Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Хата ў Зосі пустая, ужо і хлеў апусцеў, нават куры зводзяцца. Учора, сама бачыла, бабы пыталіся, ці не ейную курыцу, белую, п’яны трактарыст затаптаў. «Мая ты мілая...» — прызнала Зося. Галаву жалобна — набок, загаварыла, як да нябожчыцы. I пайшла ў поле да работы, на цэлы дзень. I не закапала некалі.
Іншы раз прыйду ўвечары дамоў, дык выдасца пахне смажаным, варанай капустай, быццам хто ў хаце, поўна хата, восем душ, як даўней... Во, дзівіся, пахі памятаю, як котка ўсё роўна... я за бацькам бегала ззаду, гэтак любіла, ён аж хаваўся ад мяне... Яго немцы забілі на першы дзень, як y вёску ўвайшлі, бо старшынёй быў... I братоў, пад самы корань. Людцаў з суседняга сяла патапілі ў студні. I нашых ужо заганяюць. Паўначой, y свіран, бабы дык без спадніц каторая. Бягу з усімі, ногі не ідуць, як не паўзу, поўны рот пяску. Віхнула ўбок, y канаву, — суседка, бачу, хаваецца з дзецьмі. «А ці ўмееш хрысціцца?» — пытаецца, маўляў, бацька ж камуніст, Божанька не захоча ратаваць... Татка, бывалася, паставіць нас і кажа: «Хрыстос — гэта чалавек такі быў, хадзіў па свеце, людзей лячыў, вучыў добрае рабіць. A Бог, ён ёсць, але гэта дух. Яго ніхто блізка не бачыў. Можа, і сонца Бог...» Перахрысцілася я, тады суседка піхнула мяне да сваіх дзяцей, я лягла ў ямку і... адразу заснула. Прачнулася — вёска згарэла, людзі, хто не ўратаваўся, папякліся. Два кіламетры кроў ішла ад таго свірна. Мамка, бачу, ідзе па вуліцы. Я даяе. Селі во так, толькі тое ў нас, што на целе, y цёплы попел, каб сагрэцца. Яна мне ногі сваім падалом накрывае: «Дачушка, твае ногі такія халодныя». Гэта ж твае, кажу. Яна ўжо не чула сябе, здранцвеўшы была, як дрэва. I есці ніколі не папрасіла, колькі жыла...
Вайну тую Зося яшчэ не закапала, як, не раўняючы, птушку белую, забітую трактарам. Стаіць ейная вайна труной пасярод хаты. Абы свежы чалавек на парог, будзе хадзіць вакол яе, кожны раз крыху перайначваючы перажытае, бы папраўляючы адзежу на нябожчыку. Абы дакрануцца сваёй рукой, пакуль не зачынілася вечка, не забілі апошні цвік. Гаворыць цішэй і цішэй, ужо толькі дождж за вокнамі шапоча. Голас без жалю. I цябе падбадзёрвае позіркам, маўляў, яна лёгка плача, упэўненая, як нявеста Хрыстова, што спакой і радасць не на гэтым свеце, дзе войны.
Дзе і цяпер страляюць мужчыны адзін y аднаго. I ва ўласным доме...
Дождж мацнее, ужо топчыцца пад вокнамі, на ганку. Няма ў агародзе ні дрэўца, ні смуродзінавага куста, каб адысціся яму ад хаты, пагуляць, пазабаўляцца. Гаспадыня, як бежанка, абы перабыць жыццё, як непагадзь. Праўда, сядзе іншы раз во гэткім дажджом, і вышывае наўлечку ці рушнік. Кветкі з памяці, як яна сама кажа, з таго даўнейшага жыцця за вузкай брамай, дзе яна набыла вопыт смерці.
У мяне валасы былі, дзівіся, во па гэтуль! правяла рукой па каленьках. — Пайду на танцы, ніхто з дзевак ці баб болей за мяне не натанцаваўся. Адна на мне кофтачка, босая, a хлопцы бяруць і бяруць! Адзін прыйшоў y сваты на багатую Каляду. Мамка на яго ганенне несла: казалі, што гэта ён удаў татку немцам. I другі, ды на белай кабыле, a красівы, каб ты бачыла! A ці ён ведаў, што той прыйдзе... Хата яшчэ без вокан, кругляком, голад, адзін кусанак хлеба і той напалам. Які там замуж... Сядзяць, памятаю, во гэтак, абодва маладыя, смяюцца. A мяне нейкі страх бярэ, немцы наўмя... Ці казала я табе: як мы закопвалі сваіх абгарэлых людцаў, дык немцы плакаць не дазвалялі. Ці паверыш, стаялі ўбаку і смяяліся... Ад той пары стала баяцца маладых мужчын, дзіцячым страхам баюся... A тут яшчэ вярталіся з Германіі нашыя дзяўчаты. Адна з іх як пазнала, што панесла ад немца. «Ну, фрыца я не павязу дамоў», — сказала і... павесілася. Во які шлюб бралі мае таварышкі... y мяне ж быў і свой хлопец, якраз войска адбываў, ягонага бацьку немцы вылегчалі. Ну, вярнуўся мой Васіль. Я ж як з розуму не ішла, гэтак яго любіла. Прыйшоў да нас. Ён сеў на ложак, мне не панаравілася: што гэта ён! Толькі, во, заслала, ды перад людзьмі!
A штаны шыро-о-кія! Узяў танцаваць, арэхі ў руцэ, я стукнула пад руку — арэхі рассыпаліся. Тады бабы на мяне: «Зоська, што ты штукуешся! Ён жа толькі з войска, чаго ты, адумайся!..» Сышла мая любоў... Мне, пэўна, было падчаравана... Ідзём з Васілём да маёй суседкі, Васіль трохі карагодзіўся з ёй да войска, і рука ягоная яшчэ на маім плячы, і разам y дзверы гэтак, ara. A матка той дзеўкі якраз торк! нож, з касы роблены, y бервяно над дзвярыма, над намі. Я тады нічога не падумала. A пасля, як y нас з Васільком усё папсавалася і прычыны на тое не было, то я стала сабе раздумляцца. I ўспомніла пра нож... Ніколі нож не падавай з рук y рукі, пакладзі, каб чалавек сам яго ўзяў, бо пасварыцеся... Сышла любоў... Той Васіль y Маскве цяпер ёсць...
— Ты яшчэ, Зося, такая спрытная, дужая...
— Бо цяжкую работу раблю!
— Колькі ж табе гадоў?
Доўга мнецца, муляе вуснамі, бы прыпамінаючы, a потым:
— Калі праўду табе сказаць, дык і не ведаю!
Адкажа з такой палёгкай, што і на гэты раз не вымкнулася, не ўдалося чужому чалавеку дазнацца пра ейны ўзрост.
Ужо яна быццам і перастарак, і сонца ўжо ў акне садзіцца, a хлопцы ідуць ды ідуць да яе ў сваты. Алёша дамаўляецца правесці з вечарыны, яна ціхенька збегла дамоў адна. I танцы без яе разышліся. «Цётачка, мамулька, кукулька, буду ў вас жыць!» — прыляцеў Алёша ззаду, просіцца ў прымы. «А яна ж старэйшая!..» загаласіла маці. «А ніхто не ведае, калі памрэ!» — «Мне ж ганьба!» злуецца Зося. «А чаго Мішка са старэйшай за сябе Тацянкай жыве? I добра жывуць, і дзеці ё! Чаго ты? Які цябе пуд бярэ?!» Напіўся і пайшоў іграць вечарыны ў суседнюю вёску.
— Тамака мая таварышка жыла... Дзеўка як стаяла і... пахінулася да Алёшы. I замуж пайшла за яго...
I тут не выпаў лёс, надта малады быў Алёшка, надта вясёлы, смяяўся замнога.
— Во, бачыш, і састалела... y складзе неяк гарох перабіралі... Стаў адзін удавец сватацца. Ды не пры тым разгаворы ён падкаціўся, трэба было па-людску, y хату прыйсці... Потым неяк пераняла матка жанілы з другой вёскі: «Можа, — кажа, — пойдзеш за майго Шуру?» Я ведала яго, раз неяк барозны мне
разганяў гарбаценькі такі... Цяпер y Мінску, жонка ягоная харошая, нізенькага росту...
«Мне, пэўна, падчаравана...» — скажачасам яна, запэўніваючы каторы раз. Водзіць па далоні пальцам, паказвае, як y паперу, не здагадваючыся, што гэта ейная прырода пратэстуе супраць мужчынскай жорсткасці, ваяўнічасці, бунтуе ў адзіночку, не даруючы, праз усё жыццё ні чужым, ні сваім... Хачу зрабіць ёй фотаздымак, ды каб сядзела яна на сваім, скрозь y вышыванках ложку. Прашу паправіць крыху падушкі, пакласці адна на адну, пад столь, як звыкла бачыць y вясковых хатах.
— Не, я па-дзявоцку іх пастаўлю! — пярэчыць.
Бярэ кожную, узбівае, адцягввае за вушкі, рукамі вакол абціскае, бы ўсаджваючы малых дзяцей, якія яшчэ і сядзець адны не ўмеюць. Ставіцьуздоўж сцяны. Кожная паасобку на доўгую ночку, на невясёлыя перадумкі, на кароткі сон. Куляешся ўслед, стоцьма ляціш, як за руку хто пацягнуў ва ўладанні старых вякоў, дзе кожная рэч гаварыла да цябе, варажыла, папярэджвала. Дзе зняць дзявочы вянок з галавы жанчыны мог толькі муж. Няўжо праўда, кажуць y вёсцы, што Зося цяпер ужо ніколі не спіць на гэтым прыгожым ложку, сцелецца проста на падлозе, пэўна, уступіўшы яго сваім дзявочым мроям.
— Чакай, я пераапрануся! — спяшаецца, адчыняе шафу. — Глядзі, колькі ўбораў маю! Во гэтую сукенку на першы дзень Вялікадня! Гэтую на другі, гэтую — на трэці... Якая харашэйшая?
Пустая хата. Радня толькі на фотаздымках на сцяне, людзі рэдка заходзяцца, і Бога вачам не відаць. Анікога, котка ейная рабая, як толькі хто чужы дзверы адчыніць, ляціць хавацца ў падпечак. A яна села, усыпаўшы ў падол спелыя яблыкі, строіць вясёлыя вочы, жартуе, смяецца — святкуе сваю восень. Пасцігае сусвет y невядомым нам вымярэнні.
Выйшлі мы на ганак. Дождж цёплы напроці восені, дроб ны, можа, праз тое рэшата, якім дзеўкі ў старажытным Рыме насілі ваду, каб даказаць пляткаркам сваю нявіннасць.
— Во, падзівіся, я садок пасадзіла! — крычыць яна мне праз плот, паказваючы на тры кволыя дубцы ў агародзе, якіх ад зямлі не адразу і заўважыш.
Не дзецям сваім, вядома, гэты сад, і ўжо, пэўна, не сабе. Можа, вясёлай, белай птушцы на гняздо, калі адляціць ейная душа.
«Я дык сцярпець не магу, калі хто і траву ў садзе патопча, не тое што!..» — увесь час чую, грыміць з вышынь ейнага непарушнага сялянскага свету, як з тых чачэнскіх гор...
КОНІ
Дождж ішоў нялюдска, высокімі светлымі слупамі, і быццам не з неба, a нейкай сваёй хадой, па зямлі, з поля, як з мора, да лесу і там знікаў, бы ў цёмных адчыненых вокнах багны. Каторы дзень запар. Вечарам іншы раз спыніцца на момант, сцішыцца. Тады ад зямлі падымаецца гарачая пара, як ад каня, бы яна на сабе гэты дождж цягнула, упрогшыся, круга хадзіла, наважаная на срэбныя ланцугі. Во стала, нарэшце — і дождж спыніўся. Вільготна, пахне росным дзіцячым потам. Вось, выдавалася, і наўлечкі ўжо выкруцілі насуха — цяпер нарэшце распагодзіцца. Але перад ноччу, яшчэ на шэрай гадзіне плыткае неба зноў дыхала цяжкімі туманамі. Пачуццё блізкасці вялікай вады, жывой, рухомай, як бяда, варочала чалавека з поля, з лесу дамоў.
Ганна, спяшаючыся, падпіхала пад галаву жарэбцы Ляльцы вехаць сухой саломы,ставіла долах побач кош дзяцельніцы нанач, пераважвала кабылу Глашу, ішла дахаты.
Валіліся на страху яблыкі старой дзічкі, зрэдку так, стукне і адкоціцца на зямлю, быццам нехта ўсю ноч бяссонна, маркотна іграў y більярд.
Не спалася. Падсвядома разумела: трэба браць нейкі рух, клікаць ветурача, бо ўжо скора тыдзень, як жарабя закульгала. Казала старому Юзючку, яму даручылі былі ў калгасе даглядаць жарэбную кабылу падвозчыка Бабра. Той толькі хуценька так, як самае пэўнае і добра ў хаце з жонкай Настасяй абмеркаванае: «Не-не, я добра ведаю, не трэба!» Маўляў, пройдзе само, павінна прайсці. Сам маленькі, вушкі тырчаць адтатурыўшыся, бы чалавек ніводнай шапкі не знасіў, ні салдацкай,
ні мужыцкай, не абціснуў дзіцячую галаву, вочы блізка каля носа, бы ў акулярах, чыстыя, блакітныя, век на пагоду варожаць. Юзючок пільнаваў, каб Бабёр і на гэта раз не забіў малое, як толькі народзіцца, бо яму, падвозчыку, — адкрыта ўсім казаў, — патрэбен на ферме конь рабочы, a цяля замінае, блытаецца пад нагамі, трэба пільнавацца яму няўпраўка. Дый ці ўпільнуешся, скарэй скалечыш. Малады Бабёр ні з чым не хаваўся, і кабылу ягоную звалі ў вёсцы Глаша ад той пары, як ён яшчэ з вечара паставіў быў яе каля варот наезджай дачніцы Глашы, і ад’ехаўся ажно раніцай. Толькі калі зрэдку цверазеў. Людзі дапаміналіся, што ён не такі ўжо вараўны чалавек, і нават заікаецца як цвярозы, бы нязвыклы да гаворкі вясковы маладзёнак. Але ж, маўляў, гарэлка зводзіць. «Прамаргалі», — дасадаваў Бабёр, пачуўшы, што кабыла даўно ажарабілася. «Ну што, прывяла сучку?» быў наведаўшыся да яе.
КНІГІ ОНЛАЙН
