Жыць не страшна
Барыс Пятровіч
Выдавец: Медысонт
Памер: 256с.
Мінск 2008
Прызнаюся адразу жапчыпы ў маіх вандроўках цікавілі мяпе менш за ўсё. Адкрыўшы мажлівасць вяртацца ў мінулае, я зрабіў гэтую справу для сябе і турызмам, і... бізнэсам. У сваім часе грошы я зарабляў продажам аптыкварыяту і старых рэдкіх манетаў ды купюраў для пумізматаў. Рабіць гэта было проста. Трэ было прыхаваць рэчы і манеты ў прыкметнай мясціне, якая ня можа змяпіцца і праз гады, а потым вярнуцца «выкапаць клад», закапаны табою самім. Першы раз, з першага ж падарожжа я пабраў манетаў і рэчаў поўпыя кішэні, і пазаўтра па вяртанні, паказаў іх спецыялістам. «Падробка», — сказалі япы, — гэтым мапетам пе больш за 2-3 гады, а дата на іх стаіць з васемнаццатага стагоддзя... Гляпьце, яны ж блішчаць,
як учора зробленыя...» I сапраўды, як мапеты маглі састарыцца, калі я зарабіў іх пазаўчора, прадаўшы адпаму цікаўнаму панычу бутэлечку пахкага «фрапцузскага адэкалопу», куплепага ў сябе ў маркеце за капейкі. I тады я здагадаўся: ня варта прыносіць рэчы адтуль наўпрост, з сабою, трэба схаваць іх там і «знайсці» тут, каб япы паспелі «састарыцца».
А ўвогуле гэта быў толькі мой заробак, бо цікавасьць мая ў мінулым палягала ў іншым: як гісторык я хацеў папрысутнічаць пры «знакавых» падзеях, стаць непасрэдным сведкам іх, каб расшыфраваць некаторыя «белыя плямы» нашае мінуўшчыны, прасачыць лёс пэўных асобаў і «разгадаць» (папросту ўбачыць) тыя таямніцы іх жыцця, што пе даюць спакою даследчыкам, якія папісалі дзесяткі кнігаў і сотні артыкулаў, кожпы са сваёю версіяй, але праўды піхто так і іія ведае. Што я маю на ўвазе: як, за што і з кім выдаваў свае першыя кнігі Скарыпа, ці быў ёп у Маскве, як і дзе памёр і іпш. Як загінуў Япка Купала. Цікавіў мяне лёс да прыкладу Еўфрасіньні Полацкай ды Кірылы Тураўскага (гэта ёп сапраўды напісаў «Слова пра паход Ігаравы» альбо то падробка Мусіна-Пушкіна, зроблепая ў васемнаццатым стагоддзі; ды ці мала цікавостак хавае нашае мінулае?.. Яшчэ цікавіў мяпе лёс некаторых рэчаў, што пакінулі след у нашай гісторыі, але зніклі певядома дзе і як так, так, я пра Крыж Еўфрасііші Полацкай і ня толькі пра яго... Але.
Але ў мінулым няма простых шляхоў. Там сотні зблытаных сцежак, пайшоўшы па адной з якіх, можаш выйсці зусім не там дзе хацеў, а там, куды япа цябе выведзе. Таму я кажу: блукаю ў стагоддзях, а не падарожнічаю. Я пачаў быў складаць сваеасаблівую мапу: адкуль куды можпа выйсці, але яшчэ больш заблытаўся і вырашыў пакуль не выпрабоўваць свой лёс, а аддацца ягопай волі. He раз за час блуканняў трапляў я ў безвыходныя, здавалася б, сітуацыі, пе раз
43 Жыць не страшна
Барыс ПЯТРОВІЧ
быў на валаску ад смерці, але пакуль што кожны раз мне ўдавалася вырвацца жывым. Хоць, калі ў апошнім сваім паходзе ў мінулае я патрапіў у асаджаны маскалямі Віцебск (потым, па захопе, жыхары гораду былі выразаныя ўсе да аднаго і дзеці, і жанчыны...), то падумаў, ведаючы гісторыю, што тут мне і капец... Але ў апошнюю ноч перад штурмам я ўсё-ткі пакінуў горад па адной з часавых сцежак, праўда выйшаў не да сябе, а ў Гедымінаву Вільню, але адтуль ужо шлях дамоў быў мне вядомым і простым.
Аднак я зайшоў у карчму, каб спатоліць смагу, выпіць найсмачнейшага беларускага піва і пасмакаваць сушаных уюноў. Дарэчы, зацікавіўшыся гэтай незвычайнай рыбкай, якой ужо амаль няма ў нашых балотах і рэчках, а калі і ёсць дык ніхто цяпер і не дадумаецца яе сушыць у печы, я перачытаў трохі літаратуры пра яе, акрэсліў мажлівы арэал засялеішя і адным сухім летам знайшоў-ткі ў нас на Палессі гэтую... хацеў зноў сказаць рыбку, але згадаў, што не лавіў я яе, і не ў вадзе здабываў, а ў высахлай канаве. На дне яе у прасохлым глеі відпеліся дзірачкі. Зпачыць, паводле кнігаў, — уюны тут. I я пачаў раскопваць глей рукамі ў загадзя падрыхтаваных гумавых пальчатках. I дакапаўся ужо ў першай ямінцы на дне крутнулася жоўта-карычневае змяінае цела і пачуўся апісаны ў літаратуры піск, які ўюны робяць ня ротам, як падумаецца, аналыіай адтулінай. Я спалохаўся, адкінуўся ад ямінкі, а потым спахапіўся і пачаў капаць далей, там, дзе схаваўся ўюн. I праз хвілю ён зноў з’явіўся на паверхні. Злавіць яго ў склізкіх пальчатках было немагчыма. Я адкінуў іх і пачаў хапаць уюна голымі рукамі, сяк-так злаўчыўся і ўсунуў у торбачку. Неўзабаве адкапаў я другую рыбінку, яшчэ большую, таўшчынёю з вялікі палец і даўжынёю сантыметраў дваццаць, потым трэцюю... Кажу «рыбінку», а сам думаю вужака пейкая то была, а пя рыбінка...
Але я ў карчме і каля гаспадара стаіць файная дзяўчына, відочна, не дачка, і тым болей пя жонка. Прыслуга? Парабчапка? He, пэўна, не... пя можа быць, дый іія хочацца мне чамусьці ў гэтай дзяўчыпе бачыць самадайку, пра што і падміргваў мпе карчмар... Дужа не падобпая яна на просталытку: бо, відочна, ня стомленая каханыіем, а шукае яго. Я бачыў, як зыркнула япа ў залу, як ацапіла кароткім позіркам, хто ў ёй ёсьць, і я запыпіла свой позірк на мне. Няўлоўна, на хвільку, але запыніла.
He было ў мяне планаў заставацца тут на поч. He таму, што я спяшаўся некуды ці спазняўся. Я проста хацеў вярнуцца дамоў сёння, хоць вырашыў гэта толькі цяпер, ды... і то ня пэўна, а так... хай будзе, як будзе... Я яшчэ раз гляпуў на дзяўчыну адкрыта, але без выкліку і яна адразу перахапіла і вытрымала мой позірк. Кантакт быў, а таму мпе раптам канчаткова расхацелася заставацца тут: не люблю я лёгкае здабычы, хоць і не заўзяты паляўнічы... Я махнуў рукой карчмару, той адразу ж падбег. «Хачу разлічыцца, скажы колькі.» Карчмар падняў галаву ўверх, закаціў вочы ўгору, і пачаў нешта падлічваць, мармычучы сабе пад нос. Падлік даваўся яму цяжка. He таму, што лічыць хутка ня ўмеў, а таму, што, мусіць, імкліва прыкідваў: колькі з такога пана можна ўзяць?
У гэты момант на вуліцы пачуўся дзікі конскі тупат, нібыта ў мястэчка ўварваўся некіруемы і няспынны табун. Тупат спалучаўся са сьвістам і крыкам і я зразумеў, што ў гарадок уляцелі казакі. Шум пранёсся паўз карчму, потым вярнуўся назад. Дзверы шырока, як маглі, расчыпіліся, і ў карчму разам з пылам увалілася гурма казакоў пяць ці сем, адразу не злічыць, якія запоўнілі сабою ўсю вольную прастору.
— Хазяін, брагі! гукнуў адзін.
— Брагі! Брагі! закрычалі іпшыя.
Карчмар замітусіўся, пачаў выстаўляць на прысто-
45 Жыць не страшна
hISOdllfn andvs
лак куфлі, потым схапіў цабэрак і стаў плюхаць з яго бражку. Рукі дрыжэлі, бражка разлівавася, сцякала з прыстолку на падлогу чорнаю лужынаю. «Толькі б абыйшлося, толькі б не зачапілі», чыталася ва ўсёй ягонай постаці, чыталася не толькі мною, але і казакамі. I яны, і без таго нахабныя, разапселі яшчэ болей. Адзін падыйшоў да бліжэйшага стала, шырокім рухам рукою скіпуў усё, што на ім было на падлогу і паставіў сваю кварту. Усе мужыкі, што сядзелі за тым сталом, разам падняліся (я бачыў, як сцяліся іх кулакі, як сціснуліся скулы), але нічога не сказалі, пакорна выйшлі з карчмы. Можа, яно і правільна, падумаў я, што бяззбройным, з пустымі рукамі, задзірацца з казакамі ураз пасякуць шаблямі. Аднак гэтая пакора і змусіла мяне засумаваць... Бо не азначала яна, што мужыкі зараз узброяцца і жывымі акупантаў з вёскі не выпусцяць... He, не азначала. Кожны пойдзе дахаты і зачыніцца ў сябе ў сабе: абы мяне не чапалі...
Усё, мажліва, гэтым бы і скончылася: казакі напіліся б бражкі і паехалі далей, калі б раптам да прыстолку ня выйшла тая дзяўчына, але лепш бы ёй не выходзіць... Шуганулі ў здзіўленні ўверх бровы ў аднаго казака, ён кіўнуў другому... I ўсе маскалі, што сядзелі за сталом, павярнуліся да дзяўчыны. Яна сумелася, адступіла на крок, адчуўшы пагрозу ў тых позірках. I ў гэты момант нешта няўлоўнае пакуль у ейным твары падалося мне дужа знаёмым. Мне падумалася, што недзе я гэтую дзяўчыну бачыў paHeft... Дзе? У гэты час, у гэтую мясцовасць я заблукаў упершыню. Дакладна. У іншым, больш познім часе я тут бываў, бо... адсюль родам была мая бабуля... ага... я пачаў нешта разумець. Я завітаў сюды аднойчы, каб збоку паназіраць за вяселлем маіх бабулі і дзеда. Яны пабраліся тут якраз перад тым, як пачалі ствараць калгасы ды раскулачваць багацейшых мужыкоў. I бабулінага, і дзядулевага бацькоў раскулачылі, і сем’і
вывезьлі педзе ў Котлас, а іх, як маладую камсамольскую сям’ю не зачапілі (адпак гэта асобпая размова, а цяпер перад маімі вачыма мільганулі знаёмыя рысы твару...)...
Бабуля... Так, мепавіта з гэтых мясціпаў была родам мая бабуля, а значыць, мажліва, і яе продкі, і яе бабуля... I гэтая дзяўчына, можа быць бабуляю, не прабабуляй... ці прапрабабуляй маёй бабулі... Пакуль я так думаў, казак, які, мусіць, быў тут за старэйшага, паклікаў да сябе карчмара. Дзяўчьша знікла ў бакоўцы, але, па ўсім відаць, хавацца ёй было позна. Да стала, за якім сядзелі казакі, ад мяпе было метры два, і я добра чуў, пра што япы дамаўляліся з карчмаром. Зрэшты, тут і чуваць ня трэба было размова ішла пра дзяўчыпу. I карчмар, пі па хвілю ня вагаючыся, аддаваў яе казакам. Дзяўчыпку, пяці-сямі здаровым бугаям... Мяне абурыла гэта. Як так... Нават, калі яна табе чужая: ні жонка, ні дачка, ні плямеппіца... Вось так аддаць ворагам, адкупіцца. He падумаўшы нават, што з ёю будзе. О часы, о норавы! Я не меў ні права, ні мажлівасці піякім чыпам умешвацца ў хаду падзеяў. Я мог толькі назіраць, пры гэтым ніякім чынам пе звяртаць на сябе ўвагі, не паўставаць у цэптры падзеяў, а тым болей канфлікту. Са мною не павінна было нічога здарыцца... Іначай... Зрэшты, якраз са мпою можа здарацца, што заўгодпа. Нават смерць. Я проста пе вярнуся ў свой час... Зпікну. А якая розніца, дзе паміраць: там ці тут... Выпік то адзін... Зусім іпшая справа, калі загіпе тут нехта з маіх прамых родных тады ў будучыні могуць адбыцца непрадказальныя змены, і пават магу не нарадзіцца я там, а, значыць, зпікпуць і тут... Да гэтага дня я быў сведкам дзясяткаў здарэнпяў, па ход якіх мог бы паўплываць, да прыкладу, нават і ўратаваць некаторых асобаў. Але я не рабіў гэтага, хоць і карцела. Карцела, да прыкладу, дапамагчы Каліпоўскаму: быў момант, калі яго выводзілі з Лукішкаўскай турмы да
47 Жыць не страшна
48 Барыс ПЯТРОВІЧ
менсца пакарапня, калі зазяваліся ахоунікі, выхашць яго і растварыцца ў натоўпе без крыку і гвалту, без вялікае натугі ўратаваць яго. Але я стрымаўся, бо не меў права гэтага рабіць.
КНІГІ ОНЛАЙН
