Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Выдасца час, дзень, што і чалавека ў вёсцы не сустрэнеш — адныя птушкі — сенакос!
Бразнулі дзверы — баба стаіць на парозе, незнаёмая, далёкая, пэўна. Хустка нізка на лоб, рагамі сцягнута на патыліцу. Кола, кажа, на дарозе рассыпалася ў тарантасе, сена вязла, y людзей тут колы не драўляныя, не задапамагліся, во толькі ў вас убачыла на сцяне ад вуліцы. Баба стаіць, маўчыць, чакае... Мы ўжо ўдзвюх на ейнай дарозе. Нават выпадкова ўзышоўшы на палявую дарогу калясьмі, чую ейную цягу, сілу, іду па ёй доўга, не саступаючы, іду лягчэй, як конь, без паганятага, вяртаючыся дамоў — яна мне вечным напрамкам Млечным шляхам. Іду, абчапаўшыся вялікай хусткай-апінанкай y шклянкі, пэўна, я яе зняла з матчыных плеч, калі яна, сялянка, выходзіла за майго бацьку, польскага асадніка. Іду басанож, лодачкі ў руках, і ў снах я заўсёды босая, мне карціць зняць абутак з нагі гэтаксама, бы нарэшце саскочыць на зямлю з доўгай вузкай кладкі-зыбаўкі. Але... Яшчэ добра памятаю, што кола гэтае, згледжанае бабай, ледзьве адмылі ад дзёгцю, адкалупаўшы яго ў суседа за хлявамі. Што пафарбавалі. Што цяперака яно як бы стылізуе наша вясковае жытло. Мне шкада яго аддаць і не адважуся пярэчыць: вочы ў бабы, як y тапельніцы, стаячыя, залітыя потам — кола павінна быць, калі яно вартае, на мейсцы, y тарантасе!
Пераход y ейнае жыццё карацейшы, чым ад пісьменніцкага стала на панадворак, каб зняць тое кола са сцяны.
— Навошта аддала? выводзіць мяне з трансу пляменніца. — Кажаш, баба абяцала прывезці вечарам?! Паглядзім! I наогул, ты б бачыла свой твар, абы толькі хто з вясковых цябе зачапіў, загаварыў!
У ейных вачох я хаджу па вёсцы, жыву тут y блазенскім каптуры: адпэйтаюць, зняважаць — выбачаю, рада пазычыць, хутчэй аддаць што якое, быццам і зямля, і неба, і кола усё іхняе. I праўда, ці адчуваю я тутака сябе ўдома?! Хоць і зямля выкупленая, і жывеш гадоў з дзесятак дача не дача — загарадны дом. Яны тутака карчавалі лес, смаглі, вунь y суседа яшчэ сівы дым y валасах, будаваліся, тутака скрозь іхнія сцежкі. Вось глыбака ўзаруць, засеюць калгаснымі аўсамі ці жытам, a сцежкі, бачу, бы па возеры, па вадзе, на доўгі ціхі дождж варожачы, выступяць зноў. Бягуць тамсама, што і летась, і пазалетась, y розныя бакі. I пазнаць няможна, па што якое ходзіць чалавек: то да дубоў y Кудры, то ў Каменны Лог, то ў балота, калі яшчэ ані тых грыбоў, ані ягад, ані сенакосу. I хто ён ёсць y вёсцы адныя старыя і тыя лічоныя. I не на аднаго чалавека сцежка, густая, нага ў нагу дзедавы? прадзедавы? і след мокры. I па лесе гэтаксама. «А я ўжо і па тваіх хаджу!» — скажа мне, можа, на ўцеху найлюбшая суседка Надзя, бы толькі што адклаўшы кнігу на калені, перакладаючы Ананіяшвілі: маўляў, след твайго дыхання ў кнізе свету ні вечнасць не сатрэ, ні забыццё...
Вось табе і маеш: як з пажару, з чужога гора выхапіць тое кола і схаваць — a ў людзей самая пільніца.
Сенакос! Ужо ў нашай старой вёсцы няма такога свята, зязюля толькі кувае — лясныя званы ад аднаго лесу да другога. Сусед Хведар крыкам крычыць на ўсё поле, што не прыехаў абяцаны зяць з дачкой памагці.
— Ужо калі ты ім y сумку што-якое дасі ў горад — пасяку! — спавядае жонку.
Тая ідзе за возам, як упрогшыся — галавой уперад, ногі ззаду, упрэўшы, укарэўшы. Мошкі хмарай. Надзя з поля нешта скора вярнулася, ага, грабавідла пашчапалася, ногі падымае высока, каб не паваліцца за потам дарогі не бачыць.
— Надзя?! — і казаць ня маю чаго, абы вывесці яе з непрытомнасці. — Пэўна, удалося добра ўкасіць, возіце сёння і возіце.
Я ўжо толькі адну капу здужаю на воз падаць, вінаваціцца. — Трэццюю сукенку ад раніцы змяніла, усё мне цесна, усё намульвае, гэтак цела набракае, як дзяжа на печы. Неба мурзаецца, гром недзе кратаецца. Баішся грому? Падымі, як пачуеш першы гром, што-небудзь надта цяжкое. Што? Хоць бы і печ y хаце! I болей не забаішся!
I не смяецца! На момант, абы яна загаварыла да мяне, ні тваіх гадоў, ні тваёй навукі, толькі дзіцячае пачуццё шчаслівага выкармака «млекам мовы».
— A мы яшчэ не снедалі! Мы так: снедаем, абедаем — раз, палудневаем, вячэраем — два! расстаўляе тычкі, размеркаваўшы свой сенакосны дзень.
Гаворыць, a рот западае, вусны падцінаюцца, бы сёрбае надта гарачае. Тутака жывучы, век карціць уціснуцца, уставіць, як палку ў ейнае кола, паклікаць на дапамогу багіню Імізіду, каб вызначыць меру рэчаў, меру працы, меру сялянскага здабытку. Ледзьве стрымаешся іншы раз. Яна з хаты выходзіць, уцякае, калі дзеці крыку наробяць, з горада прыехаўшы, каб свіней не трымала, карову, страшаць, маўляў, будуць прадаваць. Дык яна тады хітрыкамі давай рабіць: насеяла быдловых буракоў ціхенька, маўляў, нідзе ня дзенецеся, будзеце палоць! Хацелі ляху ля хаты запусціць травой, каб было дзе гуляць малым унукам, дык як раззлавалася і есці разам не пайшла: дзеці растуць, яны ж не на ўсё жыццё дзеці, кажа, a зямля запускаецца, дзічэе! Было што і падзяліла быццам зямлю паміж дачок, a кожную вясну пераменьвала іхнія дзялянкі, перакідвала з рук y рукі кавалкі, не даючы ўкараніцца не чула іхняга духу, не па-ейнаму робяць, няма даверу. Ад’язджаючы на зіму ў горад, хацела я ей вазон занесці, каб не замёрз. «Нене-не, яны ў мяне не вядуцца, — кажа, — a я ўжо баюся іх, бо ўсё роўна гінуць, дык лепш ня мець, ня ведаць, што я гаўняная гаспадыня!»
Не давайце ей анічога жывога ў хату, бо яна дамоў толькі ўнаначкі прыходзіць!
Зямля, зямля, яна і на зубах трашчыць і парог y хаце заносіць. Не павязу дзяцей y вёску, збычыцца гарадскі зяць, бо баба есці не рыхтуе, не варыць — толькі свінням і курам! Якая чорта ежа, калі век пільніца: агурок y адну руку, хлеб y другую — і ў поле! Затое суберыць y ахапак бялізну, вымые,
выпалашчыць на рацэ, яно аж галубовае, укладаецца на ноч y чысцюткі ложак — пажыць не выходзіць, дык хоць паспаць, тут яна яшчэ з астатняга трымае абарону. «Вой, карова хвастом запэцкала!» схамянецца, убачыўшы мае вочы, поўныя жаху, і не суберыцца пераапрануцца да вечара, і не збіралася. Скіне з нагі гумовікі ў гнаі перад маімі веснічкамі яшчэ на вуліцы, ідзе да мяне па падворку ў адных шкарпэтках. «У цябе чыста, як y небе!» — скажа.
A мне хоць ты праваліся, быццам пакінула роднай сястры, падзяліўшы матчыну хату, толькі глухі запечак, сама раскашую ў лепшых пакоях... «Табе яечню і суседка спячэ, яна якраз дома, a мне трэба ляцець сена варочаць!» — скажа мне дваюрадная сястра, таксама, як на тое, Надзяй завецца, і паляціць, размінаючыся на вуліцы, y поле. Я наведалася да яе праз доўгія гады наездам, на хвіліну. Прыляцела з таго сена, пабыўшы: «Здымі з мяне граху, прабач!» Сама чорная ў твары ад стомы, спякоты, глядзіць невідушча каменнай багавіцай y пустэльні, да якой я аніяк не дабяру адмысловага часу не толькі што прыехаць, a прыйсці да яе пешшу паломніцай...
Кола... Хто яна такая, гэтая мая суседка Надзя? Чаму павага да яе каторай не збываецца? Чаму ўсё змоўчыш і не ад страху, што можа і жвірам жахнуць y вочы, калі што якое не па-ейнаму. Яна найбліжэй y вёсцы каля таго вечнага КОЛА, за ўсіх нас бліжэй. На яе ляціць і кастра, і пыл ад таго вечнага рухавіка. У яе самае рупнае мейсца — яна штатная, і ніхто ей замены не дае.
Бачу, нешта шчэпаецца, ключы кладзе пад камень ля майго плоту, каб не згубіць y полі — няма каму іх пакідаць, замкнуўшы хату, і мужык ейны на цалны дзень пайшоў касіць. Хто кінуў даўно тое Кола. Хто толькі ўляпіўся, целяпаецца. Гэты надта пільнуецца пагоды, выглядае ў акно, наракае на дождж, маразы. Той спадзяецца на дармавізну, аніякага руху ў руках, маўляў, «усё роўна начальнікі крадуць, a каровы запускаюцца», як той казаў. Надзя не адыходзіцца! Адзін раз я пачула, як, пілуючы дровы, муж загаварыўся і ей незнарок пілой па пальцах, і яе як узарвала: і бервяно ён упусціў учора, несучы! і бутэльку знайшла ў запечку недапітую! і ніводных яна туфель не знасіла за цёплым часам! і пяклуецца век за ім! Спавядала, выгаворвала лепей дарала б як няўдалага напарніка
на калгасным кароўніку. I ледзьве дапомнілася наастатку: a быў жа ў яе ў дзеўках хлопец удалы, вывучыўся на лётчыка, a можа і касманавец, жыве ў горадзе, дык жа не пайшла за яго! Хоць бы пажыла! A ў тым горадзе, нядаўна была, ніводнага беднага не бачыла усе добра апранутыя. Адна, праўда, дзевачка ў мятро, з маткай, просценька, сціпла была прыбрана. Але яна, і сказаць баіцца, можа якая хворая, такіх маткі апранаюць самі, абы ў што, абы-як. Няхай не едуць да яе, крычала, ні дзеці, ні ўнукі, каб не прывыкалі да вёскі, каб потым не марнаваліся, не труднавалі цягай да яе, магнэзам, як яна сама!..
I такі жах, слухаючы, што яна кіне, упусціць тое Кола з рук і яно паляціць, зямля паляціць без напрамку, пагрозліва, як метэарыт. Скора і адпускаецца: y горадзе, кажа, — пахадзіў, пахадзіў і зноў сеў — гэта ўжо хвароба, не жызня!
Надзя крычыць, бунтуецца, яно сабе. Найстрашней было другім разам. Зяць, прыехаўшы, стаў хваліцца, што ў яго, y загарадным доме, вінаград сіні саспеў, цэлых два кашы сабраў. Тады ўсе стаялі, слухалі, распытвалі, дзівіліся. A Надзя, бачу, неяк бокам, ціха адышлася, як адпаўзла. Хай жа ба хоць са жменю прывёз — паглядзець, пакаштаваць, сказала мне. Стаяла знерухомеўшы, на галаве, па самым краёчку хусткі над самым брывом, ратуючыся, поўз вусень. Яна не чула, як адышоўшы ў іншы свет. I яшчэ некалькі разоў успомніць пра той сіні вінаград, неяк заўсёды панікліва, пакорліва, быццам яе, Работніцу, Матку, за што якое невядома абмінулі, не дапусцілі дзеці да прычасця. Няўжо яна ўсё жыццё, пастаўляючы ім y горад бульбу з салам, выкладася дзеля таго сіняга вінаграду ў іхным садзе? «Маці павіншаваць трэба? ды ну, ён ёй нядаўна даваў мільёна (на старыя) на крупы курам — сам сабе на свежыя яйкі!» — пра другога зяця яна распавядала ўжо смеючыся. A дочкі... што дочкі, яна часцей за іх і праз іх. I адразу наўмя знакам амярцвення той вусень. Я і сама скаланулася ад ейнай глыбокай крыўды, часцей мяркуючы, што ёй найцікавей толькі бульба з буракамі, a што далікатнейшае і не зразумець — адны мадырункі. Нясу цяпер іншы раз ей то памідор непаравы з кірмашу, то банан — як адкупнога.
Мала гаворым з Надзяй, мала бачу нашых баб y твар. Усё са спіны, здалёк: грабавідла праз плячо над галовамі, высока, летуценна блукаюць, разганяючы хмары, сянуючы на нябесным
КНІГІ ОНЛАЙН
