Змагарныя дарогі
Кастусь Акула
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 572с.
Мінск 1994
Нарэшце нават найбольш нейтральныя, што, як кажуць, «Богу духа віноўныя», дзеля свае абароны змушаны прыняць удзел у агульнай разні й забойствах. Хто ж пасля гэтага здолее разабрацца — дзе, хто і ў чым вінаваты? У Беларусі пад час другой сусветнай вайны бальшыня сялянскіх вёсак, пераважна з лясных раёнаў краіны, пайшла з дымам. Жыхары — або там жа жыўцом паленыя, або страляныя — не жадалі браць удзел у чужой ддя іх вайне двух тытанаў. Хіба ж іхняя віна палягала ў тым, што не сумелі ў час абараніцца...
Маладому Сымону ў галаве не мясцілася, што цывілізаваны чалавек можа перайсці ўсе межы дзікасці й быць рухавіком такога ўсеагульнага гвалту — купацца ў крыві, засцілаць касцьмі нявінных мільёнаў прасторы свету й пры гэтым яшчэ спяваць гімны й оды вялікім і малым катам. Гэта звярыная крайнасць людской натуры да глыбіні скаланула й зрушыла нясмелыя яшчэ погляды юнака, паставіла перад ім цэлы сцяг пытанняў, на якія нельга было знайсці гатовых адказаў.
«Чалавека, што забівае, называюць зверам,— думаў юнак,— але ж звер, калі ён забівае, то не без патрэбы. Найчасцей спажывае здабычу, пасля адпачывае й не мае патрэбы знішчаць іншых дзеля самога толькі знішчэння. Інакш кажучы, звер робіць толькі біялагічную функцыю, забівае для ўтрымання пры жыцці свайго арганізма, робіць тое, да чаго пакліканы ў прыродзе, рэдка ці нават ніколі не выходзіць за рамы біялагічных нормаў існавання. Зусім іншае з чалавекам. Ён пакліканы не для забойства, а для сужыцця з іншымі ў любові. Бог стварыў яго, даў z розум, каб дасканаліўся й наследаваў Творцу. Да забойства
пхае яго прагавітасць, ненасычанасць. Раз распачаўшы гвалт над іншымі, не ведае межаў. Калі, такім чына.м, параўноўваць чалавека са зверам, то параўнанне выпала б на карысць апошняга. Больш таго: калі б звер меў розум і ведаў, што ягоным іменем празываюць чалавека-забойцу, то, пэўна ж, моцна пакрыўдзіўся б. Было б гэта для яго ці не найбольшай знявагай».
Пасля такіх крайнасцяў у сваіх роздумах і выснавах Сымон меркаваў, што чалавеку добраму, які трымаецца Божых прыказанняў, няма на зямлі месца. Ён заўсёды будзе крыўджаны й эксплуатаваны, таптаны й біты іншымі. «Сярод ваўкоў вый па-воўчаму»,— прыходзіла на думку старая народная мудрасць. Перад уяўленнем прабягаў шлях беларускага народа за апошніх пару стагоддзяў — шлях нядолі, крыўдаў і здзекаў з боку чужынцаў.
Ці беларус выйграў што-небудзь таму, што не біў і не гвалціў, што служыў чужым панам? Чым менш супраціўляўся, тым больш зносіў крыўдаў. Свет, аснованы на сіле, лічыцца адно з сілаю. Ніхто ніколі не ўважыць слабога, няважна, колькі б ён маліўся ці прасіўся, колькі б ні даводзіў аб сваіх правах, аб дабрыні, чысціні душы й сэрца.
ПІ
Як таму вязню, што першы раз абудзіўся з начнога сну ў вязніцы, здавалася часамі Сымону, што ўся гэта жахлівасць гвалту й сілы, гэты жудасны рогат смерці, панарамы папялішчаў і могільнікаў, людской нядолі й енкаў з’яўляюцца адно благім сном, што не можа ж гэта быць, што ёсць жа нейкія нормы маралі, існуе ж нейкая любоў на свеце, дабрата ў сэрцы чалавечым. Пытаўся не раз сам сябе: ці дзякуючы нейкаму невытлумачальнаму прыпадку не сніць ён часамі, ці прост-напраст не здурэў?
Да агульных гэткіх перажыванняў далучаліся зусім асабістыя, сямейныя. Постаць старога, хваравітага, спрацаванага бацькі рэдка пакідала юнакова ўяўленне. Сніў страшныя сны: то капаў бацьку магілку, то бачыў бацьку ў дамавіне, то выносіў тую дамавіну й спушчаў у яму. Цэлы цыкл сноў ад часу выхаду з Бацькаўшчыны аж да Італіі й далей заўсёды круціўся навокал бацькі.
«Ці не завініў я часам перад ім? — пытаў сябе.— Ці не мусіў я застацца ў хаце й быць яму падпораю,
дапамогаю на старасці? А мо,— і пры гэтай думцы аж дрыжэў хлапец з жаху,— мо бальшавікі ўжо звялі яго са свету за тое, што я пакінуў дом і што, будучы яшчэ дома, нідзе не крыўся са сваімі антыбальшавіцкімі поглядамі? Цэлая ж вёска аб тым ведала. А ці ж не было ў вёсцы здраднікаў-юдаў, дрэнных людзей?»
Думкі пра бацьку й сям’ю не давалі хлапцу супакою. Часценька ўночы, сасніўшы бацьку, найчасцей мёртвага, з дрыготамі будзіўся й выціраў з твару халодны пот. Доўга пасля ляжаў, адплюшчыўшы вочы, углядаючыся ў цемру й раздумваючы над цяжкім лёсам. Адылі як мага падбадзёрваў сябе й мацаваўся на духу, прысягаючы на бацьку, радзіму і ўсіх святых, што выкарыстае рэшту свайго жыцця, не пашкадуе сіл, каб у будучыні служыць пакрыўджанаму й паняволенаму народу, каб адпомсціць крыўдзіцелям і катам — чужым і сваім. I ў той момант свядомасць бяссільнасці радзіла бязмежную злосць і нянавісць на ўсіх тых, што стараліся й цяпер яго, Сымона, выкарыстаць для сваіх шкодных мэтаў.
«Каб гэта з Божай дапамогай,— думаў хлапец,— я стаўся нейкім веліканам або замяніўся ў непераможныя мільёны, ведаў бы, што рабіць. Пазбіраў бы па зямлі ўсе цацкі, званыя гарматамі, самалётамі й іншымі прыладамі знішчэння, пераплавіў бы іх на плугі, машыны й іншыя прылады міру й жыццёвага дабра, а ўсім чысценька людзям загадаў бы працаваць і паводле запрацаванага атрымоўваць так, як вызначыў Бог. Даў бы вольнасць усім народам і не дазволіў бы на ніякія крыўды ці здзекі. Любоў бліжняга сталася б асноваю ўсяго жыцця».
IV
Сымон часта параўноўваў сябе да пабочнага гледача, які для задавалення цікавасці выйшаў на гарадскі ходнік, каб прасачыць вялікую й бурлівую хвалю натоўпу, што бушавала й імкнулася некуды да вызначанай мэты. Натоўп быў чужы, як і чужым было для яго змаганне, на якое спяшылі хвалі людзей. Ен вось толькі сабе так, з простай людской цікавасці выйшаў з памяшкання, каб бліжэй прыгледзецца, штЬ навокал рабілася й што азначала вялікая мітусня. А мітусня й гармідар павялічваліся, хвалі людзей несупынна прабягалі міма, дзесьці чуваць было страляніну, аднекуль
неслі параненых, цягнулі забітых. Усё мацней бушавала й буйнела людское мора. Яно разлілося не толькі на шырыню прасторнай вуліцы, але пачынала паглынаць і тратуары. Шумела й пагражала, гвалтаўнела й раўло.
Пабочны глядач Сымон адчуваў і ведаў, што яго з тым морам нічога не лучыла, ніякім чынам не мог быць удзельнікам, маленькаю пешкай у агульнай стыхіі. Стоячы гэтак і раздумваючы, не спасцярог, як яго таўхаюць і штурхаюць. Напаўдзікая хваля, што ў чужой для яго мове тысячамі глотак крычала й раўла нейкія лозунгі, імчала наперад, гусцела й буйнела навокал. He прыйшло яму ў час у галаву, што можа паглынуць і панесці яго разам з сабой, дый не заўважыў, як, штурханы й піханы чужымі локцямі й целамі, апынуўся ў самай яе гушчы — пасярод вуліцы. Сярэдзіна вуліцы была хрыбтом хвалі — плынь тут была найбольш ёмкая. Адно цяпер юнак спасцярог, куды трапіў. Ногі яго, падбіваныя чужымі, чапаліся адна за другую, хаця-нехаця памалу крочылі ў агульнапрынятым кірунку. У галаве мільганула думка, што трэба за ўсякую цану ратавацца, вырвацца, прабіць неяк дарогу набок, ізноў апынуцца на ходніку ці дзе далей зусім збоку, адно каб у спакойным і зацішным месцы. Калі не ўдасца, ён дорага можа заплаціць за такую неасцярожнасць, бо воддаль відаць было ўжо мора агню, чуваць стрэлы гарматаў і дробнае зброі. Спрабаваў кінуцца ў адзін бок і ў другі, але людское мора так згусцела, што трэба было развітацца з думкамі аб ратунку. Хваля мела адзін кірунак і з вялікай гвалтоўнасцю несла на хрыбце сваім усё жывое. Нельга было ўстаяць і на месцы, бо вось тысячы людзей могуць паваліць цябе й растаптаць у жыдзенькае цеста. Выбару не было — адно рухацца наперад ды за любую цану пры небяспечнай нагодзе старацца захаваць жыццё.
Нейкая нябачная сіла кіравала той дынамічнай хваляй, штурхала яе наперад да вызначанай мэты. Людзі, здавалася, ап’янелыя прагавітасцю бою й крыві, напралом валілі па дарозе ўсе стрэчныя перашкоды. Там, дзе на небакраі гарэла ў моры агню й рагатала тысячамі гарматных глотак зямля, крышыліся апошнія ўмацаванні. Натоўп ведаў, што пасля канчальнага збурэння іх зможа ступіць на сонечны бераг недзе яшчэ далей, што й было ягонай мэтай.
Але вось раптам прыляцелі зусім іншыя галасы. Спераду прыбегла вестка, што нават пасля ліквідацыі асноўнай перашкоды не ўдасца нікому ступіць на сонечны бераг, бо
той ужо заняты быў чужымі цёмнымі сіламі, адгароджаны бар’ерам, які ніколі не ўдасца скрышыць сіламі натоўпу, нават калі б ён і ўдзесяцярыўся.
«Здраднікі! Прадалі нас, ашукалі! — крычалі спераду на розныя лады.— Куды йдзём? Да якое мэты? Навошта цяпер бессэнсоўныя ахвяры?» Ды не было выбару. Рух наперад прадаўжаўся па ранейшай інерцыі.
Гэтак Сымону Спарышу ўяўлялася польская армія й ягоны ў ёй удзел.
V
Кароткі перапынак — калі льга так назваць перашкаленне ў Сан-Базыльё — скончыўся. Пешкі ў натоўпе — жаўнеры Другога Андэрсавага корпуса, хоць і ведалі ўжо, што іх здрадзілі й Бацькаўшчыну бальшавікам прагандлявалі, прадаўжалі свой смяротны марш. Загады зверху гучалі, як і раней: наперад, да перамогі над ворагам!
Недзе на поўнач, у ваколіцы Рыміні, цёк Рубікон. Калісь магутны Цэзар, пераправіўшыся цераз раку, сказаў: «Жэрабя кінута» і пайшоў на пераняцце ў свае рукі ўлады ў Рыме. Беларускі юнак таксама мусіў перайсці Рубікон, але на другім баку чакалі яго цемра й няпэўнасць, небяспека й безнадзейнасць. Адылі ў сэрцы туліў і песціў рэшткі разбураных надзеяў, як мага ўзмацняў веру ў першапачатковыя ідэалы, вынесеныя з далёкай, цяпер ужо нанава чужнікамі крываўленай Бацькаўшчыны. Вера ў светлую будучыню свайго народа вызначыла мяжу між духовым жыццём і смерцю, між цяперашнім ператрываннем-перажыццём усёй падарожнай злыбяды й цярпенняў і поўным падзеннем у бездань.
Ніколі, ні на адзін кароткі момант не прыйшло юнаку ў галаву, што ў гэтай вайне мог бы ён загінуць. He мог жа, проста не меў права! Было ж прызначэнне. Там жа наперадзе быў яшчэ хто ведае які вялікі прастор часу, на прасцягу якога давядзецца аддаць свае здольнасці, сціплыя веды й сілы для пакрыўджанага народа. I шлях гэты цяперашні... Хто ж там ведаў, што собіла Богу ў галаву прыйсці. Можа, гэта дуга цераз колішні эльзаскі, а цяпер італьянскі агонь была патрэбная, мо дарога ўжо павярнула на Бацькаўшчыну. Час і будучыня пакажуць. Цяпер адно: захавацца цэлым і непакалечаным і ператрываць!
Зрэшты, калі ўжо йдзе пра той' самы натоўп, дык нельга ■цвердзіць, што ён, Сымон Спарыш, трапіў у яго сярэдзіну, у той вялікі і, як цяпер ужо было відаць, бессэнсоўны вір, зусім прыпадкова, дзякуючы нейкай неасцярожнасці. Першы ж крок — той, з Вільні у Менск,— залежаў адно ад яго й больш нікога іншага. Зрабіў яго свядома. Мала таго — стараўся й сяброў з сабою цягнуць. Тое, што прыйшло пасля, пэўна ж, ад яго не залежала. Стаўся, як і сотні тысячаў іншых людзей, пешкаю, дробненькаю макулінкай, кіданай ветрам вайны па цэлай Еўропе.
КНІГІ ОНЛАЙН
