Змагарныя дарогі
Кастусь Акула
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 572с.
Мінск 1994
III
Уночы хтосьці моцна тузануў Сымона за нагу. Ён спаў пад нацягнутай на трох калочках трыкутнай маскіроўкай.
— Эй, Сымон! — забубнеў голас да соннага хлапца.— Ты не ранены?
— Га? Чаго ты?
— Ты не ранены?
Сымон не зразу ўпрытомнеў, чаго ад яго хацелі. Так моцна спаў, што не чуў ніякай страляліны, а зусім забыўся аб тым, што сябры ўцякалі ў горы.
— Што ты, здурэў? — крыкнуў ён злосна.— Якое ранены й чаго ранены? Уматывайся к чорту й не перашкаджай спаць!
Калі ён разбудзіўся раніцай, заўважыў, што ўжо мусіла быць шмат пазней, чымся звычайна, калі ўставала рота. Хутка стаў карабкацца з-пад свайго, нацягнутага на тры палачкі, маскавальнага трыкутніка. Таўхануў пасярэдзіне палатно, і вада лінула яму за шыю. Гэта ноччу дождж наліў на версе маскіроўкі маленькую сажалку.
— Вось, каб цябе нячыстая! — вылаяўся.
Лёгкі туман пакрываў даліну рэчкі. Пацягваючыся й расчэсваючы буйныя валасы, Сымон аглядаўся навокал. Абуў чаравікі, апрануў мундзір і схапіў кацялок, каб пайсці зачэрпнуць з рэчкі вады й памыцца. Але тут вельмі дзіўнай раптоўна выдалася навакольная цішыня.
«Дзе ж гэта ўсё падзелася? Што яны робяць?»
Заглянуў побач пад Віктараў трыкутнік. Сябра ўжо быў устаўшы.
«Дзе ж ён мог быць?»
Воддаль заўважыў цыбатага Янкоўскага. Ён належаў да тых, што заўсёды і ўсюды плёўся ў хвасце й атрымаў мянушку «недаробленага». Быў гэта сярэдняга росту тонкі юнак, з даўгой шыяй, адвіслымі вушамі, прышчаватым тварам. Найбольш ненармальнымі былі ягоныя, падобныя да дзвюх мяцёлак, чорныя густыя бровы, што тырчэлі наўскасяк і ўверх. Янкоўскі корпаўся каля сваіх рэчаў. За ім заўважыў Сымон і малога Жука.
— Гэй, Янкоўскі! Скажы мне, дзе гэта ўсе нашы падзеліся? — гукнуў Сымон.
— А што, ты не чуў?
— Што чуў?
— Ноччу бальшыня пайшла ў горы.
— Ідзі ты...
— Праўду кажу.
— У горы пайшлі? А як жа то мяне пакінулі?
I цяпер толькі прыпомніў хлапец, як учора Дзежка прапанаваў ісці разам і як познім вечарам ён адмовіўся ды,
прымасціўшыся побач Віктара Караткевіча, палез пад свой трыкутнік і ноч пераспаў, нічога не чуючы.
— Дык, як то? Усе пайшлі й толькі цябе пакінулі? — перапытаўся Спарыш Янкоўскага.
— Шмат вунь засталося. Хто каля вазоў сабраўся, a іншыя сваімі справамі займаюцца.
3 імглы высунулася шырокая сутулаватая фігура Віктара Караткевіча. Ён, мусіць, быў каля фурманак, адкуль чуваць быў гоман, але нічога не было відаць.
— Ты ўжо ўстаў? Я не хацеў цябе будзіць, бо сягоння пабудкі не было. Ты чуў, што сталася?
— Крыху чуў.
— А мы, брат, так і празявалі.
— Бачыш, што выйшла. Колькі людзей уцякло?
— Цяжка іх палічыць, але выглядае, што палавіна нашай роты й шмат з іншых ротаў.
— А хто з нашых беларускіх падафіцэраў?
— Грамыка й Гуць.
— Малайцы хоць за тое, што адважыліся. Ты слухай, a дзе нашыя швабы?
— Бачыў Штыка, як мітусіўся каля свае палаткі. Іншых не бачыў. Хтосьці казаў, што Петрык паехаў раненька на кані, мусіць, ці не ў полк...
— Такая справа.
Абодва памаўчалі.
— Чорт вазьмі,— з заклапочаннем церабіў каля правага вуха Сымон,— хто ведае, што з гэтага выйдзе. Ніколі не ведаеш, што швабы могуць зрабіць. Мо лепш было ўжо ўсім смаргануць разам. А што там каля кухні робіцца?
— Дыміць, відаць.
— Дык мо варта падысці туды, каб кавы хаця якой дастаць?
Хлопцы ўзялі кацялкі й пайшлі да кухні. Выдавалі каву. Вальтэр быў хмарны й з нікім у гутарку не ўваходзіў. Навокал групкамі стаялі жаўнеры й на розныя лады каментавалі наглыя падзеі. 3 гутарак відаць была агульная няпэўнасць што да будучыні. Усе з непакоем чакалі далейшых выпадкаў.
IV
Праз нейкія паўгадзіны тое, што засталося з дванаццатай роты й іншых адзінак, якія начавалі на лузе, заварушылася. Вымаршыроўвалі ў далейшую дарогу. Пасля пару гадзінаў маршу зноў пачаўся густы лівень. Затрымаліся ў вёсцы й перачакалі яго, пахаваўшыся, дзе хто мог — хто пад страху, хто пад дрэвы.
Як толькі спыніўся дождж, з’явіліся лейтэнант Петрык, Кацынскі й Будкэ. Першы быў на кані, два апошнія — на самакатах. 3 імі, таксама конна, быў' нейкі незнаёмы лейтэнант. Гэта быў перакладчык са штаба батальёна. Калі рэшткі дванаццатае роты сталі ў трох шэрагах, як было загадана, на зборку, аказалася, што лік паменшыўся напалову. Перакладчык пачаў да жаўнераў па-расейску:
— Сягоння шмат з вашых сяброў уцякло ў горы. Яны прылучацца да французскіх тэрарыстаў і пасля пападуць у рукі ангельцаў, якія адашлюць іх Сталіну, згодна заключанай умовы. Вашых сяброў чакае дрэнны лёс, калі не пагібель. Цяпер скажыце — а з вас некаторыя пэўна ведаюць — чаму яны гэта зрабілі? Ці ім было дрэнна ў нас? Ці есці мала? Або, можа, яны мелі іншую мэту? Можа, мелі з кім сувязь? Тут маўчаць не трэба. Пэўна, з вас нехта хоць адзін ды ведае прычыны.
Аддзел маўчаў.
— Яшчэ раз прашу, хто ведае прычыны дэзерцыі вашых сяброў, сказаць нам аб іх.
— Ну дык кажы, чаго ж іх баішся,— голасам і таўхялём пад бок заахвочваў сусед Каханчыка. Гэты апошні быў адным з найбольш рослых, смелых і разважных у роце. Расейскі перакладчык заўважыў рух ягонага суседа.
— Вы што знаеце? — падскочыў да Каханчыка. Усе немцы пазіралі на хлапца з запытаннем. .
— А што ведаю, тое магу сказаць,— пачаў смела, аглянуўшыся на сяброў, Каханчык.— Як толькі мы прыехалі ў Нямеччыну ці яшчэ ў Прусію, дык немцы адразу пачалі нам дапякаць, што тут вам «кайн Руслянд», сталі абзываць дурнямі й тым падобнымі, адным словам, зневажаць, колькі не трэба. А мы ж вунь прыйшлі ў Менск ахвотнікамі, дык нам і не падабалася, што як тых «кнэхтаў» нас трактуюць. Ды хаця ж, каб толькі не падабалася... Мы ж людзі з сярэдняй асветай. Думалі, што немцы гэта на ўвагу возьмуць. Афіцэрская школа як-ніяк... Ажна тутака адносі-
ліся, казаў той, не як да хаўруснікаў, якія прыйшлі добраахвотнікамі ў войска, а быццам як да нейкага быдла, што сідком пазбіралі, ці што... Што да ежы, то я адно пра сябе скажу: мне хапала...
— Мала было! — крыкнуў голас, набраўшы смеласці.
— Есці ніколі не хапала! — памог іншы.
Самы большы ядун Мулага не далажыў свайго слова, бо калі б і адкрыў рот, каб што сказаць, маглі б высмеяць. Да выказванняў Каханчыка тое-сёе далажылі іншыя. Усё зводзілася да таго, што немцы трактавалі колішнюю школу камандзіраў БКА не па-людску, адносіліся як да «унтэрмэншаў», што агоркла-абрыдла гэнае «кайн Руслянд» і іншае. Адылі аб сапраўднай прычыне пераходу сяброў іхніх да французаў ніхто й не заікнуўся. Бо хто ж мог быць настолькі смелым, каб вытлумачыць гітлераўцам, што беларусам, якія пайшлі ваяваць за шляхотную ідэю, было не па дарозе з імі, што вучні школы камандзіраў БКА даўно і надта ж падрабязна вывучылі іх, ведалі, што чакае іх у будучыні, калі б засталіся побач гітлераўцаў... Хто ж мог сказаць немцам, што вайну яны ўжо прайгралі? Дый ці варта было?
Цікава было б збоку назіраць, як, слухаючы трапныя простыя заўвагі, хаця і ў перакладзе лейтэнанта, і немцы наплывалі з твараў крывёй. Гэта ж мо ніводнаму з іх не даводзілася раней слухаць, каб чужынцы адкрыта іх крытыкавалі, дый што самае горшае — яны, нядаўнія паны Еўропы, стаялі, бязрадна апусціўшы рукі, і мусілі слухаць. Ці адзін з іх, паводле ранейшых прывычак, выхапіў бы аўтамат і пачаў бы касіць свінцом тых «унтэрмэншаў». Але ж самі адчувалі, што знаходзіліся на дрыгве. Іх было мала, а войска ўсё чужое. I дзеля таго злавалі яшчэ болып, усведаміўшы сваю бяссільнасць. Ці адзін мо абяцаў сабе ў думках, што адпомсціць за гэта «унтэрмэншам» у будучыні.
Нейкі час пазней дванаццатая рота перайшла пару кіламетраў наперад, дзе сабраўся цэлы аддзел у сіле каля двух батальёнаў, ці таго, што засталося з учарашніх двух батальёнаў. На невялікай вясковай плошчы стаяла жменя афіцэраў перад фронтам пастаўленага чатырохкутнікам аддзела, і зноў гаварыў перакладчык, паясняючы й пашыраючы тое, што сказаў яму старэйшы афіцэр. Яшчэ раз страшыў, што ўцёкшыя да тэрарыстаў беларусы пападуць у рукі Сталіна і г. д. Пераконваў, што Нямеччына ў ніякім выпадку вайны не прайграе, бо гэтага нават і быць не можа.
Толвкі, чаму быць не можа — перакладчык не вытлумачыў. Відаць, і сам не верыў у тое, што гаварыў.
— Эх ты, братка, махаеш ты нам перад носам старым пудзілам і старымі абяцанкамі. А папытаўся б хто, ці каторы табе паверыць...— каментаваў голас у другім шэрагу дванаццатай роты.
Ужо ў часе гэтай батальённай зборкі хлопцы заўважылі, што ў першым звязе бракавала яшчэ чатырох чалавек, якія раніцою былі на першай зборцы. Значыцца, махнулі ў горы. Віктар ізноў намаўляў Сымона, але калега адмовіўся.
У гэты ж самы дзень, калі, прайшоўшы некалькі кіламетраў, аддзел спыніўся на абед, Сымон з Віктарам адшукалі афіцэра-перакладчыка, якому яшчэ з болыпымі дэталямі расказалі аб прычынах незадавалення і ўцёкаў беларусаў. Гаварыў найбольш Сымон, а сябра слухаў і час ад часу дакладаў слова.
Паўтарыўшы сказанае раней сябрамі, Сымон успомніў яшчэ аб непашанотных адносінах немцаў да беларускіх афіцэраў і пасля даў два прыклады, як Кацынскі спрычыніўся да незадавалення жаўнераў, а ўрэшце і да ўцёкаў. Гэтымі прыкладамі былі сяржант Грамыка й звязовы Гуць.
Грамыка служыў яшчэ разам з Кацынскім у польскіх «уланах» у Быдгашчы. Няведама чаму Кацынскі мсціўся на даўным знаёмым. Адно ўсе бачылі яго нялюдскія й зняважлівыя дачыненні да беларускага сяржанта. А Грамыка якніяк быў шанаваны ў роце. Ён быў рослы, разважны дый не належаў да тых, што абы-каму дадуць над сабой верх трымаць. «Фольксдойч», зрабіўшы беларусу шмат непрыемнасцей, у Прусіі даў яму функцыю загадчыка канюхоў, гэткім чынам фактычна аддзяліўшы ад роты.
Гуць у Менску быў гаспадарскім падафіцэрам школы. Адзін з найболын гарачых патрыётаў, ён быў вясёлым і жартаўлівым хлапцом. Усе юнакі паважалі яго як старэйшага, дасведчанага й сяброўскага. «Фольксдойч» Кацынскі адабраў у Гуця па дарозе ў Францыю пісталет і вызначыў звязовага на сталую працу пры кухні. Такім чынам, Гуць з харчовага падафіцэра колішняй афіцэрскай школы стаўся памочнікам кухара Вальтэра. Ён не мог браць удзелу ў палявых занятках роты.
Абодва падафіцэры не маглі дараваць вялікае крыўды й чакалі на нагоду. Калі прыйшла магчымасць, яны адны з першых пайшлі да французаў.
Сымон расказаў перакладчыку і аб тым бунце за «фарф-
КНІГІ ОНЛАЙН
