КНІГІ ОНЛАЙН

Ад Скарыны і Фёдарава — у XXI стагоддзе

Адам Мальдзіс

12+

Выдавец: Чатыры чвэрці

Памер: 208с.

Мінск 2018

66.91 МБ

Амаральнасці, імкненню да ўзбагачэння любой цаной Дамей­ка супрацьпастаўляў сваю пазітыўную праграму развіцця, якая, на
мой погляд, мае значэнне і для сённяшняй рэчаіснасці, у тым ліку для сучаснай Беларусь У аснове гэтай праграмы — паўсядзённая, вонкава непрыкметная, стваральная праца. Атрымаўшы чылійскае грамадзянства (пры тым не па ўласнай ініцыятыве, а па рашэнні ўрада), Жэгота сціпла пісаў земляку: «...раблю, што магу, працую, як умею, для дабра гэтага краю». Служэнне Чылі для яго лепшы спосаб служэння роднаму краю, ботам многія «сквагіна кідаюцца на вялікія справы», а вынікі мізэрныя, часам і адмоўныя.
Праца, на думку Дамейкі, павінна спалучацца з сумленнасцю, высокай маральнасцю, а тыя немагчымы без глыбокай рэлігійнасці, таму што «ўсялякае дабро паходзіць ад Бога, а зло ад нас». «Толькі вера і набожнасць» могуць супрацьстаяць «ліберальнай балбатлівасці і дэмакратычнаму хамству», у тым ліку ў Расійскай імперыі. Адрасант з жахам глядзеў на тое, што заходнееўрапейская «бязбожная навальніца» дакочваецца і да Чылі.
Дамейка, безумоўна, быў прыхільнікам эвалюцыйнага развіцця. «Сапраўднае паляпшэнне ў грамадстве, — пісаў ён 23 верасня 1851 г., — прыходзіць ціха, паволі і спакойна, развіваецца паводле натуральнага парадісу, патрабуе цярплівасці і адрачэння ад самалюбства; і хто ведае, можа, ніякае, нават самае гераічнае самаахвяраванне чалавека, ніводнае паасобна ўзятае дзеянне непасрэдна не ідзе на карысць чалавецтву і толькі з часам, нябачна, выдасць свой сапраўдны плён». Таму трэба працаваць, «над чым можаш», з надзеяй, што калісьці «лепей будзе».
Зыходзячы са сваіх эвалюцыянісцкіх перакананняў, Дамей­ка, удзельнік паўстання 1831 г., ужо не мог адназначна ўспрыняць і станоўча ацаніць паўстанне 1863 г. Ён ужо не разлічваў на пазітыўны вынік «адчайнага хапання за зброю». Куды больш можна зрабіць шляхам паступальнага развіцця. 14 мая 1863 г. датаваны такія радкі: «Аднак бачу, хаця і здалёку, і дзівуюся, як далёка краіна пакрочыла, калі параўноўваць з нашымі часамі, які прагрэс дасягнуты дзякуючы нацыянальнаму духу сярод нашых, на­ват у Літве, дзе нягледзячы на тэрарызм, якога магло б і не быць, сённяшнія маршалкі (шляхты. — А. М.) і чыноўнікі робяць тое,
чаго, можа, не наважваліся рабіць у больш спакойныя і бяспечныя часы нашай маладосці».
ТакіяждумкіпаўтараўДамейка, даведаўшысяпрападзеі 1871г. у Парыжы. Поглядам французскіх камунараў ён супрацьпаставіў сваю грамадскую праграму, якая налічвала чатыры пункты. Працытуем два з іх:
«	1. Не варта сёння марнаваць сілы нашага краю на эміграванне, на падарожжы без мэты, на рэвалюцыйныя планы і замахі, што абапіраюцца на Захад.
2	. Можна быць карысным толькі ў краіне, на айчыннай зямлі, рабіць нешта дзеля будучыні, рыхтавацца да канфлікту, які раней ці пазней наступіць паміж Масквой і Германіяй, устрасяне Еўропу / не супакоіцца аж да аднаўлення Польшчы».
Дамейка, зразумела, рашуча выступаў супраць войнаў, асабліва братазабойчых і захопніцкіх. У 1851 г. у Чылі ўспыхнуў зацяты бунт, удзельнікі якога нават добра не ведалі, за што яны змагаюцца. У лісце да Лясковіча была дадзена такая ацэнка падзей: «Толькі пасля доўгіх разважанняў і добра, зблізку ведаючы людзей, якія мелі на тую вайну найвялікшы ўплыў, бачу я і пераконваюся, што галоўнай яе прычынаю быў дух правінцыялізму і сляпое суперніцтва паміж паўднёвым і паўночным чылійскім насельніцтвам».
Урэшце, наш суайчыннік, нібы прадбачачы будучыню, асуджаў тэрарызм, які не ў стане змяніць свет да лепшага. Літаральна ў апошнюю хвіліну перад заканчэннем гэтага рукапісу прафесар З.-Я. Рын прыслаў мне на электроннай пошце сенсацыйнае паведамленне: Курніцкая бібліятэка, што каля Познані, набыла дзевяць невядомых раней лістоў Дамейкі да Уладзіслава Паўліцкага, доктара і грамадскага дзеяча, які ў час перапіскі, у 1875-1883 гг., жыў у ЗША. 28 верасня 1878 г. былі яму адрасаваны такія радкі: «Нічога добрага для нас дасюль на еўрапейскім палітычным гарызонце не свеціць. Ані цяжкая рана, нанесеная нямецкаму манарху, ані забойствы і нігілістычнае пажарышча ў Расіі не прывялі да розуму, не зрабілі лепшымі тых, хто дагэтуль пануе над намі. Наадварот, здаецца, што Прусія і Расія спаборнічаюць паміж сабой, каб паказаць, што яны не дбаюць пра
тое, што пра іх скажа цывілізаваны свет». Дарэчы, у тых жа лістах Дамейка зноў і зноў падкрэсліваў сваю літвінскасць: яго «воўчую» натуру цягне «за Нёман», у яго жылах кіпіць «літоўская кроў».
Дамейка ўсё жыццё ішоў да беларускасці (паўночнай «рускасці»), але не дайшоў. Затое ён цяпер пачынае даходзіць і дойдзе да Беларусь
(Паводле бюлетэня «Контакты і дыялогі». №№ 7-8, 2002) Краязнаўчая газета. — 2009. — Студзень. — № 3 (260).
П равда интереснее мифов
Об авторе «Литовской хозяйки»
Иногда бывает так, что человек, сотворивший миф или уча­ствовавший в его создании, должен потом его опровергать. Точнее, заменять суммой реальных фактов и обобщений. Даже, а может быть, особенно если миф творился ради благородной цели. Неожиданно обнаружил, что к таким людям надо мне, в принципе, прагматику, отнести и себя самого.
Д1 ифу этому — ровно сорок лет. Сотворен был под честное слово. A W ^Распространялся сначала устно — Владимиром Короткевичем и под его магическим влиянием мной. Потом впервые был зафиксиро­ван и изложен в моем предисловии «Слоўца да чытача» к книге «Літоўская гаспадыня» (1993), переведенной с польского языка П. Козловским и В. Недведской. Вот от этого издания и пошел бродить по периодике миф, будто «Літоўская гаспадыня» — всего лишь «книга кулинарная».
В моей памяти проступает картина: Владимир Короткевич, просто друг, сосед по улице, забежал ко мне на минутку. Увидел
на столе старую польскую книжку в темно-коричневом переплете, начал ее с интересом листать. И мне уже не удалось оторвать его от чтения...
Как все начиналось...
1970 году меня, тогда сотрудника Института литературы АН ■_Ж БССР, послали читать лекции в Могилев. 4 февраля выступил в областной библиотеке, говорил о раритетах. В конце встречи меня попросили спуститься вниз — посмотреть на издания, привезенные после войны из разных стран, чтобы помочь в определении их цен­ности для Беларуси. Работа оказалась интересной, заняла несколь­ко часов. Благодарные работники предложили мне вместо оплаты выбрать для себя любую книгу. Дорогим альбомным изданиям я предпочел довольно потрепанный том в 496 страниц, оцененный кем-то в 4 рубля.
Полное название книги довольно длинное. Но поскольку оно не только свидетельствует о содержании, но и поясняет, почему в 1970 году, в советское время, должен был родиться миф, будто издание предназначено исключительно для тех, кто любит хоро­шо поесть и выпить, приведем полностью: «Хозяйка Литовская, или Наука о содержании в хорошем состоянии дома и обеспече­нии его всяческими снадобьями и запасами кухонными, и аптеч­ными, и хозяйственными, а также о выращивании и содержании скота, птицы и других животных в соответствии со способами, наиболее испытанными и проверенными опытом и к тому же са­мыми дешевыми и простыми». И дальше стояло: «Издание чет­вертое, исправленное и расширенное различными ссылками ав­тором «Поварихи Литовской». «Хозяйка» и «повариха» — не одно и то же. И последние процитированные мной слова свидетель­ствуют: вторая, повариха по фамилии Завадская, только редакти­ровала, готовила к изданию текст первой. И добавляла незначи­тельные комментарии.
Книга, полученная мною в Могилеве, была напечатана в Вильно в известной типографии Юзефа Завадского в 1858 году и, очевидно, немалым тиражом, приносящим верный доход. Иначе не переизда­валась бы тем же Завадским пять раз. Для XIX столетия — случай редкий, свидетельствующий о необыкновенной популярности со­чинения. Почему же тогда, подумалось мне еще в Могилеве, «Хо­зяйка Литовская» стала библиографической редкостью, не встре­чалась мне раньше в вильнюсских антиквариатах и библиотеках? Ответ напрашивался сам собой: такие издания предназначались для повседневного пользования, зачитывались в хозяйствах до дыр. А в каких таких хозяйствах? Конечно же, не в крестьянских, а в бо­лее крупных — господских, панских, значит. Выходит, слово «дом» в названии следует понимать как «усадьба»... Все это, не скрою, сму­щало меня, приученного преподавателями к тому, что классовое надо ставить превыше всего.
...и осмысливалось
Но Владимир Короткевич в тот памятный вечер, когда мы проси­дели вместе до полуночи, довольно зло высмеял мои сомнения: —Аты штосабе думаеш, родненькі?! Жыццё павіннабыло цябе ўжо навучыць, што гаспадары заўсёды дзяліліся, дзеляцца і будуць дзяліцца на разумных і не вельмі, добрых і злых. А мужыку ці калгасніку далёка не ўсё роўна, хто над ім пануе ці старшынюе. Ведаю, што тваім бацькам жылося нясоладка, але гэта яшчэ не падстава баяцца слова «сядзіба».
Во время ужина гость снова и снова возвращался к книге, делал выписки. Помнится, особенно его впечатлили способы откармлива­ния индюшек и приготовления «ликвора» (ликера) голубого цвета, настоянного на лечебных травах.
— Не ведаў раней, калі пісаў «Паляванне». А то ўставіў бы. I ўвогуле мы многага не ведаем, проста забылі, а продкі ж ведалі.
А вслед за этим — уже настойчиво (Короткевич всегда употре­блял слово «стары», когда чего-то требовал):
— Слухай, стары, гэта ж усё абавязкова трэба перакласці на нашу мову. Такое багацце, такая смаката... А кажуць жа, што ў нас нічога не было — толькі лапці і каўтун на галаве... Пацікаўся, ста­ры, дзе ў паперах, хто напісаў гэтую кніжэнцыю. Бо трэба было б сказаць колькі добрых слоў пра аўтарку, а мы нават прозвішча яе не ведаем. Не іголка ж у стозе сена... Так што пашукай у розных там архівах. Будучы ў Вільні, у Генадзя Кісялёва паспытай. I, можа, сам вазьміся за пераклад. Часу няма, кажаш? Тады знайдзі каго адпаведнага. Пужацца будзе слова «гаспадыня»? То не вымаўляй яго, не кажы, што гэта кніжка для паноў, націскай на кулінарыю... Кулінарныя ж раздзелы нібыта там ёсць? А смачна паесці кожны ахвочы... Так і дамовімся, стары, дамо ўзаемна слова гонару.
Потом Короткевич приходил на свидание с «кніжэнцыяй» еще не раз, в перерывах рисовал наших предков в моей «амбарной кни­ге», заменяющей домашний альбом.