КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
В. Дунін-Марцінкевіч, так і А. Вярыга-Дарэўскі пачалі пісаць пабеларуску толькі пасля таго, як сталі больш ці менш матэрыяльна незалежныя. У. Сыракомля да канца жыцця так і не «ўзбіўся» на свой кавалак зямлі. Нягледзячы на ўсе гэтыя вельмі слушныя прычыны, У. Сыракомля ўсё ж не мог не пісаць і па-беларуску. На жаль, да нас дайшла толькі мізэрная частка беларускай спадчыны «вясковага лірніка» вершы «Добрыя весці» і «Ужо птушкі пяюць усюды...». Але ў сапраўднасці беларускіх вершаў было значна больш. «Калі да нас дайшло так мала беларускіх вершаў Кандратовіча, слушна заўважае ва ўступе да зборніка паэта польскі літаратуразнаўца, даследчык творчасці У. Сыракомлі Ф. Беляк, то вінаваты ў гэтым у пэўнай меры ваенныя падзеі, але, бясспрэчна, што многія з іх кружылі ў рукапісах. Як вядома, і польскія творы, напрыклад, “На вызваленне сялян”, “Авідзій на Палессі”, “Сахар-мароз”, хадзілі толькі ў рукапісах. А з беларускім пісьменствам было яшчэ горш, нават не было дазволена друкаваць пераклад “Пана Тадэвуша”. Заканспіраваныя беларускія тэксты Кандратовіча жылі, але ва ўмовах тайнай прэсы, што нам сёння вельмі перашкаджае па-сапраўднаму ацаніць гэтую надзвычай няпоўную творчасць паэта». Беларускімі вершамі У Сыракомля заклікаў народ сілай дабівацца сваіх правоў. Нездарма абодва беларускія вершы «вясковага лірніка» былі напісаны ў часы найбольшага ўздыму народнага руху: першы, «Добрыя весці», у 1848 годзе у перыяд «Вясны народаў»; другі, «Ужо птушкі пяюць усюды...», у 1861 годзе напярэдадні Студзеньскага паўстання. Верш «Добрыя весці», за распаўсюджванне якога ў час паўстання 1863 года ссылалі ў Сібір, паказвае нам, як сцвярджае Ф. Беляк, «іншае аблічча паэта, найбольш рэвалюцыйнае». Акрамя вершаў рэвалюцыйнага зместу ў Сыракомлі было яшчэ нямала беларускіх твораў больш «памяркоўных». Якраз іх ён хацеў выдаць разам з беларускімі вершамі В. Каратынскага асобным зборнікам, бо аб выданні такіх вершаў, як «Добрыя весці» і «Ужо птушкі пяюць усюды...», накіраваных супроць «цароў-паганцаў», не магло быць і гаворкі. Паводле сведчання А. Кіркора, многія з тых беларускіх вершаў Сыракомлі сталі народнымі песнямі, і іх «спяваюць усюды». Спрабаваў Сыракомля пісаць і лібрэта беларускай оперы для кампазітара Лапатынскага, але на шляху да ажыццяўлення гэтай задумы стаялі неадольныя перашкоды. У Наваградку я сустрэў супрацоўніка газеты «Звязда» Зіновія Прыгодзіча. Мы пахаўрусавалі з ім і ўжо разам блукалі па дарогах Наваградчыны. Тут усё, здавалася, было авеяна паэзіяй: зялёныя мурожныя ўзгоркі, шумлівае веча каласоў на бяскрайніх палетках, раскошныя, спакойна-велічныя бярозы абапал люстранога асфальту гасцінцаў, прымружаныя сіняватай смугой лясы ля далёкіх небасхілаў. Мы вырашылі прайсці пеша да вядомага возера Літоўка, куды любіў хадзіць Адам Міцкевіч і дзе бываў, канешне ж, Уладзіслаў Сыракомля. У небе плылі рэдзенькія белыя аблачынкі, над галавой снавалі пчолы. На поплаве, які ад празрыстых хваляў Літоўкі цягнуўся нешырокай паласой уздоўж агародаў, цвілі рамонкі. Іх было так многа і былі яны такія буйныя, вясёлыя, што Зіновій не ўтрымаўся пачаў складаць букет. Пажылога веку жанчына, якая падграбала на мяжы, пад дубамі, сена, убачыўшы нас, перапыніла сваю работу. 3 горада, мусіць? загаварыла яна да нас. Ага, з Мінска, адказалі мы. Жанчына, абапёршыся на граблі, глядзела на нас. Мы спыніліся каля яе, узгаварыліся. Жыла яна адна, у той унь старой хаце, якую нядаўна купіла. Цікава, колькі ж вы за яе заплацілі? Раней у мяне была мара: набыць у такой вось палявой цішыні, з такім вось возерам і такімі лясамі, звычайную сялянскую хату і, пакінуўшы «цывілізаваны свет», пасяліцца, як гэта зрабіў у мінулым веку вядомы амерыканец Генры Тора, сярод птушак і дрэў, расы і сонца. Але «цывілізацыя» мяне ўсё ж не адпусціла. Цяперашняе маё пытанне было запозненым адгалоскам тых юнацкіх летуценняў. А вы зайдзіце паглядзіце, колькі за яе можна даць, ухапілася жанчына за гэтае маё пытанне. Ды мы проста так пацікавіліся, цётка. А вы зайдзіце, зайдзіце... Хоць ужо накрапваў дождж, жанчына пакінула на сене граблі і павяла нас у хату. Хата была падзелена на дзве палавіны. У першай, прыхожай, печ, на зэдліках і падаконніках ціснуліся гладышы і слоікі, каля печы ложак, тут, мусіць, жанчына і спіць. Другая палавіна, святліца, пустая, толькі фікусы пасярэдзіне. Жанчына пасадзіла нас за стол. Можа, малака выпілі б? Яно, калі можна, было б няблага... Яна адразу замітусілася. Праз хвіліну паставіла перад намі гладыш малака, сыр, хлеб. Сама, прысеўшы, глядзела на нас і гаварыла, гаварыла як быццам даўно нас чакала і цяпер вось, дачакаўшыся, выказвала ўсё, што сабралася ў яе на душы. Ешце. ешце, я яшчэ прынясу... Малака ў мяне хапае адна ж... Мы пацікавіліся, а дзе ж жывуць і працуюць яе дзеці. Жанчына, адразу спахмурнеўшы, адказала, што дзяцей у яе не было. Яна проста не выходзіла замуж. Увесь век адна. Вы ж ведаеце, як пры панох жылося. Адно гора. У маёй мамы было нас дзевяцера... У хаце вечныя няхваткі. Пасватаўся да мяне адзін хлопец. Харошы такі, праўда маўчун. Але не аддалі мяне за яго. He было грошай на пасаг. Можна было б прадаць каня, але што гэта за гаспадарка без каня? Чухаў, чухаў бацька патыліцу і нічога не прыдумаў. Рукі мае да таго ж таксама патрэбны былі ў гаспадарцы. Так і асталася ў дзеўках. Малодшыя сёстры пападрасталі, замуж павыходзілі мы ўжо трохі сталі на ногі тады. А мяне ўжо ніхто не браў перарасла... Цяпер жывецца унь як добра, каб гэта, кажацца, тады так. 1 карову дзяржу, пакуль магу, і свіней... Мы даўгавата-такі пасядзелі ў хаце. Пэўна, пабылі б яшчэ, але пацямнела ад хмары, недзе заварочаліся грымоты. Калі мы, падзякаваўшы, усталі, каб ісці, вочы жанчыны адразу неяк згаслі. А можа б, пабылі яшчэ трохі, сказала яна ціхім, няўпэўненым голасам. Мы растлумачылі, што хутка павінен падысці аўтобус: калі пачнецца дождж, нельга будзе ісці, а гэта ж апошні рэйс да Наваградка. Мы пайшлі. Жанчына прыцішана стаяла ў дзвярах і моўчкі глядзела нам услед. Свае «вандроўкі» я закончыў у старажытным горадзе Рагнеды і Ізяслава Заслаўі, у якім таксама бываў і пра які пісаў Сыракомля. Тут, у ваколіцах Заслаўя, паэт меў нават намер назаўсёды пасяліцца з сям’ёю. Ён прыязджаў ужо сюды купляць зямлю. Было гэта за які год перад выездам у Вільню з залучанскай сядзібы. Якраз тады Сыракомля песціў мару аб набыцці ўласнай зямлі. Штурхала яго к гэтаму вельмі незайздроснае становішча арандатара. Арэнда амаль нічога не давала немалой ужо сям’і паэта. 3 мізэрных прыбыткаў ад яе часам нельга было нават пагасіць пану арэндную плату. Звычайна ў такім становішчы арандатары павялічвалі падаткі сялян, выціскаючы з іх усё, што толькі было можна. Сыракомля ж, будучы не толькі на словах перакананым дэмакратам, пайсці на гэта не мог. Каб звесці канцы з канцамі, ён карпеў над перакладамі з лацінскай мовы розных гістарычных прац, падрываючы сваё здароўе. Усё гэта перашкаджала яму займацца мастацкай творчасцю. Толькі свая зямля магла б даць яму такую мажлівасць. Прытым уласная зямля вызваліла б паэта ад прыкрай неабходнасці быць, хоць і не паўнапраўным, гаспадаром прыгонных сялян «братоў у сярмязе». Паэт так марыў аб уласным кутку на зямлі, што нават пісьмо да рэдактара газеты «Кур'ер Віленьскі» А. Адынца з просьбай змясціць аб’яву аб куплі зямлі напісаў у форме верша. У ім Сыракомля гаворыць, што памешчыкі вясной мараць аб набыцці новых капіталаў, жадаюць сваім золатам закабаліць як мага болей людзей. Яму ж, паэту, не трэба многа грошай, да якіх ён адносіцца «з пагардай», не трэба вялікіх надзелаў. Ён шчыра прызнаецца: Была б страха, хоць і нізкай хаты, Сэрца пры сэрцы, крынічка ў травах. Тытунь для цыгаркі, шклянка гарбаты, Больш ні пра што я не сніў бы нават... Ды на арэндзе маёй дагэтуль, На жаль. я не маю такой раскошы: Амаль не родзіць пясчаны палетак, 3 кішэні як бачыш знікаюць грошы... Між тым, працягвае паэт, пан патрабуе хутчэйшай выплаты за арэнду, бо інакш зусім выганіць, а ляснічы пагражае, што «на камінак дрэва не дасць мне». Таму Сыракомля просіць сябра рэдактара, каб ён змясціў у сваёй газеце аб’яву пра тое, што адзін сціплы паэт «хоча купіць зямлі з чатыры валокі», Купіць страху, што яго заслоніць Ад зімняй сцюжы і спёкі лета, Дзе, вольны, з лютняй сваёй у далоні Складаў бы песні ён ды санеты, Дзе б мог ён бачыць з акна небасхілы, Вясковыя стрэхі, крыжы на магілах Альбо сустрэцца б мог з селянінам, Свабодна паплакаць горкай часінай. Няхай была б мне сялянская хата Рада, калі б я яе наведаў. Хай мяне дрэў акружалі б шаты, I побач бачыў сядзібу суседа. I чуў бы звон косаў сярод ракітаў! Глядзеў бы, як жнеі жнуць спелае жыта!.. Як бы там пелася! Хіба ж не ўцеха: 3 лесам ва ўласнасць купіць сабе рэха!* Усё ж газета не змагла дапамагчы Сыракомлю. Аднойчы паэт, завітаўшы да сваіх сяброў у Мінск, пачуў аб продажы ў яго ваколіцах зямлі. Ён праз колькі часу сеў у вазок і рашуча пакаціў да прадаўца, якім аказаўся памешчык Юльян Гарайн, таксама літаратар. Цікава расказвае пра ўсё гэта сам Гарайн, які добра ведаў Уладзіслава Сыракомлю як паэта, друкаваўся разам з ім у віленскіх выданнях, захапляўся яго вершамі, але вось асабіста з ім не быў знаёмы. У пакой, піша Гарайн, увайшоў «малы чалавечак, нядбала апрануты, прыгнуты», але «з разумным выразам твару». «Досыць нязграбна пакланіўшыся, папытаў нясмелым, прыцішаным, ды ўсё ж сімпатычным голасам: Ці не вы будзеце Юльян Гарайн? Але, я. 3 кім маю гонар?.. Мяне зваць Людвік Кандратовіч... Я чуў ад нашага, можна сказаць, агульнага прыяцеля, пана Жыські, што вы ў аколіцах Мінска прадаяце невялікі фальварачак. А я маю намер купіць якраз у гэтых мясцінах некалькі валок зямлі». Гарайн запрасіў яго сесці. Выкарыстоўваючы парады пранырлівага і хітрага гандляра Жыські, які падахвоціўся памагчы яму ў гэтым, Гарайн пачаў на ўсе лады расхвальваць свой фальварак Рабушкі, хоць замест прыбыткаў ён даваў яму адны толькі страты. У Рабушках, даводзіў прадавец, можна пабудаваць добрую карчму, пасадзіць туды паваротлівага чалавека, і ўжо адно гэта дало б двайны прыбытак уладальніку фальварка, бо там куплялі б гарэлку не толькі мясцовыя сяляне, але і жыхары суседніх вёсак. Сыракомля адразу ж насцярожыўся: