Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Не маю да чаго прычапіцца, каб усё яму высказаць y вочы. Усё робіць, як на тое, псіна старая! выносіла Лідзя да мяне свой жар з хаты. Валасы ёй павыдзіраю, калі яшчэ раз убачу!
I калёсы паправіў, дзівілася, і гной з-пад каровы выкінуў. Ага, во што яна яму загадае, во калі згоніць ахвоту, пасварыцца нарэшце! Колькі гадоў прасіла збіць з жэрдзя такое прыстасаванне, каб зручна было сушыць позняе сена, збажыну, бульбоўнік. Адзін адказ: парой будзе ды парой. Не можа быць, каб тут не сарвалася!
Назаўтра азярод ужо стаяў на высокім пагорку. Быццам і запамятавалі ўжо ў вёсцы старыя мужчыны, як яго рабіць. A Хведару, во, успомнілася. Некалькі слупоў, a перак — рэбрамі жэрдзе. Павернуты бокам да сонца, на пагоду. Здалёк азярод нагадваў нябачны дагэтуль даўнейшы сялянскі інструмент. Садзілася птушка, спявала, прылятаў музыка вецер, перабіраў трапяткое жэрдзе. 0, мой цудны свет! Усялякі раз спынішся напроці пад пагоркам, прыслухоўваючыся ці то да сябе, ці то да мелодыі. Сохнуць травы, млее сэрца.
Пэўна, музыка тая пра каханне на свеце, не зжытае сівымі гадамі...
T P Ы П ЦIX
ДОМ HA ЗАХАДЗЕ ДНЯ
Жанчына прыходзіла сюды, y былы маёнтак Хамінскіх, амаль кожную вясну.
Здалёк выдавалася, што ён сядзіць на высокім, дрогкім месцы. 3 пагорка на пагорак хваляй выносіла чалавека якраз пад самую браму. Ад брамы захаваліся два слупы, яны ляжалі напроць адзін аднаго, каменнымі галовамі ў адзін бок, захоўваючы нейкі смутны парадак, бы на могілках. Старыя яблыні часцей з чорнымі, апаленымі часам галінамі, некаторыя дрэвы сыходзіліся парамі блізка, пабраўшыся высока ўверсе, нагадвалі сілуэт далёкай, як на графічным малюнку, касцельнай сцяны, фасаду. Некаторыя паваліліся ўжо набок, бура нахіліла ці старасць, аберуч абапіраючыся на зямлю, яны яшчэ жылі, іншыя стаялі амаль укленчыўшы, цёмнае да бляску мармуровае цела не захінута нічым — кара да яго не бралася, заламаныя вятрамі галіны ўскінуты за голаў...
Але ні жалю, ні скрухі ў старым садзе, дрэвы быццам y доўгім задуменні, кветкі на іх галовах віліся мроямі, і яблыкі, кожная самой сабе ў пеляну быццам дзеля ціхай уцехі. Скульптурны, дзіўны сад...
Цвіў бэз. Жанчына адчувала проста патрэбу бачыць гэты вялікі вясновы куст на пагорку. Не заўсёды выпадала ў час, тады, баючыся, што ён адцвіце, кідалаўсё і бегла, быццам магла не паспець, не трапіць на нейкае невядомае нікому, акрамя яе самой, свята. Спяшалася, бегла без дарогі напрасткі, як на голас, мінаючы пагоркі, раку, вал, гэтыя адвечныя забароны гаспадароў, без дазволу ўваходзіла за жывую таямнічую агароджу. Бэз звычайна найбліжэй садзяць да дому, каля ганку, і тут таксама грузалле падмурка ляжала побач. Сярод саду, сярод адзічэлых дрэў галубовы бэз блішчэў здалёк смутнымі вокнамі пакояў. Адцвітаў бэз — зачыняліся аканіцы.
3 людзьмі ў яе быццам усё ўжо было перагаворана, няма чаго новага ўспомніць, каб расказаць: ну, жылі ейныя бацькі таксама ў маёнтку, саслалі іх, палякаў, саветы на Алтай, усе
там загінулі, яна адна вярнулася... Усё перабрана... Затое з гэтымі, пакінутымі гаспадаром, дрэвамі — жывасіллем пакінуў, ратуючыся, ад’ехаў з сям’ёй y Польшчу можна было бясконца маўчаць аб тым, чаго і не памятаеш. Нямыя рэчышчы памяці запаўняліся птушынымі галасамі, шэптам вуснаў y сутоннях лістоты... Не ўспомніць, чаму, жывучы ў такім-сякім дастатку, не любіш, стыдаешся апрануць на сябе, ідучы ў госці ці тэатр, усё новае, асабліва бяда з абуткам, быццам ніяк не могуць збочыць ногі з той сцежкі, на якую цябе басанож на зямлю спусцілі з рук бацькі. «Хоць ты вазьмі й спалі твае старыя чаравікі», злуюцца на цябе дома. Чамусьці не лю біш, пужаешся свежых белых прасцірадлаў на ноч, табе ўтульней вяртацца ва ўчарашняе, назапашанае целам цяпло, звыклае, з пахамі свайго прытулку-дому, старое кочава, пасланае як не на зямлі. Амаль не памятаеш, як памерлі бацькі, апошнімі зачыніліся дзверы за старэйшай сястрой Уладзяй. Яны ўсе выходзілі з дому, не развітваючыся, і больш не вярталіся, гінулі ў дарозе, замярзалі на алтайскіх маразах, як птушкі, не даляцеўшы да зацішнай страхі. Толькі цяпер ніколі не ходзіш на хаўтуры да сяброў, па-дзіцячы крыўдуючы, што дарагі табе чалавек пакідае гэты свет сам, па сваёй ахвоце, так табе выдаецца, занатурыўся і пайшоў упрочкі. Зрэдку прыязджае з вёскі далёкая радня, гойдаюць аберуч, аж пад столь, ейную калы ску, успамінаючы, як прывезла яе з ссылкі выхавацелька, як гадавалася па чужых людзях.
I стаяў увушшу незразумелы гул — адзывалася кроў, чуючы блізка, побач, сваё племя, аж нездаровілася.
Ад бацькавага маёнтка нічога не засталося, яго лёгка было скасаваць калгаснымі трактарамі. Прыязджала неяк, стала на пагорку ў полі, ціха зрабілася, вецер высока абыходзіў гэтае месца, можа, памятаў яшчэ тут высокі дом, высокія дрэвы. Убачыла пад нагамі камень можа, ад падмурка? — адвярнула да сябе, быццам ён ляжаў уніз тварам, — аніякага пазнатку чалавечага жылля, хацішча.
A гэты маёнтак ахоўвала рака амаль з усіх бакоў, цяпер яна абмялела, месцамі разбітая кароўскімі капытамі ў брады, але з жывучай вадой. Дно далікатна высцілалася белым пяском, бы на чыстым сподку, па-польску мовячы, проста да столу. Вадзіліся тут і стронгі, даўнейшыя людзі кажуць, іх было
процьма, рукамі лавілі, маўляў рыбіна любіла, каб яе пад жабрамі пачухалі.
Баранілі маёнтак і дрэвы. Здавалася, некаторыя з іх паляглі на зямлю ў адну ноч, адным разам, каб загарадзіць, зачыніць дарогу, па якой назаўсёды адёхаў з дому гаспадар. Крыж-накрыж складзена сухое галлё, не пераехаць, не перажаргаць, быццам тут жыве вялікая птушка — гняздо непрылюднага чорнага бусла на баране. Адно з нетутэйшых дрэў скідала на зямлю валоскія арэхі, заўсёды як дзіцячы навагодні падарунак y панчосе пад падушкай. Другое, галубовы ствол піхты, заўсёды нечакана трапляючы на вочы, стаяла фосфаравым слупам на саракавы дзень. Акацыя рассоўвала камяні, цэглу, жыла на самым падмурку. Пачне чалавек капаць сабе куст і кідае: карані жоўтыя, пакручастыя ад натугі, бы жывыя пахаванцы, цяжка зробіцца ў грудзях, хоць ты тутака агароджу стаў, як на могілках, не чапай гэтае месца.
Надвячоркам мышкавала лісіца, крычалі совы, тут яшчэ так-сяк правіла праўнучка той багатай прыроды, што раскашавала пры былых гаспадарах. Тут яшчэ, калі добра ўгледзецца, існавала магія садоўніка. Старыя дрэвы захоўвалі ягоны парадак, стаялі адно за адным класічнымі алеямі. Глядзіш, быццам y гэтым кутку яны тоўпяцца абы-як, a назаўтра, пераступаючы цяжкімі крокамі, ужо таксама пастануць y рад. Будзе замінаць табе густы самасейка-маладняк, чапляючыся за адзежу, балюча ўджгне шыпшына, толькі высока над галавой, дзеля адной птушкі, свіціцца наскрозь прагалак — хіба што на крыллях можна праляцець па старых прысадах.
Зрэдку прыходзяць y маёнтак немаладыя бабы, сядзяць тут адны, не баючыся аніякіх прывідаў ці пачвар, да трэціх пеўняў. Нагаворацца праз усю ноч пра сваіх нядбайлых мужыкоў, паспавядаюцца адна адной, лёгка, без крыўды, даверліва, як нідзе болей. Бо тут яшчэ пэўна, нешта прыветна тлее, саграваецца некім гэтае месца здалёк y думках успамінамі без праклёнаў.
Яшчэ, можа, не прастыў улюбёны ў свае мясціны позірк далёкага адгэтуль гаспадара.
Сёлета жанчына хадзіла ў маёнтак амаль кожны дзень. Якраз напроці яе дачы праклалі дарогу машыны яны звозілі з поля на ток ячмень, і цяпер маёнтак быццам наблізіўся да яе. Нечая неспадзяваная змова.
У той вечар ішла пад сонца, на пагорак. Сонца на захадзе нізкае, колецца ў вочы, промні даўгія, тырчком, бы з-пад нізкай саламянай страхі, хоць ты прыгінайся, ідучы. Блішчыць палеглае пад калясьмі свежае ржышча. На самым пагорку раптам патыхнула цяплом, бы толькі зараз, на вачах выслабанілася поле, адхінула вольную цяжкую палу збажыны, вее цяплом зямнога цела. Ступіш некалькі крокаў уніз, y лагчыну, бы спусцішся па сходках y скляпенне з глухімі мураванымі сценамі сыра, холадна. Зноў хваляй на пагорак, зноў блізкае цяпло, проста ў твар, шчака да шчакі. Клубамі ходзяць пахі — дыханне свежага жніва, дыхаыне блізкага лесу, хат. Нізкае неба. Нехта перасцілаў і перасцілаў перад ноччу, ці то ганьбуючы фарбы, ці ўжо занадта модзячыся, і ружовым, і малінковым, і зусім нешта накшае ўскіне, па-дзявоцку гарэзліва, маладымі рукамі. Ціха на дарозе і няўцямна запавольваюцца крокі, спыняешся і раз, і другі. Усё навокал спынілася, чуваць толькі, як шугае твая кроў. Ціша ахоўная, патайная, можа, беражоная вякамі, выстаяная ў полі.
Пэўна, y такі час слабеюць запоры, зашчапы паміж гэтым і тым светам, неба, бы далечыня, адчыняюцца самі па сабе тайнікі, клады, успаміны, размыкаюцца маўклівыя вусны.
Непадалёк цёмныя елкі, галубовыя прасветы паміж імі выдаюцца каменнымі цяснінамі, месцішчам вадаспадаў. Самога патоку не відаць, толькі дробная слінаў паветры, пырскі, пахне вільгаццю — гэта падымаюцца з зямлі, струменяць туманы. Шуміць кроў y вушах. Па нябеснай далечыні ў той бок, дзе схавалася сонца, якраз над маёнткам, цягнуліся доўгія дарогі. Быццам ехалі па іх, ішлі цыганы, ружовым пылам падымаўся за імі шлях, дымы вогнішчаў, чырвоныя шалі віліся шлейфамі. Ішлі й ішлі ўслед за сонцам ззаду, каб надтачыць дзень, пазычыўшы ў ночы, — каб хоць што ды ўкрасці. Яны ўжо даўно мінулі маёнтак. Цяжка падняўся з зямлі, бы з цыганскай стаянкі, паляцеў за імі, даганяючы чорны каршун... Шум крыві да непрытомнасці й неспакой, бы нехта вельмі знаёмы, блізкі, мяняючы сваё аблічча, пільна ўглядаўся ў яе твар, пытаючыся: ці пазнаеш?!. Бліснула пад нагамі, як ад апошняга серніка, і згасла ржышча, горача ступіць, быццам жар ягоны, сыпучы, тоіцца недзе, пад попелам...
Пазнала! Успомніла! I цыганы на захадзе, і скорагаворка вадаспадаў, і цішыня, быццам y поўнай з берагамі чашы, магло быць толькі там, y гарах! Гэта ейны Алтай! Жанчына аглядала ўсё вакол сябе шчаслівымі дзіцячымі вачыма. Ёю зноў валодала моцная ўладарная сіла дзікага хараства, знаёмая з малых гадоў. Яна смяялася сама сабе, зноў, як y дзяцінстве, стоячы недзе каля дарогі, басанож, таксама чорная ад гарачага цыганскага пылу, і забываючыся, як свярбяць, смыляць струпы на целе. Зноў бегла, скакала з каменя на камень, ледзь паспяваючы знайсці вачыма пад сабой гладкае месца, каб ступіць нагой, не саслізнуць са скалы. Захопленая вышынёй, лётам, не разумела, што гэтая нечалавечая лёгкасць не ад вялікага спрыту, — лёгкасць галоднай істоты, што шукае ў гарах сабе белую тлустую цыбуліну лілеі саранкі, бадылле «ўшывіка», скочку, згорнутую качанчыкамі. A знайшоўшы рэдкую кветку дзікай півоні, мар’інага кораня, закалоціцца ад радасці й пабяжыць уніз, да людзей, дамоў y склеп. I без дакору поўнымі вялікімі вачыма нежаданага ў сям’і ў гэтым горы дзіцяці, будзе крычаць усім: мяне нехта, нарэшце, заўважыў! нехта знайшоў сярод вас! вылучыў!.. Мяне нехта любіць!.. Бо во якую прыгожую кветку даў y руку!..
КНІГІ ОНЛАЙН
