Змагарныя дарогі
Кастусь Акула
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 572с.
Мінск 1994
Вось сядае за стол уся сямейка, і бацька адмаўляе малітву. Усе набожна хрысцяцца. Месцы навокал стала занятыя, акрамя аднаго. Мусіць, пакінулі для яго — Сымона.
Сон гэта ці рэальнасць? А мо няма ні стала таго, ні хаты, няма й цэлай сям’і...
Але не, не! Яны мусяць быць! Яны жывуць! He мог жа Бог дапусціць! Вунь, усе за сталом. Так, усе чысценька, адно яго, Сымона, не стае. Часта пазіраюць на пустое месца. На ягонае, Сымонава. Хоць яго й няма сярод іх целам, але ж ён прысутны духам. Ох так, напэўна. А ці ж яны ведаюць, што Сымон жыве? Адкуль жа? Колькі ж бы хлапец цяпер даў, каб ведалі, што ён жыве й што зусім цэлы, што хаця сядзіць у паўдзённай Італіі пад аліўкавым дрэвам, але што ён з імі ўсёй істотай, усім сваім існаваннем.
Колькі ж гэта часу мінула ад дня, калі й Сымон дзяліўся куццёй з роднымі за бацькоўскім сталом? Год? Два? He быў жа на Каляды дома і ў мінулым годзе — не ўдалося з Вільні без пропуска цягніком даехаць.
Вунь пачалі ўжо цягнуць з-пад абруса сена й варажыць. Найдаўжэйшую травіну выцягнула наймечшая Сымонава сястра. Усе прарочаць ён шчасце і ўсміхаюцца. Бацька выцягнуў найкарацейшую й зажурыўся. Іншыя нешта сказалі, й стары павесялеў. За Сымона цягне малодшы брат. Усе пільна сочаць за ягонай рукой. Выцягвае доўгую, сухую, пакручаную, тонкую травіну. Задумаўшыся, прыглядаюцца і ўздыхаюць. Ці ж могуць угадаць Сымонаў лёс? Сам Бог ведае. А традыцыя — традыцыяй.
Далёкі бацькоўскі дом, Бацькаўшчына. Якое яно ўсё цяпер нерэальнае. Здаецца, што й зусім нічога рэальнага няма на свеце, апрача гэтых сытных італьянскіх арэхаў, салодкіх фігаў і аліўкавых дрэваў. Дый самая тая Куцця. Гэта ж сёння Куцця каталіцкая, а праваслаўная — аж за два тыдні.
Дык усё гэта няпраўда. Дарма. Мо й шкада ў галаве ярзоліць. Мо лепш так, як сябра Віктар — парсюком выцягнуўшыся, на зрэбныя рэдзенькія хмары ўпоцемку ўглядаецца...
Хмары былі ў мінулым, плывуць яны бесперапынна цяпер, хмары й на гарызонце будучыні...
VI
— Дык расказвай, як і дзе вы там гадаваліся ў Францыі,— прасіў Сымон Кастуся Дзежку. Было гэта па пераездзе ў Сан-Базыльё. На ўзмежжы кустоўя сядзелі на
крушні: Лабун, Дзежка, Спарыш, Дудкевіч і Караткевіч.
— Гадаваліся, няма чаго й казаць. Ладнае ты, братка, слова падабраў,— уздыхнуў Дзежка.
— Дык як сказаць? Існавалі?
— Гэта будзе бліжэй да праўды.
— Колькі вас было тады ў групе?
— У той, што перайшла?
— Так.
— Добрая рота, братка, мусіць, за сотню спарней. He праўда, Лабун? Нашых са школы больш паловы было, а рэшта з суседняе роты, што побач стаяла. Помніш?
— Але ж.
— Ну, дык вось.
— I куды вы тады пайшлі?
— Тады ўночы мы нікуды надта не пайшлі. Адышліся ад абозу, выставілі варту й прычакалі дня. Пераспалі, як хто мог і як папала. Паршывенькі дождж надта дакучаў. Назаўтра разгледзеліся й папаўзлі далей, выбіраючы, дзе зацішнейшыя міжгорныя сцяжыны.
— I як вы, усе разам ішлі?
— Ясна, што гуртам стараліся трымацца.
Дзежка тут даволі падробна расказаў, як быў навязаны першы кантакт з макісамі і як пазней беларусы хаваліся ад немцаў.
— А цяпер, хлопцы, хачу бачыць перад сабой дзесяцёх з цыгарэтамі,— паўжартам спыніў Кастусь апавяданне.
— А свае дзе падзеў? Ужо ў макароннікаў?
— Мусіць, не ў макароннікаў, а ці не ў карты прабуліў.
Кожны жаўнер на тыдзень атрымоўваў па сто штук цыгарэт. Апрача таго, дазвалялася купіць пяцьдзесят штук па нізкай цане, бо не плацілася падатку. Нават найбольш апетытным курцам такой колькасці хапала. Некаторыя ж прадавалі свае цыгарэты італьянцам, каб здабыць грошы на віно, карты й іншыя прыемнасці.
— Дык што ж гэта вы? Хочаце мо, каб вам задарма апавядаў? —■ жартам злаваўся Дзежка.
Перад ягоным носам з’явіліся тры пачкі з цыгарэтамі.
— Паволі, паволі! He пхайцеся, станьце ў чаргу! He магу ж я кожнаму з вас зрабіць гонару. А цяпер сотня з агнём!
З’явіўся й агонь. Усе закурылі.
— Ну й што далей? — пытаўся Караткевіч.
— Далей... аж жах прыпомніць, братка, Няхай мне
цяпер каторы ўладыка стане аб пекле рассасульваць, то хуценька развітаецца ён з барадой. Няма хіба нідзе горшага пекла за тое, што мы бачылі.
Дзежка цяжка ўздыхнуў і, спахмурнеўшы, зірнуў на Лабуна.
— Няхай вось ён скажа.
— Што ж то ўжо было за пекла там такое?
— Цэлы месяц трупаў збіралі й закопвалі...— дапамог Лабун.
— Трупаў?
— Самых сапраўдных. Да таго ж часамі ўжо такіх гнілых і смярдзючых, што аж табе тое галоднае нутро вырывала. А цьфу!
— Немцаў ці амерыканцаў?
— Усялякіх. Гэтыя заразы — французскія макісы, сіфіліс гэты, выдалі нас амерыканцам, як палонных сваіх. Надулі, дый годзе. Што ж зробіш... 3 Грамыкі камандзір быў ніякі, усю зброю французам аддаў, да таго ж ніхто мовы па-людску не ведаў. Ну і ўпялілі ж нам амерыкашкі — на могільнік! Падзялілі на групы, й гайда — адны ямы капаць, іншыя трупаў каля фронту збіраць, трэція ў мяшкі іх апранаць, чацвёртыя — закопваць. А то ж то восеньскае надвор’е — дождж, золь, не дай ты, Божа. Вопратка — самі ведаеце якая. Прамоклыя заўсёды да апошняй ніткі хадзілі, зуб на зуб не пападаў. Часта непрытомныя былі ад голаду, як напрацуешся, то кішкі аж да пазваночнага слупа, здаецца, ліпнуць.
— Мала есці давалі?
— Давалі, братка. Наясіся таго, каб ім здароўе такое. Дадуць якую пушку кансерваванай фасолі й булку белага хлеба на дзень на васьмёх. Хлеб той быццам вата якая, не тое што жытні, на наш беларускі сялянскі жывот ён не пасуе. У гнілых трупах вунь па кішэнях пароліся, каб якую скарынку знайсці. He жартачкі гэта!
— А як вы гэных трупаў цягалі?
— Звычайна, братка. Возьмеш вяроўку, прывяжаш да ног, калі яны цэлыя, і цягнеш у выкапаную яміну. Гэта нямецкіх так. Амерыканскіх дык ладавалі на машыны й адвозілі на могільнік. Немцаў дык у агульныя ямы закопвалі. Слізка, брат, гліна мокрая. Запэцкаешся, бывала, ад ног да галавы, што й родная маці цябе не пазнала б.
VII
— Колькі, братцы, цікавых выпадкаў было. Каб гэта калі пры нагодзе сеў ды апісаў так, як яно было, валасы з жаху на галаве станавіліся б, чытаючы. I найцікавейшае тое, што чым чалавека больш крыўдзяць, чым больш над ім здзекуюцца, тым болын, здаецца, хочацца жыць. Чалавек стаіць на парозе таго свету: апаганены, скрыўджаны, аплёваны, даведзены да самай страшнай фізічнай і маральнай галіты. Здаецца, што між ім і чорнай маткай зямлёй няма ўжо ніякай розніцы. Ледзь ногі валачэ: хадзячы труп. Адной нагой пераступіў ужо парог смерці. Перад ім няма наймалейшай надзеі, найдрабнейшай макулінкі пацехі з зямнога жыцця. I тады, калі прыходзіць той апошні штуршок, імпэт якога перавядзе цябе цераз мяжу жыцця й смерці, тады ў гэты момант інстынкт фізічнага самазахавання й утрымання пры жыцці выяўляецца з найвялікшай, самай дынамічнай сілай. Тады крышацца на кавалкі моцныя характары, топчуцца апошнія сляды ўсяго таго, што называецца чалавечай годнасцю, абліччам ці як хочаце назавіце... Чалавек перамяняецца ў самую нізкую жывёлу, у нікчэмнага паўзучага чарвяка, у самую подлую істоту, гатовую зрабіць усё, каб утрымацца пры жыцці. У слабым, здаецца, ужо няздольным на ніякі адпор арганізме знаходзіцца столькі сілы, што ніколі не паверыў бы. Уся гэта сіла ўжываецца на тое, каб утрымацца пры жыцці. Як той клешч за цела, так хапаецца ён за апошнюю нітачку ратунку. Як гэта страшна, як жахліва, як брыдка!
— Што, ты бачыў каго так, у такім стане?
— Яшчэ б, каб не бачыў! Няхай Лабун скажа. Да гэтага ж якраз і вяду, каб на прыкладзе паказаць. Вы ўсе хіба добра помніце Курца?
— Гэтага злодзея, што ў Альбэртаў у немца гуркі пакраў?
— Taro самага.
— Чаму ж не помнім.
— Дык ён жа ужо тут ёсць.
— Так?
— А што, ты не заўважыў?
— Здаецца, што бачыў.
— Дык што ж было з тым Курцом?
— Як нармальна, як кожны дзень, працавалі мы пры збіранні трупаў. Амерыканец канвойны загадаў яму памагаць
выцягваць трупы з ямы. Той заваляўся, мусіць, ці трапіў не туды, куды трэба было. Курэц мусіў узяцца за гнілую, 'запэцканую, смярдзючую вяроўку. Гэты гультай наогул ухіляўся ад працы й, дурань, узяў ды адмовіўся. Амерыканец, доўга не думаючы, яго пад стрэльбу й гоніць воддаль ад нас, каб застрэліць. Людцы ж вы мае, каб вы бачылі, што гэты падла вырабляў! Енчачы, скуголячы, як той благі сабака, скакаў перад канвойным, просячы літасці. Цалаваў яму ногі, рукі, плакаў, стагнаў. Выняў з кішэні нейкі абразок і, махаючы ім часта ды цалуючы, крычаў немым голасам: «Я поліш (паляк, значыцца) — хачу жыць! Даруй, даруй мне, міленькі!» Енчыў ён і візжэў то на каленях, то ўчапіўшыся аберуч за амерыканцаву нагу, то вытвараючы непраўдападобныя грымасы й фігуры ў падскоках. Бачыў хто з вас, як раптам курыцы тапаром галаву адсячэш і кінеш на зямлю, як яна падскоквае? — якраз гэтак. Калі б канвойны й хацеў яго застрэліць, то, мусіць, рады не даў бы. Жывёла гэта ўчэпіцца яму то за бот, то за шынель — ніяк адагнаць ад сябе не можа. Было б тое відовішча надзвычайна смешным, калі б не такім жалюгодным і трагічным. I як льга было змілавацца над такой нікчэмнай істотай? Гэта ж, гледзячы на гэтага гультая й злодзея, трэба было сароміцца, што такая нікчэмнасць ходзіць на дзвюх нагах і залічае сябе да роду людскога. Госпадзі ты мой, як гэта брыдка! Шкада слоў. Ды ці наогул ёсць адпаведныя словы, каб трапна схарактарызаваць такога, прабачце, «чалавека»?
Дзеж.кавы разважанні глыбока кранулі сяброў. Добра ведалі Курца, але мала хто меркаваў, што так нізка той мог упасці. У думках асуджалі маральны бок гэтага ўчынку. Трэба заўважыць, што гэтыя, векам яшчэ маладыя хлопцы найвышэй за ўсё цанілі гонар і асабістую маральнасць. Жыццё духова іх не звіхнула, дарма што калечыла фізічна й ставіла на найцяжэйшыя, самыя рэзкія духовыя выпрабаванні. Ваенная віхура ўзмоцніла й адшліфавала шляхотныя бакі характараў, зрабіла адпорнымі на розныя ліхалецці так, як шліфуецца сталь добра загартаванага мяча ў частых і густых бітвах. За шэсць месяцаў, ад Менска, фактычна перажылі некалькі гадоў. Прыспешаны жыццёвы працэс ламаў і нішчыў духова слабых, яшчэ больш узмацняў стойкіх і моцных. Прывязанасць да акрываўленай Бацькаўшчыны, вялікая ідэя ейнага будучага вызвалення не маглі існаваць там, дзе замест гонару, чыстага
сумлення, любові й веры ў Бога гняздзіліся задаткі подласці, здрадніцтва й нікчэмнасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
