КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Вярнуўшыся ў Мінск, я рабіў далей свае росшукі нявысветленых момантаў з біяграфіі Тамаша Зана ў дзяржаўных кнігасховішчах і архівах. Перш за ўсё мне хацелася даведацца пра Занавых дзяцей, іх лёс. Да гэтага штурхаў мяне загадкавы надпіс на надмагільным камені, які не ўдалося расчытаць. Свой запіс тых слоў з канфігурацыяй нечытэльных літар я паказаў пры сустрэчы ў акадэмічнай бібліятэцы Генадзю Кісялёву гэтаму Шэрлаку Холмсу беларускага літаратуразнаўства (яго кніга «Расшукваецца класік», напрыклад, чытаецца не з меншай цікавасцю, чым дэтэктывы Конан Дойла). Генадзь выказаў меркаванне, што запісаны мною год смерці загадкавага сына Тамаша Зана мог быць не 1854, дзе лічба 5 стаяла ў мяне пад пытальнікам, a 1889 (лічба 9 магла часткова сцерціся і трансфармавацца ў 4). Якраз у гэтым годзе не стала Занавага сына Кліменція (або Клімента), нешта падобнае на імя якога Генадзь Кісялёў і ўгледзеў у маіх загагулінах. Кліменцій Зан працаваў у 1880-я гады прысяжным павераным у Вільні. Пра яго пісаў Генадзь Кісялёў яшчэ ў 1966 годзе ў кнізе «3 думай пра Беларусь», дзе паказаў, што з Кліменціем Занам быў у блізкіх стасунках Францішак Багушэвіч, таксама прысяжны павераны той жа самай судовай палаты ў адным з будынкаў на Кафедральнай плошчы. Запіс на магільным камені бацькоў аб смерці Кліменція Генадзь Кісялёў растлумачваў тым, што гэты Занаў сын пакончыў жыццё самагубствам, таму, згодна са звычаем, яго маглі не пахаваць на могілках. 1 праўда, вельмі лагічна выстраіў сваю версію вопытны даследчык Генадзь Кісялёў. Аднак гэтая версія не спраўдзілася. Зацікавіўшыся сям’ёю Тамаша Зана, я даведаўся з літаратуры, што ён меў трох сыноў Віктара, ці Віктарына (другое імя Серафін), Абдона і Кліменція. Але быў і чацвёрты, які нарадзіўся якраз у 1854 годзе і памёр адразу пасля таго, як яго хрысцілі. Значыць, якраз гэты апошні хлопчык і ўшаноўваўся на магільным камені Занаў. Каб высветліць долю апошняга прыстанку Зана, мне трэба было перш за ўсё даведацца, як доўга жыла там яго сям'я. Смерць Тамаша Зана была для непрактычнай Брыгіды з трыма малымі дзецьмі на руках зусім неспадзяваным моцным ударам. Перад ёю ўстала пытанне: як цяпер жыць, ці аставацца ў Кахачыне? Разгубленасць Брыгіды відаць з яе пісьма да Марылі Путкамер ад 15 жніўня 1855 года, якое варта прывесці тут больш-менш поўна: «Дарагая і любая Марыя! Колькі тыдняў назад я паслала пісьмо Зосі Каліноўскай (Марылінай дачцэ. К. Ц.) у Вільню выказала ў ім надзею хутка з Вамі ўбачыцца. Цяпер ужо сама разам з трыма сіротамі хачу выказаць перад Вамі свой боль, просячы Вашай малітвы і падмогі ў горы. Вы ўжо ведаеце, што Бог пазваў на Неба сапраўднага Анёла, якім быў наш Найдаражэйшы Тамаш. О, калі б я магла Вам, дарагая Марыя, выказаць боль, які поўніць маё сэрца! Вы, што любілі і цанілі яго ў жыцці, зразумееце, як цяжка стала мне жыць пасля адыходу гэтага Анёла, што быў для мяне цэлым светам і адзіным шчасцем на гэтай зямлі. Я страціла Мужа, Апекуна, Бацьку і адзінага павадыра, які вёў нас па гэтай беднай зямлі да лепшага... Так раптоўна прыйшла да яго хвароба, а за ёй і смерць, што мне ўсё гэта здалося сном часам мне зусім не верыцца, што гэта праўда... Перад смерцю ён блаславіў дзяцей і мяне... Ён так суцяшаў усіх нас і вельмі шкадаваў, што пакідае нас сіротамі... дзякаваў мне за ўсе клопаты, да апошняй хвіліны аслабелымі ўжо рукамі прыціскаў мяне да свайго сэрца і прасіў змірыцца з Божаю воляю... ён жыў і паміраў як сапраўдны хрысціянін, хоць і нялёгка было яму паміраць, пакідаючы жонку і трое дзяцей са сціплымі сродкамі для жыцця. А дзеці, хоць яшчэ такія малыя (Віктару толькі што мінулася сем гадоў, Абдону шэсць, а Клімэку чатыры), але ад жалю аж млелі і заліваліся слязьмі. He ведаю яшчэ, што буду рабіць ці Бог дасць тут застацца з дзецьмі, ці перанесціся ў нашы мясціны, якія заўсёды былі такія мілыя для нябожчыка і для мяне самой, бо родныя. Як бы там ні сталася, заклінаю Вас, дарагая Марыя, каго ён лічыў самай вернай сваёй прыяцелькай, каб і Вы ў памяць гэтага Анёла захавалі для нас, сірот, такую самую прыязнасць і зычлівасць, якую ён меў да Вас. Бо ні для мяне, ні для дзяцей ніхто не можа быць больш даражэйшым, чым тыя, што паважалі яго і любілі так, як ён гэтага быў варты...» Марыля Путкамер з усёй чуласцю жаночага сэрца адгукнулася на пісьмо Брыгіды. I вельмі хутка даўняя сяброўская прыязнасць Марылі да Тамаша Зана перайшла і на яго жонку, на дзяцей. Паміж абедзвюма жанчынамі завязалася сардэчная і шчырая перапіска. На жаль, мне не ўдалося пазнаёміцца з большасцю іх пісем, што друкаваліся, як сведчыць бібліяграфія, у розных польскіх выданнях, якіх у нашых дзяржаўных бібліятэках я не адшукаў. Але і з таго, што я прачытаў у розных працах, відаць было, што Марыля чым магла дапамагала Брыгідзе Зан, якая з йягам часу змагла выехаць з Кахачына. Спачатку мяне збівала з тропу тое, што і сама Брыгіда, і сын Абдон былі пахаваны якраз у Смалянах, прытым ужо ў пачатку XX стагоддзя: значыць, яны датуль жылі ў Кахачыне? Але яснасць унёс сябар Занавай сям’і М. Гавалевіч сваёй публікацыяй у часопісе «Край» з нагоды смерці «пані Тамашовай» (1900, № 36), дзе расказаў, што яна, застаўшыся ўдавою, жыла «то ў сябе ў вёсцы, то ў Пецярбургу (можа, там працаваў старэйшы сын Віктар, доктар медыцыны. К. Ц), а найболей у Вільні (там жыў Кліменцій. К. Ц.), адкуль на сталае жыхарства пераехала ў Панямонь» маёнтак свайго сына Абдона, «вядомага грамадзяніна і саветніка камітэта Крэдытнага земскага таварыства». Маёнтак гэты быў на высокім беразе Нёмана «ў Сувалкскай губерні». Якраз адсюль і прывезлі Брыгіду ў Смаляны, каб пахаваць побач з яе Тамашом праз сорак пяць гадоў пасля ягонай смерці. Выпадкова я натрапіў у бібліятэцы і на след самога Кахачына. У кнізе «3 філарэцкага свету». У прадмове да змешчаных там успамінаў былога студэнта Віленскага ўніверсітэта Міхала Чарноцкага, брата славутага славяназнаўца Адама Чарноцкага (Зарыяна Далэнгі-Хадакоўскага), я прачытаў, што ў 1848 годзе ён набыў у Магілёўскай губерні ў князёў Сангушкаў маёнтак Леднявічы, які «знаходзіўся за пяць вёрст ад Кахачына, уладання Тамаша Зана» (дарэчы, сам аўтар успамінаў таксама пахаваны на тых жа могілках у Смалянах; шкада, што я пазнавата пра гэта даведаўся варта было б наведаць там і магілу гэтага малавядомага публіцыста). Леднявічы я вельмі лёгка знайшоў на карце. Гэта вёска ў Какоўчынскім сельсавеце Сенненскага раёна. Усё правільна: частка сённяшняга Сенненскага раёна ўваходзіла некалі ў Аршанскі павет. У Сенненскі раён мне з’ездзіць не ўдалося. Думаю, гісторыяй вёскі Кахачын, яе доляй зацікавяцца сенненскія краязнаўцы. I, пэўне ж, знойдуць дакладнае яе месца. А на ім, хочацца верыць, паставяць нейкі памятны знак. Каб нават далёкія нашчадкі ведалі, што была на Беларусі такая вёска і што жыў там чалавек, з імем якога звязана адна з найцікавейшых старонак нашай гісторыі. Дарэчы, такія знакі-помнікі трэба было б, думаецца, паставіць усім вёскам, усім паселішчам, якія існавалі на Беларусі і цяпер беззваротна зніклі з яе абшару. Кожная ж вёска ці іншае якое паселішча гэта частачка нас саміх, наша гісторыя. I мы не павінны гэтак безадказна выкідаць іх са сваёй калектыўнай памяці, гэтак лёгка абкрадваць саміх сябе. Пара вяртаць нам страчаную гісторыю. Разам з забытымі паселішчамі нам трэба ўспомніць і ўсіх людзей, якія стваралі гісторыю, якія пакінулі ў ёй свой след. Хай некаторыя з іх і блудзілі недзе ў дарозе, ішлі ў цемнаце не на тыя, што трэба, маякі і таму займелі імя «блудных сыноў Беларусі», але ўсё ж такі яны яе сыны, і так, як маці не можа адцурацца ад сваіх дзяцей, што зрабілі нейкія памылкі, так і мы не павінны адварочвацца ад іх. Яны ж факт нашай няпростай гісторыі. Галоўнае, што яны шчыра жадалі дабра свайму народу, шукалі для яго лепшую долю, аддавалі яму ўсе сілы і здольнасці, a то і жыццё. Як у адносінах да нашых страчаных вёсак, так і да лепшых сыноў Беларусі я вярнуў бы сёння крылаты лозунг следапытаў: нішто не забыта, ніхто не забыты. ★ * * Гэтыя мае нататкі, якія друкаваліся ў часопісе «Полымя» і ў кнізе «Лісце забытых алеяў», прачыталі аршанскія краязнаўцы. 1 вось праз нейкі час я атрымаў ад іх ліст. Яны пісалі, што ўздумалі пашукаць сляды Тамаша Зана на сваёй зямлі і высветліць усё тое, што не ўдалося мне. I высветлілі. У сваіх вандроўках яны даведаліся, што Занаў Кахачын гэта не што іншае, як вёска Какоўчын Сенненскага раёна. Тое ж пацвердзіў і «Геаграфічны слоўнік Польскага Каралеўства і іншых славянскіх краёў», у якім чорным па белым напісана: «Какоўчын вёска і маёнтак Сенненскага павета... 6 дамоў, 46 жыхароў, царква, школа. Маёнтак, уласнасць Занаў...» (т. XV. 1888. С. 39). Я зразумеў Тамаша Зана, чаму ён трошачкі перайначыў назву свайго маёнтка, зрабіў з Какоўчына Кахачын. Пэўне ж, вельмі любіў («кахаў») нядаўні выгнаннік і бяздомнік свой зямны Эдэм, дзе пасля вялікіх жыццёвых узрушэнняў і бадзяжніцтва па свеце знайшоў ціхае шчасце ў сям’і. А яшчэ аршанскія і смалянскія краязнаўцы расшыфравалі ўсё ж (і як ім удалося?!) той нечытэльны надпіс на надмагіллі Занаў. Заканчваецца ён, аказваецца, так: «Сын іх немаўля Стась памёр у 1854 г.». Вельмі істотныя дапаўненні да біяграфіі «прамяністага з найпрамяністых»! Шчыры дзякуй вам, мае маладыя сябры з Оршы і Смалян! 1991, 2003, 2017 ПАДАННІ АЗЁРНАГА КРАЮ Усю красу нашага беларускага Паазер’я я ўбачыў падчас наладжанай туды Інстытутам мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Акадэміі навук Беларусі этнаграфічнай экспедыцыі, у якой выпала мне ўдзельнічаць як навуковаму супрацоўніку. Нам, групе навукоўцаў-этнографаў, выдзелілі невялікі, але вельмі спрытны, праўда, «хаджалы» ўжо аўтобусік, у які мы павінны былі складваць сабраныя экспанаты для Музея старажытнай беларускай культуры. I вось пабег-пакуляўся па дарогах Беларусі наш цуда-дамок на колах, падкідваючы нас (сцеражэмце свае вучоныя галовы!) амаль да самай бляшанай столі і вытрэсваючы з таго-сяго рэшткі злога духа. Ды ўсё ж ехалася нам лёгка і весела. Яшчэ весялей стала ўсім, калі мы, навыцягваўшы з гарышчаў вясковых хат ды старасвецкіх гумнаў, закідалі свой «салон» рознымі сохамі ды таўкачамі: на калдобістых дарогах яны, цешачы нас, проста пускаліся ў скокі, а якая-небудзь ступа, разгайдаўшыся на павароце, раптам куляй ляцела на якога вучонага даўгадума, яўна мецячы паадціскаць яму ногі, а то і з самога зрабіць блін. Прызвычаіўшыся, мы, зрэшты, мала зважалі на сваіх непрадказальных падсуседзяў. Мы ехалі, і перад намі праз аўтобусныя шырокія вокны адкрываліся не бачаныя раней краявіды беларускай поўначы. Нехта з нас успомніў і можа, ні к сялу ні к гораду прадэкламаваў радкі чыйгосьці верша: