Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Яна ўсё стаяла, смяялася. Ужо схаваліся цыганы, толькі матлялася згубленае адно цыганскае кола, захад сонца мяняў і мяняў сваё аблічча ўвачавідкі. Неба палала так блізка, што міжволі падумалася: гэтае відовішча можа зашкодзіць чалавеку — надта вялікае шаламя агню, яно перапаліць y душы ўсё кволае, слабае — хіба заўважыш пасля ледзь прыкметнае хараство лесу, поля — будзе цяпер жадацца толькі вялікіх відовішчаў, вялікіх палотнішчаў, будзе захапляць толькі стыхія?!.
Ахапкамі клаўся на зямлю змрок, a маёнтак на захадзе яшчэ свяціўся. Пэўна, некалі якраз жа адгэтуль, з ейнага боку, вяртаўся дамоў і гаспадар. Дом, казалі, быў такі белы, аж, выдавалася, празрысты наскрозь. Сонца на захадзе абходзіла пакоі пехатой. Цішыня на дарозе. Разамкнулася рама на люстэрку поўні, y ім відаць чыйсьці непрыгожы твар, нехта пільна ўглядаецца перад ноччу. Пэўна, Юзюня, дачка гаспадара, яна і замуж, казалі, не пайшла, дзевавала. A можа, гэта малодшая прыгажуня Зося пасля таго, як яе коні з пагорка разнеслі, вельмі, казалі, быў твар пашкоджаны? Тут недзе, каля маёнтка,
блукае ў сваіх думках і стары дзед Мікалайка, адзіны жывы сведка, але ў яго не дапытацца... На небе ўжо толькі малінковы жар, без галавешкі, без вуголля, бы сена капа згарэла ці сноп... пшаніцы?.. I раптам жанчына заплакала, плач уголас, наўзрыд, быццам душа труднавала доўга даўно была ўплакаўшыся. Дарога... яна зноў стаіць на той жа дарозе, што і ў дзяцінстве, і ніхто яе дамоў не кліча. Чаму ўспомнілася? Што змусіла? Яна адчула яе фізічна, як пры набліжэнні да нечага гарачага, небяспечнага, цела сціснулася, торгнулася — адчыніўся яшчэ адзін клапан y цемры бяспамяцтва. Успомніла навобмацак: пад нагамі цёплае ржышча, пах саломы, бляск. Зярняты гарачыя каля вогнішча... Начлежнічалі вазніцы, перавозячы некуды збожжа, палілі снапы, жмені пражанага зерня з зямлёй разам, — ежа... Успомніла ротам, трашчала на зубах, і каб толькі раней за птушак, за звяроў дабегчы да пакінутага вогнішча і выграбаць, выграбаць з попелу, не чуючы гарачыні...
I цешылася, і плакала, бы пры сустрэчы з некім вельмі род~ ным.
Ніколі нікому не распавядала, што бачыла ў дзяцінстве. I голад, і холад, і нежаданае дзіця, a ўсё быццам невясёлы, адчужаны матчын твар (яна і памятае яго толькі па фотаздымку) засланяла нечае іншае аблічча, аблічча горнай прыроды. Вяртаючыся са школы амаль заўсёды як на тое раптам зноў адчуць неверагодную здраду: раскруцілася ануча і цягнецца ззаду, высунуўшыся праз дзіравы валёнак, знойдзены на чужым шуметніку. Не даць рады, каб спыніцца і паправіць абутак, бо скрэплі рукі, і варта іх выцягнуць з-за пазухі, пальцы адваляцца на марозе, абламаюцца, як ледакі. Але не ўстоіш, каб не падняць на дарозе шалупінку ад мандарына. Завея і мароз, абы хутчэй кульнуць y свой падвал (пасля рэабілітацыі ўлады дазволілі палякам выйсці з зямлянак) праз парог і ляжаць качулкай, пакуль іголкі не прашыюць цела да самага сэрца — пачнеш сагравацца. Некаму сустрэць, расшпіліць — маці на рудніку. Дапільнавацца, калі зарыпіць над галавой лесвіца, вынесуць карове памыі й раней за яе вылавіць з цабэрка кавалкі хлеба, бульбіну. Потым залезці на цёплую ад учарашняга пліту і не сваім голасам крычаць выратавальныя словы: «Буря мглою небо кроет, внхрн снежные крутя...» Нехта дыктаваў і дыктаваў ёй па-руску. Хто?
Бо чытанка самой не даецца, асабліва забываецца літара «с», пакуль не ўзаб’ешся на неверагодна салодкае: с-с-са-хар! Ледзь-ледзь, квола, пад бацькавым прымусам спявалася польскае: «На падоле бялы камень, подолянка седзі на нім...» I гналі тады, падалянку, ужо дзетдомаўку, па беразе возера: «Бей белых поляков!» крычалі дзеці. Усе аднолькавыя, усе ў чорнай адзежы, бераг камяністы, адны камяні. Б’юць наўздагон камянямі. Наперарэз дзецям — выхавацелька. I... непрытомнасць. Ні крыўды, ні злосці, ні страху ад людзей пасля, a толькі чыстае возера, усё, як y тваіх прыгаршчах, і гуляюць на дне самі па сабе зялёныя каменьчыкі, і неба нізкае над ёй, ляжачай дагары, і глядзецца ў яго можна, як y ваду...
Адымала памяць, лячыла болькі прыгажосць, раскоша, моц зямлі, вады, неба. Нехта падымаў і падымаў падпашкі вышэй сваёй галавы, — пэўна, горы. I нават сам горад ссылкі насіў іхняе імя Змяінагорск. Чаму яны не выратавалі бацькоў? Чаму самі бацькі, сталыя людзі, не адужалі маразы, голад? Няўжо таму, што яна нарадзілася ў тым небе, y гарах, y цяснінах, a ў іх другая зямля, другая калыска?
Ім не даваў дазволу на тое, каб зачапіцца карэннем за чужую камяністую глебу пакінуты дом, маёнтак, — жыццё выдавалася часовым, без моцы чалавечай.
Жанчына праз дзесяцігоддзі памятае колер шклянак на матчынай сукенцы, маці былаўжо без прытомнасці, зялёнае з чорнай дужкай, летняе ў люты мароз, шаўковыя крылы матыля, замерзлага каля вады, каля студні. I час ад часу лавіла сябе на тым, як нешта змушае яе спыніцца, варта ўбачыць якінебудзь чужы стары падмурак. Чыймі вачыма прагна глядзіць на разбуранае? Няўжо гэта матчына? Разглядае, як нешта ўжо знаёмае, яе трывожаць, хвалююць пахі паламанай цэглы, вапны, пахі сгаслага жытла, гатова сядзець, перабіраць рукамі, як дзіця. Няўжо пашкоджана яшчэ ў чрэве?
Яна, як і маці, жыве ў разбураным свеце на грузаллі, на абломках, начорным падмурку?!
Так адбыўся там, на Алтаі, як бы адбор паміж блізкімі людзьмі, жорсткі, натуральны, — яна адна пакінута на жыццё.
Дзень y дзень жанчына выходзіла з дому, ішла ў маёнтак. Гаварыць ні з кім не хацелася, цяпер яна бліжэй была да дрэў, да травы, чым да людзей. Тут, сярод старых прысад, яна
адчувала ў сабе з усіх, што навокал, нарэшце, такую вялікую згоду. Маўклівае сумнае месца, бэз, стары сад, дарога па ржышчы, тут яна трапляла ў тую плынь, дзе лёгка было са сваім цяжарам, скарбам памяці. Згадка гарчыла на вуснах: яна заўсёды хадзіла па гэтай дарозе, адна, пад сонцам, па ржышчы калючым, звыкла па ім ісці, не балюча, тая ж дарога, што і на Алтаі. Толькі яна быццам недзе ўнутры была пад голымі ступнямі. Цяпер абазначылася, як хвароба, даўняя, цяжкая, выйшла вонкі, пайшла па твары.
Ніхто раней не здагадваўся, не бачыў ейнай хады.
Каму раскажаш, хто зразумее? Вакол амаль бесперастанку сварыліся з-за дробязей, хітравалі адзін з адным, здраджвалі, мітусіліся, усе быццам былі даўно перасварыўшыся, страцілі давер і не мелі рады прыйсці да згоды. Жанчына пакутліва стаяла ўбаку ад гэтага няскладнага жыцця, тлуму, дапытваючыся: за што? навошта нішчыце адзін аднаго? Там, на Алтаі, — ссылка, катарга, a тут хіба жыццё? Паміж тым і гэтым светам толькі й розніцы, што на Алтаі маразы мацнейшыя? Ніхто не здагадваўся, што жанчына ведае нешта болылае: яны ўсе смяротныя, чалавек вельмі кволая істота, яго лёгка загубіць, згнаіць, парваць сэрца.
Яна спасцігла мяжу чалавечай свары, варожасці, за якой нішчыцца дом, лёс.
«Чаму ты ніколі ні з кім не сварышся? A ты б таксама... A ты б яму катораму адрабіла... A ты б яму не пазычыла, a ты адказала б... — павучалі. — Жывеш, як праз шкло. Ты наіўная, — казалі, усё ўсім выбачаеш, спадзяешся на лепшае, ты людзей не ведаеш...» A ёй каб толькі хоць y адным месцы не парваць сувязь паміж імі, не адпіхнуць чужую няверную руку. «Вы мяне працягваеце катаваць... мне мулка, балюча ісці па гэтай этапнай дарозе... я вам растлумачу, навучу...» Ніхто не слухаў Які яна, маўляў, мае вопыт? Без мужыка, без дзяцей...
Ніхто не здагадваўся, што ў яе вопыт чалавека, яшчэ ў дзяцінстве асуджанага людзьмі на вышэйшую кару марудную смерць.
Зноў і зноў ішла, мінала браму, калыхаліся вышэй галавы дзікія травы; дзікая герань, бы праз адчыненае акно, аддавала дамашнім духам; хваравіта, лекамі дыхаў y твар фенхель — моцныя пахі старога жытла. Там-сям трапляў пад ногі белы,
чысты сук таполі, бы паламаны Юзюнін кій, ці Зосін? Не зарастала вялікая паляна, якраз перад вокнамі дома, пад пагоркам, улюбёнае месца, не іначай як і цяпер яно на вачах гаспадароў.
Скуль жа тады гэты лёгкі, як дотык, страх за плячыма на пакінутых сялібах, бы ты ў чужых пакоях без дазволу?
Тут, на паляне, жанчына неспадзявана знайшла зуброўку, свяшчэнную траву. У вёсцы дужа дзівіліся, бо, казалі, немцы вывозілі з маёнтка лекавыя зёлкі, кветкі, дрэвы машынамі. Пэўна, ёй, казалі, спрыяе гаспадар. I праўда, як сярод незлічоных пераблытаных карэньчыкаў пустазелля, y дзірване, самому ні знай, ні ведай, натрапіць на такі цуд! «Павінен быў гаспадар даць нейкі знак, адазвацца». — цешылася яна. Вунь, раптам лёгкая, як подых, пара над бродам, дзе пераходзіла заўсёды. Яшчэ цёпла, яшчэ далёка да вечара, але ж так даўно сюды, y маёнтак, ніхто не заходзіў, ды яшчэ адмыслова, каб толькі праведаць, хіба магчыма вытрымаць, сцяўшы каменне на падмурку, і не сустрэць! A пад яблыняй праз ноч два яблыкі, чысценькія на траве, побач ляжаць, як рукой пакладзеныя, з кішэні... Схавала зуброўку пад падушку нясвойскі лясны пах, з-пад капытоў звера, аддае танюткім мускусам, таямніча прыручаная да жылля трава.
Ноччу скрозь сон пачула плач. Ці то жаночы голас, ці то мужчынскі, вызвалены з цела чалавека, бесцялесны. Чыясьці душа? Плач, каля самай галавы так плачуць, жаляцца, бядуюць, склаўшы галовы...
Яно ўсё там, і зуброўка пад падушкай, аплакана, хоць ты нічога адтуль дамоў не нясі. «Рабіць работу, як перад дажджом! — так, успамінаюць, любіў дамаўляцца Хамінскі з новым работнікам. Столькі гадоў гіне маёнтак, і не знайшлося ні работніка, ні гаспадара, грэх сказаць, акрамя немцаў, тыя хоць нешта выратавалі, вывезшы да сябе дамоў. Выцягнулі калгасныя дзеці піяніна ў кусты, расказваюць людзі, і йгралі на ім палкамі. Ніхто з новых жыльцоў-камунараў не ведаў, як коміны чысціць, угарэлася сажа, загінуў і будынак. На могілках і сёння садзяць буракі, перабіраюць матычкай чалавечыя косткі. Запякліся на кветніку без догляду пупышкі чырвоных руж, дзе-нідзе па кветцы. Тады вецер ухапіў y жменю семя маргарытак і панёс па полі, па лесе, пусціў па вадзе. Усюды цяпер вышыванкамі
блішчаць дробныя белыя кветкі, заплюснуцца на ноч і зноў пад ногі, пад кола.
Даўно абрушыліся сцены панскага дома, дзённым святлом, бы лагчыны, лугі, запоўніліся былыя пакоі. Дом цяпер, выдавалася ёй, скрозь, усюды, як кінуць вокам, бо калісьці чалавек будаваўся тут невыпадкова. Доўга перабіраў, a ўлюбіўшы менавіта гэтыя мясціны, ставіў дом так, каб ён упісваўся ў наваколле.
КНІГІ ОНЛАЙН
