Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Вёскі ўсе на свеце звязаныя дарогамі-стужкамі, і адзін канец y маіх руках — я як наважаная ўвесь час на шаўковую аброць, бы біблійная авечка.
3 духамі зямлі я і не разлучалася.
Нарэшце іду па сваіх Грыдзьках. Старая вёска: бярвенне адно да аднаго ўкладалася гадамі, месцілася, нешта ўсыхала, тачылі мышы, пацукі, шашаль, нешта падгнівала, на тое месца ссоўваліся іншыя бёрны, ціснуліся — змяніліся абрысы вокнаў, абрысы дзвярэй. Іду па Грыдзьках, быццам я не мела дагэтуль глебы пад сабой: ногі падымаеш высока, ідзеш хістка, целяпаешся, як сядун-гадаванец. Пачуццё, што я першая ад людзей бачу зямлю, першая каштую ваду, чую ейны смак.
— Згубіла пуцінку да нас... — кажа адна сястра.
— У мяне раптоўна на вокнах вазоны расцвілі, на нейкую вялікую навіну варожаць, падумалася, аж во ты дасталася... — кажа другая.
— A мая ж ты сястрыца, a што адчуралася, a ня едзеш, a не паказваешся, трэцяя сястра бы вершык прачытае па памяці і зараз жа адвернецца яна мне ніколі нічога не выбачала.
— Ну як там Лукашэнка ў Менску маецца? — пытаецца суседка Гроня і раптам аж зайшлася. — А-а-ай! Во як! Ляцела да цябе пагаварыць, a гавару пра палітыку! Калі ж устаеш? Калі ж спаць кладзешся? — амаль галосячы. — A ці цёплая ж твая гэтая кажутка?
Падымае палу курткі, мацае, углядаючыся, яна мне шыла калісьці каптан y школу, і цяпер выдаецца заціснуты гаплік y ейных вуснах, каб стачыць фастрыгу. A ў мяне ж і лепшая засталася ў Менску, і ніхто там з мяне не пацешыцца. Шкадую сама сябе, што не апранулася харашэй.
I сцішыліся. Углядаюцца, позірк невідушчы, доўгі, бы глядзяць перад сабой y цемры, лежачы на печы, калі сон не бярэ, глядзяць ці то прыпамінаючы, ці то забываючыся.
- Так цяперака ў вёсцы маркотна — усе разам пастарэлі... — кажа адна сястра.
Суседка Л ідзя Васілёва падышла да мяне, узяла маю галаву ў абедзве рукі, паварочвае да вакна:
— Дрэнна, — кажа, — бачу, a ці змянілася ж ты, хачу паглядзець...
Мы старэем сярод чужых людзей, на чужым месцы, дзе ніхто не памятае нас дзецьмі...
Во што ў іхных старых галовах, здівіўся бы чужы чалавек: не пра хлеб, не пра кілбасы гаворка, ім яшчэ весялосць наўмя. Яшчэ яны збіраюцца на Купалле ў паджыцці. Дзе б яны сабе ні былі ўдзень, што б ні рабілі пільнае і ўтомнае, увечары, пабраўшыся западрукі, ідуць y поле. Увесь май пазбіраюць, што на Тройцу пад бэлькі торкалі, — і на карчашку. Шугае полымя, спяваюць.«Сёння Іван, заўтра Ян». Ходзяць сівыя жанчыны каля маладога жыта па сваіх дзявоцкіх сцежках. Дрыготкія белыя постаці, бы сышлі яны з белага месяца, што пустым чоўнам гойдаецца ў небе далёка ад берага.
Сястра разбірае мне нанач на лепшай палове хаты пасцелю, нечапаную, можа, ад той восені. Зімой старыя людзі быццам адыходзяць y нябыт, гурбамі ляжаць падушкі на дзявочым ложку, замятаюцца завеямі сцежкі з гораду — дзеці рэдка прыязджаюць. Завея ходзіць па нашым полі, гуляючы, спыняеццаў вёсцы, укладаецца адпачыць, брывом пад самыя стрэхі. I вось нарэшце — да яе вясна ў хату, кажа. Куляюся ў сцюдзёнае ад зімы кочава, чую праз сон ейны голас.
— Я жыла як вялікая грэшніца, такі ўжо быў мой мужык благі да мяне... вараўны чалавек без меры... ну памёр... во, думаю, хоць пажыву... ды раптам мае ногі сталі адказваць. I тут, бачу, ён мяне даганяе... Што такое лёс, як ты думаеш?..
Лёс? Хачу адазвацца, a словы то запякаюцца на вуснах, то стыгнуць, зляцеўшы, — токі крыві, пэўна, маюць зусім іншую мову, якая не перакладаецца.
Мне гэты начны зацішак самы надзейны прытулак, куды вяртае лёс за руку самых шчаслівых.
Слабкае святло выхоплівае з цемры рэальныя рэчы, насычаючы іх ранішнім галубовым колерам: вугал стала, услон на ўсіх чатырох, фіранка ў буйныя кветкі замест пераборкі, прасніца за шафай. Хутка сястра і ўстане, можа, так і не прыснуўшы, падцепліць печ, бразне вечка на вядры з чыстай вадой, грукне чапяла, кожны гук размеркаваны, усё па сваім часе — па сонцы, па зорах, па месяцы. Штодзённае шэрае покрыва расхінецца, і мне пакажацца іхняе нібыта марнае жыццё жыціем.
Ледзь расчапляю, адымаю ад сябе іхныя рукі стрыечных сёстраў, суседак, — іду да сваёй сям’і, на могілкі.
- Наведай і майго чалавека, — кажа сястра, — во цукерак занясі, бяры, бяры, я ўжо салодкага не люблю і смаку ня чую.
«Не забудзься, табе ж трэба яшчэ кветак купіць», — напаміналі мне ў Менску перад дарогай. Маўляў, кветкі абавязкова. Але сарваныя кветкі мяне засмучаюць. Вы яго не любілі, хочацца сказаць y вочы, калі жывы чалавек, успамінаючы роднага, побач з ягоным імем ставіць змярцвелае слова нябожчык. Гэта ўжо калі памерламу няма побач з вамі месца, калі вы змірыліся са стратай. На людзях, успамінаючы, кажаце гэтае слова ўголас, бы той яшчэ стаіць за вашымі дзвярыма, і гэта яму напамінак, каб не трывожыў, не пераступаў жывога парогу. I фарбуюць помнікі алюмініевым пазасветным колерам. Не магу вымавіць, успамінаючы: няхай зямля яму катораму будзе пухам. Я з імі ўвесь час, я ня маю ім замены. A калі і жаль бярэ іншы раз, дык толькі з тае прычыны, што, адышоўшы заўчасна, яны гэтым самым былі адлучаныя злым рокам ад святочнага стала на гэтым свеце, ад шумнай, вясёлай бяседы.
Сонца праз туман, буйныя кроплі падымаюцца да зямлі ўверх, бы нехта марудна падхоплівае спушчаныя вочкі ценькіх карункаў. Гай яшчэ празрысты, дрэвы яшчэ не сышліся галовамі: віднеецца наскрозь, бы ў пустым памяшканні, калі вокны адно напроці другога і сонца свеціць праз усю хату
навылёт. Скрозь галлё, скрозь небыццё птушыным поглядам — пералётам. У нас на Асяніны, прыкладаючы свежае захаванне, кладак да могілак не кладуць — мы палянцы, цёпкаешся па талай вадзе, крок запавольваеш, як яно і дарала б.
Думалася, прыйдзеш нечакана, незаўважаным, давядзецца будзіць, аж усе твары павернутыя якраз да дарогі — помнікі стаяць, бы сыходзячы з пагорку, толькі калі хвоі катораму замінаюць.
Тут надзіва зямлю не сціскае параза нематы.
— Во калі аказалася... — чую ад даўняй пары голас дзядзькі Антося, цяпер ён ужо тутака.
Здавалася б, чужы чалавек, аж з таго канца вёскі, але і ён цешыць мяне сваім правам на папрок, маўляў, яны клікалі, a я не адзывалася. Быццам аніхто ў Грыдзьках усе гэтыя гады не зашчапаў дзвераў нават на ноч, спадзяваліся, што вернешся, што парой яшчэ, ня позна, што не ўзлаваліся на цябе яшчэ чакаюць, як з вечарын пад раніцу.
Да кожнага трэба падысці, дакрануцца да агароджы з сухімі кветкамі, як да гародчыка перад хатай. Цётка Кленя... Клеапатра?! — напісана на помніку. Мы паблажліва з ёй перасміхаемся — жарт, царскае імя! A я і ня ведала, і ў вёсцы ці хто чуў. Цётка Гірына... «А гэтых старых пара ўжо ў сасоннік халадацца!» — увесь час смяялася са сваёй старасці. Глікера... дзед Мацейка, дзядзька Імполік, дзед Валерык, нідзе болей ня чула, каб так ласкава клікалі старых... Франя? y цёмнай хустцы, але ж ты ніколі хусткі не насіла? Ты ж намнога маладзейшая за мяне! Жалобным покрывам ахінуўся на момант сасоннік. Гэтыя твары... Па іх я жыла, як па аракуле, і далёка адсюль вызначала сваіх прыяцеляў, сяброў па родных позірках, і давярала толькі падабенству. Лавіла па свеце інтанацыю іхніх галасоў і толькі тады адзывалася. Паўтараю іхныя рухі, хай сабе і ня тку абыдзённага намётку: гэта калі за адзін дзень і намяць ільну, і спрасці, і выткаць, каб абнесці яго каля скаціны, першы дзень выганяючы ў поле. Хай сабе і не кладу ў рот журавіны, каб сліны прыбавіла, прадучы воўну.
I спыну ня маю ў горадзе: «нібыта ля млына завозна — няма каня паставіць дзе», як сказаў адзін паэт.
Падыходжу да сваіх. Цётка Марылька, дзядзька Стах... Раптам, быццам зусім побач адымаюць, вось ужо адшчапілі ад
зімы падвойную раму ў акне ці то торгнулі ўмерзлыя за ноч дзверы, тыя, што ад ганку, — гэта запрацаваў на хваіне дзяцел, зацерушыў вочы. Матыль прачнуўся, абляцеў круга і вярнуўся. Прыбіраю, хаджу вакол, не заўважаючы, што сонца звярнулася, цені пасталі з другога боку, бы змянілася варта. Затрашчала запаленая свечка, весела, ярка, бы ў камін нехта падкінуў свежыя дровы і сеў побач — пацягнула цялесным духам.
— A ці ведаеш ты, жанчынка, чыю магілку прыбіраеш, га? — голас моцны, лёгкі, падымаю вочы...
Цётка Адэля? Пра яе казалі: нешта з ёй сталася на маладзіку, мяне не пазнае.
— Гэта ж асадніцкая дачка пахавана... жонку асаднік узяў з нашых, вясковых... сям’ю саслалі... бацькі тамака згінулі, a дзяўчаты вярнуліся з таго пекла, з тых маразоў... мароз што скаціна, адзін куст абыдзе, другі затопча, ага-ага-ага... старэйшая доўга не пажыла, во гэтая... a меншая і цяпер жывая, недзе ў горадзе, палякі, тыя і дзялоў не мелі, ня сыскавалі малой, во як, ага-ага-ага... гадавалася ў беднай матчынай радні, сярод нас, y вёсцы... рэдка наведваецца, я б яе ўжо і не пазнала... a што ўжо жонка асадніка была добрая людзіна... і ён чалавек справядлівы, грэх сказаць... але задужа ганарысты, бясконца... як жаніўся Стах, родны жончын брат, дык на каленьках ледзьве дапрасіўся асадніка прыйсці на ягонае вяселле... ага-ага-ага...
Адэля адыходзілася, зноў вярталася, прыносіла мае цукеркі, сабраныя па могілках: «На, пасаладзі ў роце».
Во калі я даўмелася, успомніўшы словы старога Антося, калі была наведаўшыся некалькі гадоў таму назад: «Дзякуй, што зайшліся, дзякуй, што не паганьбавалі...» Не пагань бавалі?! I на «вы»? Гэта, пэўна, ужо ён не да мяне, пэўна, дзед бачыў побач са мной тое, што не ўспрымаецца зрокам майго бацьку, польскага асадніка. A мне дык хапае таго гонару роўна па гэтулькі, каб ні ад чога не адрачыся, ня зганьбіць, ня страціць, пабраўшы крошкі ня тое што з сялянскага стала, але і пад сталом...
Намацаўшы радавое карэнне, ногі амаль не ішлі. Свет вельмі вялікі, жыццё ўтрапёна кароткае, навошта прывучацца да чужога дому, навошта спробы палюбіць яго. Калісьці гэта былі чыесьці чужыя словы, але зараз яны ўжо сталі маімі — маім сумневам...
КОЛА
Толькі памятай: калі ня любіш, спусташаеш свет.
Ксёндз Ян Сохань
Сава праляцела нізка паміж густымі дрэвамі і па пацёмках, не зачапіўшы вялікім скрыллем ніводнага ліста, бы нехта таропка перайшоў на другім паверсе дома, падабраўшы начную кашулю. Мы з Мурзай павярнулі з лесу, з гэтых начных пакояў назад, y вёску. A раніцай яшчэ лепей: заляцелі на веранду дзве сініцы, доўга назалялі, абтрасаючы букет на стале, сухія зёлкі, не ўдавалася выправіць — і забылася на іх. Зайшлася і чую, што птушак ужо няма — веранда бы птушынае пустое гняздо.
КНІГІ ОНЛАЙН
