Змагарныя дарогі
Кастусь Акула
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 572с.
Мінск 1994
Даўно ўжо мінула пяць гадоў ад часу, як Сымон, тады яшчэ чатырнаццацігадовы школьны хлапчук, жыў пад польскай акупацыяй. 3 успамінаў, што захаваліся ў галаве адносна акупанта, стараўся цяпер угадаць, як выглядае польская ўлада, войска й паны на чужыне. А ўспамінаў гэтых было — хоць адбаўляй. Надзвычайна добра прыгадваў усё з ранняга дзяцінства, лепш мо нават, чымся тое з недалёкай мінуласці.
Вось, прыкладам, першы дзень у школе.
Даўно карціла Сымону ў школу. Будынак быў па суседству, і хлапец вечна то тырчаў на школьным панадворку, то падслухоўваў пад класнымі дзвярыма. Сачыў і слухаў, што робяць дзеткі. Зайздросціў ім і шкадаваў, што так паволі расце ды яшчэ яму не пара з большымі ў школу. Кожны дзень выпытваў матку, калі ж яна нарэшце пашле яго на навуку. Ажно прыйшоў доўгачаканы дзень.
Матка, трымаючы босага Сымона за руку, прывяла яго ў клас. Настаўніца ўталопілася ў дзіця, зірнула на босыя бруднаватыя ногі, зрэбныя сінія порткі з працёртымі ўжо каленямі, саматканую кужэльную сінюю й даволі зашмальцаваную кашулю й спыніла свае вострыя, быццам цвікі, рудыя вочы на пакрытым рабаціннем твары. Правай рукаю пагладзіла вялікую на Сымонаў век галаву й спытала:
— Поведз, як се называш?
Сымон збянтэжана й нічога не разумеючы пазіраў то на чужую, злосную, здавалася, жанчыну, то на матку.
— Як се называш? — паўтарыла настаўніца й сагнулася так, што рудыя вочы апынуліся на ўзроўні хлапчуковага носа.
— Якса называш...— паўтарыў збянтэжаны малы.
— Вучыцелька пытаецца цябе, як завешся,— тлумачыла сыну матка.
— Ну, скажы.
— Сымон,— асмеліўся малы.
— Шымон? — перапытала настаўніца.
Хлапец нічога не адказаў.
— To ідзь, -Шымон, і сядай тутай,— загадала настаўніца, узяўшы малога за руку й садзячы на самай першай лаўцы, насупраць свайго стала.
Сымон сеў і баяўся паварушыцца на месцы, сочачы за незнаёмай жанчынай і не разумеючы амаль нічога з ейнай гутаркі. Толькі тады крышку пасмялеў, калі прынесла кавалак паперы й кавалак алавіка ды загадала маляваць сабачую будку. Па некаторым часе асмеліўся нават зірнуць направа й налева і, праверыўшы, што небяспека знікуль не пагражае, узяўся за маляванне. Гэтак пачалася Сымонава навука ў польскай школе.
He мог прыпомніць, колькі было яму гадоў, калі ў вёсцы польскія ўланы праводзілі манеўры. He разумеў тады, што такое гэтае «манеўры», але так усе старэйшыя называлі той вялікі рух людзей у зялёным, што адбываўся навокал. Было тое, мабыць, пад восень, бо добра ўцямілася хлапцу, як уланы абтрэслі й да апошняга яблычка падабралі ўвесь іхні й суседнія сады, патапталі агароды, панішчылі дабро на палях. Даводзілася бачыць, як цягалі снапы аўса з поля на корм для коней, чуць, як бацька злосна праклінаў апранутых у зялёнае людзей, як сварыўся з імі і як гэта нічога не памагала. Усе тыя людзі гаварылі таксама незразумелай для Сымона мовай. Ужо тады малы адчуваў, што нейкія чужыя крыўдзяць ягонага бацьку і ўсіх у вёсцы. Ужо тады і ён пачаў іх за гэта не любіць.
Хлапец заўсёды быў першым вучнем у сваім класе. Меў неабмежаваную прагавітасць да навукі. Скончыўшы чатырохгодку, прасіў бацьку, каб паслаў яго ў пяты клас у бліжэйшае мястэчка. Настаўніца таксама радзіла Сымону прадаўжаць навуку. Пяты й шосты класы скончыў самым гіершым вучнем з узнагародамі. Адзін раз атрымаў блакнот, іншы — пяро-самапіску. Вельмі ж тым ганарыўся. Але дзверы да далейшае навукі й дарога ў свет былі зачыненыя.
У мястэчку вучылася ў старэйшых класах сямігодкі шмат палякаў. Былі гэта дзеці вакольных панкоў, асаднікаў, чыгуначнікаў і ўраднікаў. Усе яны, амаль без выключэння, не важна як вучыліся, пасля сканчэння шостага класа йшлі ў гімназію. Навука ў сярэдняй школе каштавала шмат грошай, якіх Сымонаў бацька ніколі не мог бы здабыць. Ясным было для хлапца, што ягоныя й самыя лепшыя ацэнкі не былі тут дапамогай. Вучыўся той, хто меў грошы, а яны ўсе чамусьці былі ў палякаў. Тут жа, на перашкодзе, стаяла й веравызнанне й нацыянальнасць.
III
Вучыць праваслаўнай рэлігіі ў вясковую школу кожны панядзелак прыязджаў з адлеглае на шэсць кіламетраў царквы аднавокі дзяк. Быў гэта чалавек гадоў звыш сарака, адзін з тых беларусаў, што разам з царкоўшчынай пашыралі сярод народа й расейшчыну, уважаючы, мусіць, што й Бог хутчэй паслухае, калі звяртацца да яго ў чужой мове. Прыязджаў у школу на самакаце.
Хаця дзяк, акрамя царкоўнай славяншчыны, стараўся гаварыць і вучыць па-расейску, усе дзеці гаварылі на лекцыі й адказвалі па-беларуску, так, як умелі з дому. Ужо пазней, два ці тры гады перад вайною, польскае міністэрства асветы загадала, каб і на лекцыях праваслаўнае рэлігіі ўжывалася адно польская мова.
Гутарачы па-беларуску, дзеткі чуліся неяк смялей, быццам дома, хоць і не ведалі, што прычынаю ўсяму была родная мова. Дзяк жа й сам добра не ведаў расейскае мовы ды быў дзіўны й меў свае капрызы.
У малодшым класе адбывалася лекцыя, тэмай якой было тварэнне свету. Аднавокі дзяк апытваў вучняў, як паўстаў свет.
— Ну, вот ты там,— тыцнуў пальцам у самага рослага ў класе Хведзьку, сына Сцяпана, што меў собскую малатарню ды абмалочваў усе навакольныя вёскі,— скажы, как Бог сатварыл свет.
Хведзька быў найтупейшым вучнем у класе. Шмат хуліганіў, рэдка слухаў, што гаварылі настаўнікі, і мала калі што ўмеў. Так і цяпер ён не заўважыў бы даўгога, скіраванага ў яго дзяковага пальца, калі б сусед не штурхануў у бок. Прыпадняўся паволі і ўталопіўся ў дзяка.
— Ну, гавары! — налягаў аднавокі.
— Што гаварыць?
— О так, значыць, ты і не слыхал! Чэм жа занімаешся? Хто паўторыць, што я пытаўся? — Дзякава вока хутка павандравала па тварах усяго класа. Паднялося некалькі рук.
— Вот ты скажы,— тыцнуў дзяк пальцам у хлапчука з трэцяй лаўкі.
— Ты пытаўся, як Бог рабіў свет,— адказаў той.
— Як то ты на мяне кажаш «ты»? — пачырванеў дзяк.— Як трэба абрашчацца да старшых?
— Вы...
— Ну садзісь.
Дзякава адно вока зноў уталопілася ў Хведзьку.
— Чаго ж стаіш? Атвічай, как Бог сатварыл свет!
Хведзька пераступіў з нагі на нагу, упіўся зрокам у павыразаныя ножыкам наверсе лаўкі розныя выкрунтасы, быццам там стараючыся знайсці адказ, кінуў левым вокам на суседа й нясмела пачаў:
— Спачатку была ноч і цьма й нічога...
— Как, как? — спыніў яго дзяк, буслінымі крокамі мераючы ўшыр і ўдоўжкі клас.
— Спачатку была ноч...
— Как ты гаворыш? Какое «спачагку»? Как нужна сказаць?
Малацьбітоў сын збянтэжыўся. Дарма моршчыў лоб. He ведаў, як сказаць «спачатку» не толькі, мусіць, ён, але й бальшыня ўсіх вучняў, бо ўсе прыціхлі, быццам тыя мышы ў нары перад набліжэннем ката. Сачылі, што будзе далей.
— Ну атвічай, атвічай! Чаго выпяціў глаза, как дурак! У мяне на лбе не напісана.
— Спачанатку нічога не было...— пачаў Хведзька.
— Какой яшчэ «пачанатак»? Што з табой?
Клас замёр. Усе думалі, як яно мае быць: «пачатак» ці «пачанатак».
— Спачанатку была ноч...
— Глупы ты «пачанатак»! — узлаваўся аднавокі дзяк.—Гавару, што не так, а ты сваё. Как нужна сказаць, хто знает?
Збянтэжаныя вучні разглядаліся навокал. Як жа магло быць, калі не «спачатку» й не «спачанатку»? Толькі адна рука паднялася да адказу ва ўсім класе. Належала яна Лабаковай Жэні, брат якой быў ведамым на цэлую ваколіцу камуністам, шмат гадоў праседзеў па вязніцах і дома ды наогул усюды часценька гаварыў па-расейску.
— Как нужна сказаць?
— Сначала.
— Харашо, садзіся.
Клас з палягчэннем уздыхнуў. Ад гэтага часу малацьбітовага Хведзьку празвалі «пачанаткам», і мянушка прыліпла да яго ў школе на цэлы час. Сымон, што надта любіў вучыцца мовы, часценька думаў пра тое «сначала», якога нідзе навокал — ані дома, ані на вуліцы ніколі не чуў. Гэтак побач польскай мовы беларускія дзеткі калечыліся й расейшчынай з дазволу й з ведама тых жа самых акупантаў.
' Калі настаўніца аднойчы аб’явіла, што ад гэтага часу
не толькі на лекцыях, але й на перапынку дзеці павінны паслугоўвацца адно польскай мовай, хіба ж ёй і не снілася, што нялёгка выкараніць беларушчыну. Толькі пры гутарках з настаўніцай карысталіся дзеці польскай мовай, а ў гутарках міжсобку — ці то ў класе, ці на перапынках — і не думалі. Увядзенне ж польскае мовы на лекцыях праваслаўнае рэлігіі яшчэ больш збіла сялянскіх дзетак з панталыку, хаця й да гэтага часу былі яны збянтэжаныя расейшчынай.
IV
У вёсцы, хат дзесяць воддаль ад Сымонавага бацькі, жыла сям’я католікаў Грыніцкіх. Рыгор Грыніцкі быў малазямельным; жыў на чатырох гектарах малаўраджайнае зямлі. Гадоў яму было за шэсцьдзесят, і даўно-даўненька быў удаўцом. Меў дзве брыдкія дачкі: адной — крышку менш, а другой ужо пераскочыла было за саракоўку. Ніводнай не пашанцавала з замужжам. Рыгор кешкаўся дзень і ноч, апрацоўваючы свае чатыры гектары, ды шкадаваў, што некалі Бог не даў яму сына. Абабітая белай шалёўкаю хата ўжо ладна ўрасла ў зямлю, на дзіркатай страсе раслі сабачыя грыбы й там-сям па каліве травы, а гнаёўка з-пад хлявоў летам падбіралася аж пад сцены хаты. Пасля дажджу цяжкавата было дабрысці праз забалочаны панадворак да Рыгоравых дзвярэй. Бяда свяцілася і ў пазапіханых анучамі вокнах, і ў перагнілым ужо, пахіленым набок плоце, й на неўрадлівым пясчаным полі.
Адылі дочкі лічылі сябе нейкай шляхтай (мусіць, таму, што былі католікамі), значыцца, згодна з логікаю акупанта,— і палякамі. Ды як яшчэ тым ганарыліся! Дарма што ўсюды свяцілася бяда, гэта ж яны як-ніяк ды належалі да лепшых людзей, калі ўжо не да паноў ці падпанкаў, дык не былі ж і мужыкамі, а шмат лепшымі за іх. А чым лепшымі й іншымі былі яны ад навакольных беларусаў — пэўна ж, і не патрапілі б вытлумачыць.
Шляхоцкасць сваю абедзве дэвоткі стараліся звычайна дэманстраваць раніцою кожнае нядзелі, калі, апрануўшы, што мелі найлепшае, ды скомкаўшы чаравікі пад пахамі, мясілі босымі нагамі вулічную гразь, каб не спазніцца ў аддалены на пяць кіламетраў касцёл. Хіба што вялікая непагода стрымлівала іх у хаце. Інакш не было Божай нядзелькі, каб старэйшая Яніна й малодшая Вікця сядзелі дома.
— Гляньце, гляньце, вось ужо й «пшэкі» ў касцёл пруць! — смяялася ці адна вясковая жанчына, спасцярогшы старых дзевак на вуліцы. Хто й калі падгледзеў, як Яніна аднойчы ў касцёле трымала дагары нагамі малітоўнік і шаптала нешта, малпуючы іншых, цяжка было дайсці. Адно бабскія языкі, раз асмакаваўшыся тэмай, пачалі дадаваць ад сябе й размалёўваць. Смеху й гутаркі было на доўгі час.
КНІГІ ОНЛАЙН
