Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Спёка. Кожная баба, калі толькі мае, ідзе сенаваць з мужыком. Той каторы не вытрымае, сцягне кашулю праз галаву, a яна ідзе побач, прыбраўшыся, сукенка толькі што з шафы, колецца сенажатка ў ногі, ступае, як на абцасах. Нічым не парушыць адвечнага парадку, калі ўжо на людзях, хустку з галавы толькі скіне ажно ў паўдні — фэст! I старыя ў нечым дзяркатым здалёк, сагнуўшыся спалавелым, заламаным макам y полі, — фэст!
Віхор падхопіць каслаўку сена і доўга трымае яе ў паветры, круціць над галовамі, бы хлапчук, скачучы на адной назе з граблямі. Паглядаюць на неба, як на кут, каб хаця не захма-
рылася. Без аддухі грабуць, пласцяць. Рыкае ўпаўдні ў вёсцы, не загнаная ў хлеў нечая карова. Ці сыдзецца ўжо цётка Анця з маладзейшымі? Паходка ейная ў пільніцу, як y смерча, ідзе пасярод дарогі, выпрастаўшыся, y думках яна ўжо далёка, на сваёй дзялцы. Быццам ні грудзей ужо, ні бядра, адзежа адным строем, абы цела ў чыстае захінуць. Але ж ніколі пры сваім мужыку, калі быў жывы, і ў старасці не пераапранулася, саромячыся, толькі калі станік папросіць зашпіліць. Неяк y лазні, мыючыся разам з цёткай Анцяй, Ядзя сумелася, убачыўшы тут, y вёсцы пад лесам, зблочаную працай, састарэлую... Венеру учыненае ненаўмысля блюзнерства. Той самы ў яе схіл плячэй, і пена марской хвалі яшчэ не сышла з кволых сцёгнаў...
Вазы рыпяць, капытоў не чуваць, такая збітая дарога, адзін гарачы пыл. Сонца ўвесь дзень свяціла пільна, без аддухі, і пакідала поле апошнім, кацілася на захад нязвыкла цяжка, як не ў той бок проста пад конскія капыты, блытаючыся спіцамі ў калёсах. Не, пэўна, яшчэ заставаўся ў полі стары дзед, кульгавы, былы паліцай, недзе з-за свету чалавек, казалі. Ніхто не падышоў да яго, не памог злажыць y капешкі, яго і цяпер баяліся, нават што добрае асцерагаліся зрабіць. I ён пэўна, да смерці так і будзе сабе думаць, маўляў, мала я вас немцу ўдаваў, свалату калгасную. Сціналася сэрца: не яго шкада, a ягоную старасць. Душа вон, так гроб, торба з ежай на рова ры ўвесь дзень вісела нечапаная. Ішоў дамоў, ровар побач, як апірышча. Спіна мокрая, a там, дзе крыху ачахла, высахла — соль рагазамі, буйная, бы жарства, на пустой, мёртвай зямлі.
I так дзень адодня. Выйшла ўвечары за вёску, яшчэ стаяў гарачы дух, пахла агарачкам першай падкапанай бульбы, спечанай тут, y сонечным попеле, пахла вячэрай. I пустое поле, і вёска здалёк падаліся незнаёмымі. I такі жаль забраў, як бывае, калі ты адлучышся ад людзей, a душа запатрабуе шчырасці. Тады ўжо ад сябе праўду не схаваеш, як на споведзі. «Збадзялася я па свеце, на чужыне...» — вымаўлялася не сваім голасам. Здэйся б, паднялася як стой з гэтага чужога гарачага камення і паляцела б на сваё зарослае, як пакінуты магільнік, селішча. Ніколі ты не будзеш y чужой вёсцы за свайго, звякуеш злоснікам з-за свету ці непамыслай нявесткай. «Ты добрая, калі багатая, — сказала неяк цётка Анця. Маўляў, лішку маеш, a жыць не ўмееш — раскідаешся, блазната!
«Аднясі каменне...»
A хіба хто лепшым быў да яе?! Адзін толькі хворы на галаву Тонік, сустрэнецца: «Здрасце і толькі вам, — скажа. A нап’ецца, б’е нагамі па веснічках дачнікаў: Спалю, усю свалату спалю!» — як жыватом крычыць. Каб хто запытаўся: як маешся, скуль, чыя ты ёсць? Вымкнешся сам y гаворцы іншы раз, не ўтрываеш, аж горача, так хочацца сваіх успомніць. Няма з кім, ніхто іх тут не ведае. Толькі ў царкве, даўшы на памінанне, адным імем: Волька... Антык... Уладзя... Лёня, Бронік, Марыля... Толькі з Богам успомніш.
Неяк незнарок пачула бабіну размову з суседкай: «Дрэнь гэтыя наезджыя, пра што з імі пагаворыш? Таварышы нам — тыя, з кім дзеці гадавалі, з кім на работу хадзілі...» Казала яна гэтак, быццам смуткуючы па роўні. I праўда, дачнікаў — ужо амаль палова вёскі, паміраюць старыя, прадаюцца хаты.
Заспяшалася дамоў, успомніўшы, быццам можна было нешта паправіць: яна ж так і не падала цётцы Анці вады?! Тая заходзілася ў паўдні. Ядзя пазбягала сустрэч, адчуваючы перад ёй страх, як перад стыхіяй, якая можа цябе зраўнаваць з зямлёй, так сабе, без дай-прычыны разгневаўшыся. Не магу пракаўтнуць, y роце сухата, жалілася Анця. «Ні ты калі што добрае з’еў, ні ты што добрае знасіў, без палудня, во, самы гіль, — як ухапілі раніцай па яйку, то і цяпер сыты...» Забавілася на хвіліну — і зноў y поле.
Не падала на тым разе, як папрасіла, конаўку...
Можа, і не даравала б пасля ўсяго, пасля «камення» гэтага, але карцела зайсціся да цёткі Анці па старой звычцы хоць на хвілінку. Хто вячэраў, хто мыў нанач ногі. Стол ужо стаяў перак, сям’я пабольшала прыехалі памагчы сенаваць з горада сыны. Нізкая лямпачка над сталом высвечвала толькі схіленыя галовы, ціхія стомленыя твары. Малы ўнук нахіляецца над місай на падлозе, як над бягучай вадой, мые твар, потым залазіць з ножкамі, пялёскаецца. Баба стаіць над ім, трымае рушнік. Зачарэпнула з вываркі на падлозе вады, пліснула ў слоік, дзе было варэнне, п’е стоячы, прагна, да смаку, упусціла з рук чарпалку, бы незнарок, ды ведае, што трапіць. Кожны рух увечары надта дарагі. Малы, сеўшы на самы брыжок, можа, і заснуў, раптам кулікнуў бабе пад ногі, як птушаня з белагаўлоння місы. Тая крыкнула, засварылася, шкаматнула
за каўнер, падняла. I зноў ціха. Яна яшчэ не выпусціла лейцы з рук, толькі, во, на момант паслабіла. A бывае, што ўсе пасядуць вячэраць напроці тэлевізара, на лепшай палавіне, і Анця сядзе разам і засне. Яе не чапаюць, сцішана гавораць, смяюцца, бы званочкі на мяжы каля яе ў галавах. Ускінецца, абвядзе невідушчымі вачыма хату, як не пазнаючы месца. «Вады...» — папросіць. Прынясуць, a яна зноў спіць. Яшчэ, пэўна, дзьме ёй y твар сухаветрыца, яшчэ не выйшаў з яе, як з вячэрняга поля, вялікі паўдзённы пал...
Усюды на вёсцы вячэралі.
I на небе запальваюцца ціхія агні, нізкія, пэўна, вячэрае ўседзючкі за свечкай y царстве нябесным Ядзіна мацерына, сялянская радня. A што калі й там яны не пазавуць да сябе вячэраць, угневаўшыся, што не прала, не ткала разам, не сенавала? Што здрадзіла свайму? Ці прабачаць, што зарасло травой-сенажаткай роднае селішча, зямля пустуе?..
Неяк ідучы з сяброўкай праз суседнюю вёску ў лесе да крамы па хлеб, Ядзя раптам спынілася каля хаты на пагорку. Галубовая фарба на сценах, пашчапаўшыся месцамі, абсыпалася, старыя дошкі зніціліся, аж свіцяцца. Вокны без фіранак, адно напроці другога, чыста, празрыста праз усю хату, нават панадворак відзён на тым баку, чапяла, патэльня на прыпечку, саганы... «Нежылы дом?!.» — узрушана прагаварыла. Сяброўка пацягнула за рукаў, усцішваючы, a можа, анёл-ахоўнік незалюбіў. Бо каля хаты нерухома стаяла, склаўшы рукі, старая жанчына таксама ў нечым зніцелым, выцвілым. Галубовыя вочы, набожна ўшчуваючы, пазіралі на незнаёмых людзей. I голасу не падала, так і стаяла, бы вынесены з пакінутага жылля стары абраз... Ядзя сумелася: няўжо гэта яшчэ жыве ў ёй падсвядома пачуццё бяздомнага чалавека, які слепа месціцца пад чужой страхой, век шукае сабе прытулак? Няўжо гатова зграбсці сваю сям’ю і пераехаць?!.
Позняй восенню, ад’язджаючы на зіму ў горад, Ядзя, як заўсёды, развітвалася з домам, з цёткай Анцяй. Ужо яна і за парогам. Тая, стоячы каля веснічак, сказала, быццам незнарок:
— Я ўсё хачу ў цябе, Ядзечка, запытацца: ці відаліся ўлетку з твайго акна мае макі?
Няўжо наўмысна была пасеяўшы якраз насупраць?!. I цяпер, выдаецца, трапечацца святло поўдня на кончыках
рознакаляровых пялёсткаў. Праз несканчоныя затокі бульбы, праз платы, перакінула яна да Ядзі вясёлку сваёй кароткай, як макаў цвет на адзін дзень, сялянскай уцехі. Ядзя адчула на момант, што яна, як y першыя дні тут, y вёсцы, шчымліва любіць гэты складаны свет.
Вярнулася, зноў таропка пайшла па садзе, абышла ўсю сялібу.
Каб паспець абнесці сабой, як любоўнай чашай, кожны куток свайго засмучонага апошнім часам Дома пад лесам.
ДОМ ВОКНАМІ Ў САД
Валянціну Акудовічу
Між зоркай і бяссонніцай крыніц цяжэй за ўсё адкрыцца чалавеку.
В. Ярац
Ад вясны да позняй восені Хрысціна ў вёсцы. Ступіць за парог давідна, першым увайсці ў свет, як y касцёл, калі яшчэ і пеўчых няма. Птушка адна, другая, нізка, пстрычкай праляцела пад нябеснай столлю, раз-пораз пужліва мяняючы кірунак. I не палёт гэта, a проста сослепу нехта панікліва блукаў y цёмных калідорах паветра, шукаючы выйсця. Вяртаюцца з палявання, запазніўшыся, лятучыя мышы? Колкая згадка ў самыя босыя пяты, бы раптам убачыў нечый свежы след. Ноч адыходзіць. Ускалыхнулася на момант бялявае палатнянае святло, вецер сцягваў, складаў y чатыры столкі прасцірадла з твайго яшчэ цёплага ложка. Хутчэй на вышэйшае мейсца, на першы рад амфітэатра, каб быць найбліжэй, добра ўсё бачыць!
Першая аблачына слаба асвяцілася, паружавела на вачах, налілася малінковым, спела, як тугая набрынялая пупышка кветкі. I варта перавесці зрок, як пялёсткамі ўжо ірдзела паўнеба лопнуў бутон і адавіў, не ўпільнуешся. Спелыя аўсы недзе пасярэдзіне закраталіся пад ветрам, поўсць — дыба, як на сытых клубах, бы там кідалася ўбакі буйваліца ў ахвоце,
наважаная на ўсю ноч на доўгі ланцуг. Поле, лес, неба — усё ўбачанае ўпершыню гэтым днём, набрынялае, вядром зачэрпнеш расу. Шчасліва круціш галавой, як y натоўпе, не ведаючы, да каго найперш павярнуцца, да каго найперш загаварыць. I дзень учарашні такі далёкі, як мінулы год ці нават чалавечы век.
Вяртаешся праз лес. Вавёрка перабегла дарогу, ускочыла на елку, зацокала, дражнячыся. Ты адазвалася ёй гэтаксама. Тая нечакана стала спускацца. Усё бліжэй і бліжэй. I раптам невядомы дагэтуль страх не патрапіць што зрабіць, што сказаць, калі спусціцца, падыдзе блізка. Ты ведала толькі тыя словы, якія звычайна гавораць дзіцяці ці лашчачы сабаку. Зніякавеўшы, заспяшаешся дамоў.
Вёска, выдавалася, не спала. Гэта быў не сон на досвітку, да сонца, салодкі й млосны, калі ўпушчаны з рук на кароткі час ночы сякера, лапата ці лейцы, a захінутыя фіранкі на вокнах бы на дзіцячай зыбаўцы пад нябеснай столлю. Дзяркач прыціснуты ў кутку панадворка, ад вясны да зімы ў тым самым, і бронь Божа, каб каму спатрэбілася яго назаўтрая шукаць. Анідзе каб якая парушына, толькі калі начная птушка праляціць...
A гэтае жытло быццам бы даўно і назаўсёды было пакінута чалавекам. Расчынены стары хлевушок, шэры няроўны паркан, не знятая праз усё лета лесвіца на страсе, калі правілі комін. I бульбоўнік даўно адцвіў. Зжываецца мейсца. Наўдачу, ці дабудзіцца калі сонца да тутэйшага гаспадара. Спынілася на сваім панадворку пад маладым клёнам, пасаджаным калісьці, калі перабудоўвалі хату пад дачу. Кожны раз тут, пад дрэвам, бы чакаючы, калі ён нарэшце падрасце. A ўгары над галавамі, убачыла, ужо сёння распялены цёмныя шаты — вось ён і дарослы! Як далёка ўчарашні дзень...