Змагарныя дарогі
Кастусь Акула
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 572с.
Мінск 1994
Колькі снарадаў загрымела шнурам побач дарогі. Вецер прынёс смурод пораху. Але што ж такое? Дзе ж гэта
людзі? Азірнуўшыся, Сцервін спасцярог, што бальшыня ягоных людзей з перапалоху пакацілася ў прыдарожную канаву. Толькі жменька, звольніўшы крок, не ведае, што рабіць.
— Эй, там! — раве на ўсю глотку лейтэнант.— Кто вам прнказал прятаться? Встать сейчас же, такую вашу...! Ншь ты! Вон какме с вас, значятся, воякн. Подыматься! Погоднте, вы еіце ннчего не внделн! Еіде, может быть, забудете, куда н прятаться надо будет!
He без задаволенай ухмылкі на твары параўнаў у гэты момант Сцервін сябе, спрактыкаванага і, паводле яго ж самога, вельмі адважнага жаўнера, з гэтым, на яго думку, палахлівым збродам дэзерціраў. Аж выпрасталася з задавалення кароценькая шыя і раўней пайшлі ногі.
Перад будынкам, дзе мясцілася каманда батальёна, падзел людзей адбыўся хутка. Усе былі накіраваныя да сваіх ротаў.
— Глядзеце, хлопцы, не курыце й ціха гаварыце,— перасцерагаў звязны падафіцэр малую групку, у якой былі Сымон і Віктар.
Групка мінула колькі цёмных хатаў, увайшла ў зараснікі ды, з цяжкасцю выцягваючы ногі з мяккай размоклай гліны, павярнула на край лесу, дзе ледзь відаць былі абрысы нейкага будынка. Падышоўшы, заўважылі, што была гэта невялікая святыня. Увайшлі. Вокны касцёла пазавешаныя былі знутры жаўнерскімі коцамі, а ў цьмяным святле адзінокае свечкі, што гарэла ў куточку, можна было разгледзець пару дзесяткаў замурзаных, аблепленых засохлаю глінай людзей, што спалі на паддозе. За алтаром, у круглай адтуліне ў сцяне, тырчаў кулямёт, а пры ім сядзеў чалавек. Побач, у кутку, галава статуі Маткі Боскай схавалася ў рудавата-глінястым шлеме. У куце, змешаныя з розным жаўнерскім хламам, туліліся касцельныя рэчы.
— Хто тут ёсць? Войнік! Гэта ты? ■— пачаў клікаць Сымон, прыпомніўшы, што тут павінна быць пару ягоных сяброў.
— Как, Спарыш? 14 ты здесь? Какнм образом? — пачуў хлопец непрыемны голас курносенькага Рэшатава, што ў паўдрэмцы сядзеў на прыступках алтара.
— Я не ведаю, гаспадзін обер-лейтэнант,— збянтэжыўся такім спатканнем Спарыш. Ён быў ужо крыху й падзабыўся аб існаванні расейца, хоць прыгадваў, што ён тут. У сустрэчы не было нечаканасці, адно збянтэжанасць.
— Накіравалі мяне толькі аднаго з канюхоў. Ці гэта, можа, прыпадкова? Пашліце мяне назад, обер-лейтэнант. Тут адзін не мае стрэльбы, дык я яму аддам гэту, а ў абозе маю другую.
— О, нет! — ашчэрыўся Рэшатаў.-— Ты теперь с фронта не уйдешь, будешь здесь все время. Уж будем воевать вместе...
— Давайце строіцца тыя, што прыйшлі! — загадаў лейтэнант Калмыкоў. Старшына Налепа ўзяўся за ўпарадкаванне новапрыбылай групы.
— Зараз пойдзеце ў акопы, дзе маеце прасядзець у абароне па дваццаць чатыры гадзіны,— тлумачыў Калмыкоў.— Глядзеце, каб ніхто не пакідаў пазіцыяў без загаду.
Калмыкоў даў кароткую інфармацыю аб баявой сітуацыі й распалажэнні роты. Трынаццаць чалавек, прызапасіўшыся амуніцыяй, пакінулі касцёл. Прайшоўшы прыблізна дзвесце метраў, спыніліся на самым бугры ўзгорка. Перад імі на захадзе адкрылася даліна. Пры млявым святле месяцавага сярпа Сымон заўважыў у цемры будынкі горада Альткірха. Прыблізна адлеглая на пяцьсот метраў на захад, цьмяна вызначалася стужка шашы, што бегла да пярэдніх акопаў батальёна Мураўёва. Бліжэй у гэты бок ледзь можна было заўважыць крывулю прасёлачнай дарогі. Бугор, на якім затрымалася група, быў даволі абрывісты; пэўна, цяжка было б узлезці на яго танкам праціўніка. Гэтулькі спасцерагло маласпрактыкаванае ў вайсковай тапаграфіі вока канюха Сымона. Зігзагаватая глыбокая канава, аж па калені напоўненая вадой, была адным з перадавых акопаў.
— Хлопцы, вылазьце! Змена прыйшла! — гаркнуў ЗВЯЗОВЫ.
Паволі, з вялікай цяжкасцю выцягваючы з глінястае калатушкі ногі, пачалі вылазіць з ямы запэцканыя з ног да галавы цёмныя фігуры.
-— Але ж вы й абляпіліся! Чаго тут і баяцца: вас і супрацьпанцырны не ўзяў бы! — здабыўся адзін з прыбылых на жарт.
— Скалі, скалі зубы. Пабачыш, як табе стане весела, тут пасядзеўшы,— агрызнуўся нехта з папярэдняй змены.
— Колькі чалавек прывёў? — пачуўся голас дружыновага Лакусты.
— Трынаццаць.
— Хто з вас знае панцырфаўст?
— Я,— пахваліўся Уладзік.
— I я,— далучыўся Сымон.
— Ідзеце там колькі крокаў проста наперад. Там у бункеры сядзяць трое з гэтым «шрэкамі» — змяніце іх. Хто трэці? Давайце хутка, не марудзіць! Чаго стоўпіліся так у кучу? Што, вы на кірмашы, думаеце? Хочаце, каб вас мінай узнагародзілі? Давайце, хто там яшчэ,— пяць чалавек ідзеце налева. Завядзі іх, Пісаронак, пакажы!
Сымон, Уладзік і трэці, ім незнаёмы, накіраваліся наперад. 3 бункера вылезлі Войнік, Панумарэнка й Бабрыцкі. Ногі ўлезлі аж па калені ў глінястую калатушку. Упоцемку хлопцы абмацалі ў сценах бункера даўгаватыя палкі, высланыя ўжо вільготнай саломай. Два Сымонавы таварышы палезлі на тыя палкі спаць, а канюх, узяўшы з сабою панцырфаўст, што называў «балдавешкай», ды «качаргу», падняўся па выразаных прыступках на перадавы назіральны пункт, каб трымаць варту. Толькі цЯпер прыгадаў, што дзесь па дарозе згубіўся вызначаны, мабыць, у другі акоп Віктар Караткевіч.
— Але ж цяля,— бурчаў пад носам Сымон.— Яго, як тое дзіця, за ручку вадзі. Чаму ж нам цяпер якраз собіла раздзяляцца, у абліччы найбольшай мо небяспекі...
Ноч і світанне
і
Зольная асенняя эльзаская ноч дыхала хуткабежнымі нізкімі хмарамі, хлістала густым і назойлівым, праймаючым аж да касцей дробненькім дожджыкам, там-сям шпурляла й тузалася мінамі й снарадамі. Людзі зяблі й дрыжэлі, ляскалі зубамі, мясіліся ў жыдзенькім гліняным цесце, адхуквалі й церлі пасінелыя рукі; трасучыся ад золі, туліліся да акалелых і насычаных вадою сценаў акопаў, абрасталі рудаватаю глінаю. Людзі, як краты. Краты ў гліне.
Сымон Спарыш прыліп да пярэдняе сцяны акопа. Дрыжыкі пачыналіся знізу, ад мокрых нагавіцаў і шкарпэтак. Хваляю прабягалі па спіне й канчаліся на пасінелых ад сцюжы вуснах. Цяжка было трымаць паднятымі алавяныя павекі. Мала памагаў настаўлены тонкі каўнер мундзіра. Маскавальная палатка крышку ратавала ад дажджу, але не грэла. Навокал былі дзіч і пустка. Хмары, дождж і гліна. Золь і гліна. Зямля й цемра.
Сымон амаль не здольны быў думаць. Здавалася, што пад халодным шлемам празяблі мазгі. Толькі нудны й жаласны вецер свістаў каля шлема, паўзучы нізенька над самымі грудамі раллі. Над акопамі мільганула нейкая цёмная шыракакрылая і, пакруціўшыся, шыбнула з ветрам у кірунку лесу. Здалося, што груган.
— Цьфу на цябе! — злаваўся былы канюх.— На нядобрае ты, гад, мусіць, варожыш.
Чалавек быў у тым стане, калі ані не спіць, ані не жыве сведама. Мусіць, і мазгі былі здранцвелыя, акалелыя. У галаве праплывалі вобразы-трызненні.
Першае — міска стравы. Тлустай, сытнай, гарачай. Абавязкова гарачай, хоць мо й не так тлустай. Ах, якое то было б багаслаўленне для прысохлага да спіны жывата, для скалелага арганізма. I няхай бы хто папробаваў тады сказаць Сымону, што ёсць на свеце лепшыя дабрадзействы за тлустую, сытную, гарачую міску стравы.
Нічога не было. Была адно цемра, золь, быў галодны празяблы Сымон, і ў ягоным уяўленні — гарачая міска стравы.
Дзе гэта апошні раз давялося былому кадэту-канюху спажываць такі прысмак? Хіба ж не была гэта тая густая
нямецкая гарохавая зупа ды ўжо й, пэўна ж, не рэдзенькія крупы са смярдзючай канінай. He. Гэта было хіба шмат раней. Так. Напэўна, раней. Здаецца, так нядаўна — усяго чатыры ці пяць месяцаў таму назад, а з другога боку — цэлая вечнасць. Гэта было дома, яшчэ на Бацькаўшчыне, у бацькавай хаце, калі прыехаў з Вільні...
Другое трызненне — абед у сялянскай хаце. 3-за шырокага дубовага падоўжанага стала далятае звон алюмініевых лыжак аб гліняныя міскі. Сямейка, аблакаціўшыся, нахіліўшыся над міскамі, заядла сёрбае. Няма часу. На полі чакае жніво, а то й малацьба. Мала хто гаворыць. Толькі кот мяўкае, круціцца й трэцца каля ног пад сталом, назірае, дзе й як падпільнаваць кусочак леташняй, пахучай, на дробненькую мязгу пацёртай у зупе свініны.
— Кастусь, не разлівай на кашулю, разінька ты,— перасцерагае й навучае бацька.
Кастусь — самы малодшы. Ён яшчэ не ўмее добра валодаць лыжкаю. Пакуль пад’есць — залье ўвесь перад сіняй кужэльнай кашулі. На сцяне паволі, мераючы хвіліны, цыкае-такае вага вялікага, пазалочанага, прывезенага некалі бацькам з Петраграда гадзінніка. Вось захрыпелі спружыны, адхінуўся далёка назад мядзяны малаточак.
— Бум!
— Раз,— чуецца дзіцячы голас з-за стала.
— Бум!
— Два.
— Чуем без цябе. Глядзі ўжо, куды лыжку нясеш, разінька,— ізноў не вытрымаў бацька.
Як прыемна й утульна было ў роднай хаце, хоць і беднай, але ж сваёй. Дзе ж яны падзеліся — родныя, дарагія, незаменныя? Ці змёў іх ужо з паверхні зямлі нячысцік з усходу? Госпадзі, Валадар Усемагутны! Ці ж пры падзеле долі на гаротнай зямельцы гэтай не выпала ў Цябе трохі больш дабра беларусу? Чаму й за што так цяжка караеш?
Пасінелыя вусны шэпчуць, ледзь варушачыся ў цемры...
Уяўленне зноў вяртае вобраз бацькі — хваравітага, спрацаванага, згорбленага горам і несканчонай жыццёвай злыбядой. Зморшчаны ласкавы твар. Блакітныя спачувальныя вочы. I словы:
— Ідзі ж, сынок, калі ты ўжо так пастанавіў, але помні, што сам сабе мусіш раду даваць. Я больш не ў сілах.
Каб во не бяда гэта й не вайна, дык, можа б, як і памог, а так...
I ў гэты момант, здаецца, няма між бацькам і сынам адлегласці.
Голас зноў абрываецца. Ён — зусім нерэальны. Ці й сапраўды калі такі быў? Усё ж ужо нерэальнае, нават жыццё самое. Яно — жахлівае, беспрасветнае...
Але ж не. Некалі не было для Сымона ані гэтай эльзаскай калатушкі-гліны, ані чужой золі, ні выючага ветру. Была сям’я, цяпло, утульнасць, бацькоўскае й мацярынскае каханне й клопаты. Было роднае цёплае гняздзечка, крылле, што ахоўвала, вусны, што спявалі й цешылі, грудзі, што тулілі, сэрца, што білася любоўю... Былі штодзённыя дробныя клопаты, звычайная будзёншчына ў сваёй сямейцы. Усё гэта, такое далёкае, непаўторнае, цяпер адышло ў нябыт...
Трэці міраж: на Росах ледзь стаіць ужо пахілены, збуцвелы, падгнілы драўляны крыж. На ім пагода амаль злізала чорны надпіс. На зусім аселую, амаль зраўнаную з навакольнай зямлёй магілку дрыжачая юнацкая рука стаўляе запаленую свечку. Вецер гасіць яе. Далонь ахутвае слабое полымя. Заплылыя слязамі вочы яшчэ раз поўзаюць па тым злізаным на крыжы надпісе, каб упэўніцца, што яна тут, а не ў іншым месцы... Дарагая, незаменная, адзіная... Хоць адзін сын знайшоў сюды сцяжыну, каб адведаць, успомніць. Чаму ж ліхі лёс не дазволіў легчы табе ў роднай вёсцы, каб адведвалі дзеткі, каб штодзень зрок іхні шукаў зводдаль месца твайго супачынку?
КНІГІ ОНЛАЙН
