыбіраўся барабаншчыкам і да т. п.
КНІГІ ОНЛАЙН
