Земляробчы каляндар
Абрады і звычаі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 405с.
Мінск 1990
ваюць валачоўнікамі або валачобнікамі. Музыкантаў называюць яшчэ скамарохамі.
Песні, што спяваюць валачобнікі, не заўсёды толькі духоўнага зместу. Трапляюцца сярод іх вельмі старадаўнія песні, часоў язычніцкіх, бываюць і «скаромныя». Валачобныя песні маюць ужо характар вясенні.
Ужо гаварылася, што ў беларусаў вясна называецца Ляля, або Лёля, але сапраўдная багіня вясны, бясспрэчна, вядомая Лада, да якой і звяртаюцца ў песнях і закліках. Лёля — юная, стройная, прыгожая дзяўчына. Калі хочуць пахваліць прыгажосць дзяўчыны, гавораць: «Прыгожа, як Ляля!» У гонар Лёлі, або Лялі, бывае свята напярэдадні св. Юр’я, г. зн. 22 красавіка, і называецца «Ляльнік». Гэта і ёсць уласна закліканне вясны. Дзяўчаты збіраюцца з усёй вёскі на прасторным лузе. Яны выбіраюць са свайго асяроддзя самую прыгожую, надзяюць на яе белую кашулю, шыю, рукі і стан упрыгожваюць зелянінаю, на галаву ўздзяюць вянок з веснавых кветак. Потым яе садзяць на падрыхтаваным узвышэнні, засланым зялёным дзёрнам. Перад ёю кладуць зялёныя вянкі, хлеб, малако, яйкі, масла, сыр, смятану. Дзяўчаты, узяўшыся за рукі, акружаюць Лёлю карагодам і спяваюць песні. Пры закліканні вясны ў песнях звяртаюцца да самой багіні Лады:
Благаславі, маці, Ой, Лада, маці! Вясну заклікаці.
Цудоўная песня з просьбаю аб ураджаі:
Дай нам жытца Да пшаніцы У агародзе, Сенажаць, Роўны грады, Роўны грады.
У адказ на гэту песню Лёля дорыць дзяўчатам вянкі і частуе іх. Вянкі і травы, якія былі на Лёлі, захоўваюцца ўвесь год да наступнага Ляльніка.
Пасля свята Ляльніка адразу пачынаецца ўрачыстасць сына Лады і Дажбога (сонца) — Ярылы. Св. Юрый пры хрысціянстве замяніў Ярылу. Беларусы ведаюць Ярылу: гэта малады, прыгожы юнак, ён раз’язджае на белым кані (гэтак, як і Юрый) і ў белым плашчы; на галаве ў яго вянок, у руках каласы, ногі босыя. Ярыла — бог урадлівасці і пажадлівага
кахання. На Юр’еў дзень Ярыла, або цяпер св. Юрый, па загаду маці раскрывае нябесныя вароты і на белым кані прыязджае на зямлю, а з яго прыездам пачынаецца сапраўдная вясна. У гэты ж дзень першы раз выпускаюць жывёлу ў поле... He толькі сяляне, але і багатыя ўладальнікі ў гэты дзень запрашаюць свяшчэнніка на поле і ў чатырох канцах яго адпраўляюць малебны. У дзень св. Юр’я народ спявае:
А Юр’ева маці,
Божа мілы!* Па небе .хадзіла, 3 Юр’ем гаварыла: — А Юр’ю мой, Юр’ю, Падай Пятру ключы Зямлю адамкнуці, Траву вьшусціці, Скаціну накарміці.
He толькі на дзень св. Юр’я, але і на наступныя дні да канца красавіка беларусы ўшаноўваюць Ярылу. Яшчэ нядаўна свята яго суправаджалася карагодамі, песнямі, потым выпіўкаю. Паданне малявала Ярылу як апекуна пажаданага кахання. Як на свята Ляльніка, так і цяпер дзяўчаты выбіраюць самую прыгожую, убіраюць яе Ярылам (св. Юр’ем) і саджаюць на белага каня. Вакол яго не толькі дзяўчаты, а ўсе жыхары сяла, старыя ўзначальваюць карагод, і ў кожнага з прысутных вянок са свежых кветак. Ярыла едзе па засеяных нівах, а карагод спявае песні, дастаткова пераконваючыся, як народ разумее Ярылу, як ён садзейнічае ўрадлівасці зямлі і нараджэнню дзяцей. У адной песні гаворыцца:
А дзе ж ён нагою —
Там жыта капою, А дзе ж ён не зірне — Там колас зацвіце!
Наступнае свята св. Тройца — Зялёныя святкі, старадаўні славянскі Семік (Сеймік) і неадлучны ад яго абрад «куста». Есць штосьці зварушлівае і высокапаэтычнае ў гэтым ушанаванні вясны. Народная паэзія бачыць у месяцы маі і пачатку чэрвеня шчаслівыя дні, калі, перамогшы нябесную цемру, «святыя» сыходзяць на зямлю, каб узнавіць, ажывіць прыроду, упрыгожыць яе кветкамі і зелянінаю. Хрысціянства з дальнабачнасцю і надзвычайнай празорлівасцю здолела скарыстаць галоўныя майскія і вясеннія ўрачыстасці ў двух вялікіх святах:
* Прыпеў «Божа мілы!» паўтараецца пасля кожнага радка.
Тройцы і Ушэсця. На Тройцу, у чацвер, святкуецца Семік, затым — Ушэсце, таксама ў чацвер (у канцы мая або ў пачатку чэрвеня), а чацвяргі былі прысвечаны Грамаўніку і вельмі шанаваліся народам. На Ушэсце вясна амаль канчаецца, набірае моц лета.
Перад Тройцай ноччу — першы выезд начлежнікаў у поле з коньмі. Суправаджаецца ён незвычайным гуляннем ля запаленых агнёў, з абавязковаю яечняю і скокамі. Яшчэ больш урачыстае свята ноччу перад тым, як настане Духаў дзень. Па старадаўнім звычаі, на Тройцу не толькі вуліцы, дамы ўсярэдзіне і з двара ўпрыгожваюцца маладымі бярозкамі, нават рогі жывёлы абвіваюцца зелянінаю. Звычай рассаджваць дрэўцы па вуліцах і каля хат захоўваецца і да гэтай пары ў гарадах і мястэчках не толькі на Беларусі, але і на ўсім Літоўскім Палессі, у Польшчы і ў некаторых іншых мясцовасцях славянскіх зямель. Гэты звычай ды заадно і сама назва «Зялёныя святкі», бясспрэчна, язычніцкага паходжання, спадчына далёкага мінулага.
У Пінскім павеце, таксама як і ў Маларасіі, святкуецца на другі дзень Тройцы «куст» — абрад, малавядомы ў іншых месцах Беларусі. Ен складаецца з наступнага: збіраюцца ўсе вясковыя дзяўчаты, з іх выбіраюць самую прыгожую, распранаюць яе дагала, кладуць ёй на галаву вянок і потым усю да ног абвіваюць зялёнымі голлямі, бярозавымі, кляновымі, ліпавымі, і кветкамі зазулінымі чарамычкамі, а таксама шаўковай травою і некаторым зеллем. Гэтак упрыгожаная дзяўчына называецца кустом, на які яна і на самай справе падобна. Яе вядуць усёй грамадою з песняю: «Павядзём куста пад гай зялёненькі» і інш.— спачатку ў панскі дом, потым у заможныя вясковыя дамы і ўсюды збіраюць дары, якія зносяцца і складаюцца ў пэўнае месца, дзе і пачынаецца бяседа з песнямі, музыкаю і скокамі — усю ноч.
2 мая і 24 ліпеня, напачатку і ў канцы палявых работ, народ святкуе апекуноў земляробства, князёў Барыса і Глеба. Самі імёны іх мелі падабенства са словамі «барыш» і «хлеб», і таму сяляне стараюцца абавязкова прадаць што-небудзь 2 мая, каб увесь год гандляваць з барышом. Барыс і Глеб разам з Кузьмою і Дзям’янам лічацца вынаходнікамі плуга. У беларускай песні спяваецца:
Святы Барыс ляды паліць, Зямлю грэець, ячмень сеець, 3 паўсявалкамі, з правай жменькі, Кінеш рэдка, дасць бог густа.
У іншай песні св. Барыс пасе коней, а летні Барыс (24 ліпеня) снапы зносіць, бабы сеець.
9 мая свята св. Міколы Марскога, або Мокрага. На яго перанесена язычніцкае ўяўленне марскога бога, цара вадзянога — Стрыбога. Ва ўяўленні беларусаў ён хітрэй і дабрэй Перуна (Іллі) — ён і апякун земляробства, таму што Стрыбог быў адначасова богам вятроў. Нарэшце, Мікола Мокры — апякун коней, і дзень 9 мая лічыўся святам конюхаў. Цікавасць мае наступная беларуская песня:
А ідзець-брыдзець святы Мікола, Святы Мікола з чыстага поля, Ураснуся, умачнуся — макрошанек. Прачыстая маці яго пытаець:
Святы Мікола, дзе ж ты бываў? Дзе ты бываў, дзе ж прабываў? — Прачыстая маць багародзіца! Я ў чэснага мужа ў Раманічка Коней пасціў да запасаваў, Я, запасаўшы, дамоў прыганю, Я дамоў прыганю, у хлеў заганю, У хлеў заганю, слаўцо згавару: «Етаму статку не будзець упадку, Hi ад мядзведзя, ні ад нарову, Hi ад гада бягучага, Hi ад змея лятучага».
Св. Мікалая звычайна малююць лысым. У некаторых месцах ёсць павер’е, што, калі хочуць, каб быў вецер, трэба дражніць лысага дзеда. У іншых месцах, калі маразы вельмі моцныя, трэба налічыць дзесяць знаёмых лысых — і мароз пройдзе.
Пасля Каляд выдатным народным святам лічыцца Іван Купала — свята, у якім да нашага часу захаваліся шматлікія сляды язычніцтва — як у песнях, так і ў абрадах. Купалам на Беларусі заканчваюцца веснавыя святы.
Само свята Купалы адбываецца ноччу з 23 на 24 чэрвеня амаль гэтак жа, з невялікімі адхіленнямі ў той ці іншай мясцовасці, як мы ўжо расказвалі, гаворачы пра Літоўскае Палессе. Але ў карэннай Беларусі, г. зн. у Магілёўскай і Віцебскай губернях, урачыстасць Купалы захавалася ў першабытнай чысціні больш наглядна і своеасабліва, чым у іншых славянскіх землях. Вечарам 23 чэрвеня, г. зн. напярэдадні св. Іаана, усё насельніцтва сяла або вёскі выходзіць у поле, да ракі, возера або хоць бы да ручая. Выбраўшы зручнае месца, убіваюць вялікі кол, зверху прывязваюць сноп, абкладваюць саломаю, на якую кідаюць пруткі, паленне, галлё і г. д. Потым запальваюць; хто скача праз агонь, хто бегае вакол абавязкова тры
разы. Кідаючы пруткі ў агонь, прыгаворваюць: «Каб мой лён быў так вялік, як гэтая прутчына». Дзяўчаты між іншым спяваюць:
Купала на Івана, Дзе Купала начавала?..
Скаканне праз агонь узмацняецца, калі агонь згарыць да паловы, але жанатыя і ўдаўцы пазбаўлены гэтай уцехі. П’юць многа, ядуць варэнікі з грэчневай мукі, яечню, каўбасы і да т. п. У некаторых месцах замест звычайнага слупа робяць чучала ў выглядзе жанчыны. Дзяўчаты танцуюць вакол чучала і спяваюць. Купальскія песні беларусаў вельмі старанна сабраны Бяссонавым. Мы прывядзём тут адну з іх, надзвычайную па сваёй даўнасці і якая разам з тым высвятляе сэнс Сопухі. Гэта, верагодна, адно з імён Лады... Вось гэта песня:
Сярэдзь сяла Ваўчкоўскага, To, то!
Туту стаяла лазня дубовая, Ту, ту, ту!
А хадзілі дзецюшкі богу памаліцца, Стоўб абнімалі, печ цалавалі, Перад Сопухай крыжом ляжалі. Яны думалі: Прачыстая, Адно ж — Сопуха нячыстая!
Тут ужо выяўляюцца сляды барацьбы першых апосталаў хрысціянства з язычніцкімі абрадамі. Гэта відаць з упамінання Прачыстай, г. зн. божай маці.
Але вернемся да Купалы. Беларусы паказваюць Купалу, якая сядзіць на плоце, ірве кветкі ў Янавым садзе. Гэта відаць з песень. Напрыклад:
Як сядзіць Купала на плоце, У яе галоўка ўся ў злоце.
Або ў наступнай песні:
— Дзе ж ты была, Купалачка?
— У тваім садку, Іванічка: Красачкі рвала, Іванічка. — Нашто табе красачкі, Купалачка? — Вянкі віці, Іванічка, Вяжынскім дзеўкам, Іванічка, Яны замуж пойдуць, Іванічка.
Сэнс песні тлумачыцца абрадам, і да гэтага часу яшчэ сямтам захаваным у Магілёўскай губерні. Перад світанкам Іва-
нава дня дзяўчаты выбіраюць са свайго асяроддзя самую прыгожую, распранаюць яе дагала і голае цела абмотваюць кветкамі і абвешваюць вянкамі. Потым, акружаная мнагалюдным карагодам, дзеўка-Купала, як яе называюць, ідзе ў лес, дзе таксама падрыхтаваны вянкі. Тут ёй моцна завязваюць вочы, дзяўчаты скачуць і выкручваюцца вакол яе, а яна раздае ім вянкі. Вянкі гэтыя прадказваюць лёс дзяўчат: каму дастанецца свежы вянок — тая будзе жыць весела і багата; наадварот жа, калі якая атрымае завялы, то «не бачыць ёй шчасця», гавораць дзяўчаты.
КНІГІ ОНЛАЙН
