Змагарныя дарогі
Кастусь Акула
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 572с.
Мінск 1994
— А што б зрабіў ты, калі б быў на ягоным месцы? — спытаў Кастуся Дзежку пасля агульнага парухвіліннага маўчання Віктар Караткевіч. Усе зноў углядаліся ў апавядальніка. Той бліснуў злосным поглядам у кірунку Віктара. Румянец разліўся па твары.
— Ты мяне смееш гэта пытаць? — зашыпеў нізкім, быццам змяіным, голасам.— Хіба ж табе не ясна? Чакай,— схамянуўся ён, нешта быццам прыпомніўшы.— А можа, й сапраўды не ведаеш, што трэба было б зрабіць. Яй-богу, мусіць, не ведаеш. Дык вось слухай, брацец ты мой. Накруці сабе гэта на вус. Перадусім, я не быў бы такі дурны, каб адмаўляцца выконваць загад канвойнага. Я ж безабаронны чалавек. Дык якім гэта чынам магу сказаць яму, што не буду рабіць таго, што загадвае? Хіба ж бяду на сябе сцягваць? Па-другое, калі б ужо здарылася так, як з Курцом, то зрабіў бы адно з двух: або без пратэсту атрымаў бы кулю ў лоб, або калі б хацеў захаваць жыццё,— а гэта зусім ясна, што так было б — то не чапаўся б яму за рукі й ногі, не цалаваў бы апаскуджаных чаравікаў і рук, не прасіў бы ў яго літасці. Хутчэй за ўсё ўчапіўся б яму за стрэльбу, якую намагаўся б адабраць, і, калі б Бог мне дапамог, налева махнуць. Вось што я стараўся б зрабіць, грамадзянін Віктар Караткевіч. Зразумела вам? — закончыў, уталопіўшы вочы ў Віктара, узнятым голасам Дзежка.— Ніколі! Паўтараю: ніколі,— пры гэтых словах ён моцна стукнуў сябе кулаком у грудзі,— не скаціўся б я да такой подласці й нізасці, да такой быдлячай нікчэмнасці, каб у нейкага, можа, мяне нявартага, амерыканца, скуголячы, як той сабака, падскокваючы, як клоун у цырку, жыццё мне дараваць прасіць! Гэта ж тое самае, што апляваць і апаганіць не толькі самога сябе, але свой цэлы род. Толькі чалавек, які не мае гонару, што праваліўся маральна, так зрабіць можа. Зрэшты, калі ж ты, жывёла, меў смеласць адмовіцца ад працы, дык чаму ж не адважыўся атрымаць за гэта належную кару? Ах, цьфу! — махнуў на заканчэнне рукою.— Шкада й гаварыць.
— Ну не, брат, гаварыць не шкада. Гаварыць аб такіх рэчах трэба. Гэтак толькі й навучышся,— паправіў Дзежку Лабун.
VIII
— Мне ўчора неяк давялося гаварыць з гэтым самым злодзеем Курцом,— пачаў Мікода Дудкевіч.— Ён не толькі скрываецца й не прызнаецца, што беларус, але й беларускай мовы высцерагаецца.
— Ну й дзякуй Богу, што беларусы такой цацы пазбыліся. Насвініць ён і палякам.
— Гэта істота зусім перамянілася. Дарма шукаць у яе нечага людскага. Удае цяпер найлепшага й найцвярдзейшага паляка. Але калі б заўтра ізноў трапіў у небяспеку й дзеля ратавання свайго нікчэмнага жыцця трэба было замяніцца ў нейкага там папуаса, дык зрабіў бы гэта без хвіліны хістання. Нам трэба яго абмінаць і высцерагацца.
— Ён можа на нас нават і ўладам даносіць.
— Яшчэ б, каб не. Такі ўсё можа.
— Мне здаецца, што гэта адносіцца не да аднаго Курца. Ёсць і іншыя, што неяк дзіўна захоўваюцца,— адазваўся Сымон.— Можа, гэта які часовы дурман ці з перапалоху, а можа, й сапраўды думаюць палякамі парабіцца. Адным словам, тут нечым невыразным пахне. He хочуць нават гаварыць па-беларуску.
— Аб кім ты гэта?
— Ды хаця б аб гэтым франце... як яго...
— Маклюку?
— Так, аб ім. Нейкі ж вельмі дзіўны ён цяпер. Спатыкаю ўчора, прыглядаюся дый пазнаць не магу: твар Маклюка, а вопратка «гарцэрская». Здароў, Маклюк, кажу. А той да мяне: «Як се маш?» Я, братцы, аж анямеў ад здзіўлення. Стаю, рот разявіўшы, дый не ведаю, што тут казаць. Ён дык мне проста ў вочы сароміцца глянуць. Выглядае так, быццам бы ў кіпучы вар трапіў. «Што гэта з табой? — пытаюся.— Што гэта за такія шматы ты апрануў? Ці не сабіраешся дзе на які маскарад?» «Запісалэм се до гарцэжы»,— тлумачыцца, быццам сабаку праглынуўшы. «Што з табой? — кажу.— Ці не з глузду ты з’ехаў?» На гэта ён ані словам, быццам вады ў рот набраўшы. А пасля, ужо крыху адвагу вярнуўшы: «Веш, цо было то пшэшло, а тэраз ест цось зупэлне іннэго». Тут мне, братцы, як быццам хто доўбняй па галаве. Стаю, пазіраю на гэтага дзівака і не ведаю, што далей гаварыць ці рабіць. «Ну як жа маешся?» — пытаюся вось так сабе, абы нешта сказаць. «Добжэ»,— адказвае мне ўсё яшчэ па-польску. Я думаў спачатку.
што прыкідваецца ці якой халеры, ажно й сапраўды да мяне цэлы час па-польску пшэкае. Гэта мяне, урэшце, як след узлавала. Што ты, кажу, па-людску гаварыць забыўся, ці што? Ён пачырванеў, як бурак, і стаіцьды бельмамі лыпае, у сабакі воч пазычыўшы. Я плюнуў і пайшоў.
— Маклюк у «гарцэжы» запісаўся! Га-га-га! — паехаў на ўсю глотку Караткевіч, які не мінаў нагоды, каб зарагатаць.
— Я б табе, Віктар, з вялікай ахвотай памог смяяцца, калі б тут было што камічнае. Па-мойму, не смяяцца, a плакаць трэба.
— Што я — дурны? Плакаць, што той «гарцэжам» зрабіўся? Смяяўся й смяяцца буду..
— Няма чаго кідацца ў крайнасці,— спасцярог Дудкевіч.— Ані смяяцца, ані плакаць не трэба. Мо гэта часовая хвароба, і хлапец ачуняе.
— Якая. часовая хвароба? — усхваляваўся Спарыш.— Што ён дзіця, ці мо неадукаваны, ці несвядомы? Можа, не ведае, хто ён ёсць?
— Чакай, чакай, гэта зусім не тое. Трэба не забывацца, што між намі не ўсе былі духова моцнымі й патрыётамі. Адныя мо хочуць проста прытарнавацца да новых абставінаў, а іншыя мо не пазбыліся яшчэ запалоханасці, што палякі нагналі на нас некалі. Ды ў кожным стадзе знойдзецца паршывая авечка.
— Гэта ты трапна сказаў. Па-мойму, нам трэба асцерагацца такіх паршывых авечак, не гаворачы аб самых звычайных свіннях. Варта было б і адасобніць іх ад стада.
— Мы не маем цяпер такіх магчымасцяў, каб загадваць некаму, што мае рабіць, як называцца ці якой мовай гаварыць,— умяшаўся Лабун.— Тых, што стараюцца прытарнавацца да абставінаў, як нехта з вас сказаў, варта ігнараваць, але нельга зусім адкідаць. Магчыма, што некалі вернецца ў сваю сям’ю...
— Карысці з іх будзе, як з перадойкі малака...
— Цяпер галоўнае, каб усе тыя цвёрдыя, заядлыя патрыёты трымаліся разам і жылі дружна.
— Праўду гаворыш, Лабун. Ты мне проста словы з вуснаў выняў,— шлёпнуў Дзежка Лабуна па плячы.— Трымаймася, хлопцы, разам, жывём дружна. У групе ў нас будзе сіла. А цяпер стараймася ўсе дастацца на школу падхаронжых, каб тое, што пачалі ў Менску, скончылі тут. Нашай Бацькаўшчыне афіцэры будуць патрэб-
ныя, няважна, дзе й якія вайсковыя школы яны здабудуць.
— Вось гэта дык мне падабаецца,— дапамог Сымон.— Згода, хлопцы?
— Абсалютна ясна, што будзем трымацца.
— Слухайце, яшчэ хвіліну ўвагі! ■— прасіў Дзежка.— Я вам цяпер апавядаў, як мы цягалі й закопвалі нямецкія й амерыканскія трупы. Вось і заўважце: нас ужо ворагі на працягу стагоддзяў стараюцца задушыць і закапаць, а мы ўсё яшчэ жывём, наша Бацькаўшчына церпіць і змагаецца. Вось давайце й пастановім зрабіць усё ў нашых сілах, каб не сталася так, каб перад канцом вайны нехта нам паховіны спраўляў. Выжыць і ўтрымацца ў групе — гэта самае галоўнае. А пасля прыйдзе яшчэ наша змаганне.
— Але ж ты й маладзец! Ёмка, брат, сказаў. Відаць, што ты пры трупах часу не траціў, а цэлы час аднекуль чэрпаў мудрасць. Дык вось, братка, прыйдзецца мне паставіць табе не чарку, а цэлую пляшку! — жартаваў Сымон.
— Смех набок, а Канстанцін Дзежка — маладзец. Разумна гаворыць. Варта так рабіць, як некалі нехта сказаў: кроў за Бацькаўшчыну праліваць трэба, адно не сваю, а чужую.
Калі б хто, не ведаючы, аб чым ішла гутарка ў малой групе, прыглядаўся ёй зводдаль, то мо й здзівіўся б, што ўсе, паўставаўшы й голасна гаворачы, трэслі ўверх кулакамі, быццам некаму пагражаючы, пачалі сціскаць адзін другому рукі й пасля, ужо зусім супакоіўшыся й закурыўшы, памалу папляліся ў кірунк}' шэрых жаўнерскіх палатак.
Скрыготы і ўздрыгі
I
У вялікай канцылярыі базы сёмай дывізіі ў Сан-Базыльё поўна людзей. Сюды й туды снуюць меншыя й большыя начальнікі, скрыпяць дзверы, шоргаюць падковы, нярэдка чуваць стук запяткаў. Пры двух шэрагах сталоў сядзяць пісары. Капаюцца ў паперах, прыводзяць у парадак гэтак званую эвідэнцыю — персанальныя гісторыі рэкрутаў. У невялікім шэрым сшытку жаўнер А ці Б мае запісанае ў асноўным усё, што датычыцца ягонага паходжання, адукацыі й шмат іншага ад часу нараджэння. Шэрыя сшыткі, званыя эвідэнцыйнымі, пасля будуць стала папаўняцца: там будуць значыцца ўсе змены ў вайсковым статусе А ці Б, водгукі афіцэраў, поступы па вайсковай лесвіцы, удзелы ў баях, медалі й іншае. •
Перад самым крайнім сталом канцылярыі ад рання стаіць чарга. Рэгіструюцца найнавейшыя «ахвотнікі» другога ксрпуса — тыя, што трапілі сюды з-пад сцяга свастыкі. Адзін капрал, не спяшаючыся, выпаўняе фармуляры, другі выпісвае вайсковыя кніжкі. Ідуць пытанні й адказы.
— Ваша імя й прозвішча?
— Спарыш Сымон.
Пасля йдзе месца й дата нараджэння.
— Веравызнанне?
— Праваслаўны.
Капралава пяро асцярожненька круглымі прыгожымі літаркамі запісвае адказы. Сымон слядзіць за ягоным кончыкам. Калі яно пад рубрыкай «нацыянальнасць» пачынае «п», «а» і ўжо пераходзіць да «л», з вуснаў юнака зрываюцца словы:
— Хвілінку, пане капрал!
— Што такое?
Пяро адрываецца ад недакончанага «пал» і павісае ў паветры.
— Я па нацыянальнасці беларус, а не паляк.
Твар капрала выражае здзіўленне. Глядзіць на Сымона, быццам на вар’ята, і, нарэшце, звяртаецца да лейтэнанта, загадчыка секцыі:
— Пане лейтэнант.
— Слухаю вас.
— Можна да пана з пытаннем?
— Калі ласка.
Капрал падыходзіць да афіцэра з фармулярам у руцэ ды кладзе на стале перад носам.
— Гэты рэкрут кажа, што ён не паляк, а беларус. Як маю пісаць?
Афіцэр адказвае не адразу. Перш глядзіць на фармуляр, пасля акідвае зрокам Сымона.
— Праваслаўны? Гм...— мармыча пад носам.— Запішыце яго беларусам.
Капрал вяртаецца да свайго стала. Пяро перачырквае тое незакончанае «пал» і выводзіць слова, да напісання якога рука надта нязвыклая. Сымон уздыхае з палёгкай і пазірае на сяброў, што стаяць за ім. «Ага, бачыце, як трэба? Крышку смеласці — і ўсё будзе ў парадку. Паспрабуйце ж цяпер вы запісацца палякамі»,— гаворыць ягоны зрок.
— Наступны! — загадвае капрал.— Як прозвішча?
— Жалудовіч.
— Жолондовіч?
— He Жолондовіч, а Жалудовіч.
— Па-польску будзе Жолондовіч,— нецярплівіцца
капрал.
— Я ж не казаў, што хачу змяніць прозвішча.
— To не змена. Вы былі раней Жалудовічам, а цяпер будзеце Жолондовіч! — гаворыць капрал з націскам, які не пакідае ніякіх сумлеваў, што пытанне вырашана.
КНІГІ ОНЛАЙН
