Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
полі, на вялікім ветры. Увесь час раней за мяне выйшаўшы з дому, можа, на цэлае стагоддзе ці болей. Постаці, як на карцінах старадаўніх майстроў: бабы-векавухі, сукенка на каторай цесная, даўнейшымі дзявочымі строямі, і каб жа ў талію, струменіцца пот, ледзьве знаходзячы лагчыну паміж мураваных грудзей. A я ўсё ззаду целяпаюся, каб хоць след не згубіць, — тую палявую дарогу калясьмі.
Пагода сённяка ёсць, заўтра няма — птушкай пераляціць. A каб жа каня! A каб жа прыехалі з горада памагці! Бягуць, азіраюцца на дарогу: a можа каторы з аўтобуса, a можа... Ззаду анікога, толькі пыл. Праўда, адзін наезджы, малады яшчэ, хату купіў. Гарэлка яму не шкодзіць ад самай раніцы, голы жывот, кашуля не сыходзіцца. Ідзе іншы раз з лесу, нясе на плячы ланцуг хмелю, шышкавінне вакол шыі да самога долу — чыста Лесавік, блішчыць сыты жывот, набіты жалудамі. I ён з касой, пасак па самае прычындалле, вантробы целяпаюцца, маты асцём. Поле вакол яго дзічэе, там ужо, дзе ён «пасвіўся», нічога, пэўна, не родзіць. Б’е ў званы зязюля.
Божа мой, Божа,
Дзе цябе болей,
Як ня ў гэтым полі...
Адчайна, як на хаўтурах, хочацца яго перабіць, перакрычаць, пераспяваць: «Хмелю ты мой, хмелю, хмелю зеляненькі...» Знаёмая, старая песня, a ноты рассыпаюцца, не складаюцца ў мелодыю, удушша хапае, голас ня йдзе далей працягнутай рукі — тугая сцяна нераспетага, як не распавітага, поля. Чалавек ужо тут не спявае за работай, толькі птушкі, поле счуралася чалавечага голасу. Я адлучана ад поля, як ад мора ўсё роўна.
A ў маёй хаце «палепшала» — свежая навіна: стары сусед Макавей дакошваў нашу дзялку напроці дому, добра ведаючы, — штолета аддаем траву Надзі, бо купляем y яе малако. Пляменніца ходзіць пераможцай: маўляў, вось табе і маеш, нічога тут твайго! Сядзім y хаце на той час, як y атачэнні, каб перачакаць, пакуль Макавей сыдзе з вачэй. Колькі разоў прачыналася на досвітку, бы не ў сваім ложку — трэба пакавацца, думалася, трэба з’язджаць адсюль, пакуль не астыгла сэрца. Не, ня гэтак: вось і добра, вось і добра мне думалася,
нарэшце пажыву дома, сама з сабою, зачынюся, a то век y пошуках, як y вандроўцы: хаджу па вёсцы, заглядаю ў вочы, шукаючы ідэал, век на дыбачках перад імі, з сябе віну спаганяючы. Хачу нарэшце пажыць без сваёй падучай любові. Побач лес, рака, поле, красуе адна прырода, a чалавек тут жыве толькі дзеля карысці, ну і хай сабе! На кожным кроку зямля накшым строем. Квяцісты змрок, вунь пагорак, маладая зеляніна, мяккі авал, амаль пяшчотны, рухомай хваляй ладкуецца на ноч, хочацца ступіць — не адважышся. Але Вадзянікі і Лесавікі не дапусцілі да сяброўства, адвярнуліся — прырода патрабуе чыстага сэрца. Памятаецца, калі прыехала з горада ў студзені наведаць хату, зімовы лес, купка лесу выдалася скоцкімі могілкамі сярод поля. «I гэтым убоствам можна жыць?! дзівілася з сябе. Раптоўна тады паніжэў, наблізіўся гарызонт, як бывае на захадзе сонца, запаволіўся рух, адчула сябе на развароце, калі паварочваеш на другую дарогу — на другое жыццё без любові. Ледзьве спынілася... «Вой, як вас няма на дачы, дык быццам паўвёскі выехаўшы!» — пераняў быў той самы сусед Макавей, бы дарогу зваротную кветкамі засыпаў — чыста царыцынскі шлях!..
Гэтым часам дастаўся з Менску майстра рамантаваць антэну. I стары Макавей падышоў, дакасіўшы, павітаўся, глядзіць, цікавіцца: a што тут яны парабляюць, як тут y іх і навошта? — па-свойску, цнатліва, вочы чыстыя, амаль без колеру. I нічога ў яго за душой, адна во каса-літоўка ў руках і кароўка ў хляве. A ён гаспадар. I трэба расстарацца сена ўкасіць, каб зімку перазімаваць. A вы ж скаціны не маеце. Вось і ўсё! «Ён нявінны!» — адлягае ад сэрца.
— I гэта ўсё, што ім ад цябе трэба, і не пытаючыся! — пытлявала пляменніца. — Ну во яшчэ парнік на расаду сёлета ўспадабалі, жарт, чатыры дошкі збіць, за векам жывучы на зямлі, самі не дапетралі! Лічыш, што мы, сялянскія дзеці, счураліся свайго роду? Нічым вёсцы не дапамагаем? Сканцэнтравалі навуку, культуру — тэатры, музеі — па гарадах? Што людзі тут як бязродныя? A ці папытаўся хто з іх калі ў цябе, y пісьменніцы, што ты пішаш, ці пацікавіўся? У іх свядомасць, патрабаванні на ўзроўні грабавідла! I гэтага невука сам прэзідэнт западруку вядзе на падараванай за працу машыны на дзень калгасніка?! A настаўнік, урач, што, яны меней за яго вартыя? Такім
чынам мы святкуем сваю адсталасць: жыве вёска без аніякіх высілак, намаганняў духу. Толькі пільная работа наўмя: бульба, буракі, скаціна! I ў гэтай іхнай нерухомасці, застыгласці іхнай ты бачыш унікальнасць, нават праведнасць? Колькі разоў табе тэлефанавалі наконт перакладу апавяданняў, a ты лічыш, што твая белмова дасканала не перакладаецца, яе, маўляў, трэба разам з глебай — на чужой зямлі яна не прыжываецца, бы нейкае рэліктавае дрэва! Ну проста боскае паходжанне мовы, і над усімі! Ты быццам увесь свой век пацеры мовіш, маўляў, душа павінна быць высокай, a жаль скіраваны ўніз, да простага чалавека. A ад іх трэба ратавацца, абараняць свой свет, трымацца на адлегласці, каб вочы не зацерушылі сваімі прымхамі! Не баішся іхняй прастаты, сама апранаеш ся, каб хаця не выдзяляцца, a вёска мысліць катэгорыямі беднасці ці поспеху і скарэй зняважыць цябе за тваё скаромнае. Памятаеш, посцілку даматканую, сялянскую ўбачылі на ложку — і пайшло па вёсцы, маўляў, во як яшчэ бедна людзі жывуць!.. Прабач, ты розумам усё гэта не абмяркоўваеш, толькі левы жалудачак сэрца працуе. I паспрабуй табе што параіць ці запярэчыць, ты една тое: «Я не бязродная — яны з майго гора, яны з майго гора». У табе памірае інтэлігент!
— A можа толькі нараджаецца?
— I наогул, чакаю, каб хутчэй скончыўся век гэтых старых, пакалечаных войнамі, панамі, калгасамі людзей!
— A далей што?
— На іхнае мейсца, можа, прыйдуць накшыя, без гэтай прагавітасці, залежнасці ад зямлі і нешта лепшае пабудуюць. Калі хочаш ведаць, мне таксама зразумелая агіда Акутагавы да глухамені, як і нашаму Глёбусу!
— Агіда?! Усё, што набыла твая «цывілізацыя», на жаль, не ад маці сваёй, a сабрана па чужых, па свеце, не забывайся. I за тваімі новымі будаўнікамі, аб якіх гаворыш, няма легенды: ні звычаяў, ні абычаяў...
— Затое «легенда» ёсць y маёй цёткі, y цябе!
Не хачу адзывацца, зараз пляменніца ўспомніць мне самае крэўнае, як вывозілі па начы на Алтайскія руднікі з асады Соўчына маіх бацькоў... Пакуль дазналася маміна сястра, сялянка, усё ужо было разрабавана, толькі вазоны на вокнах засталіся. Узяла сабе адзін на памяць. I яблыні вясной,
хаваючыся, павыкопвалі, a яна нічога не магла зачапіць жаль брала. Ніхто не паасцярогся, што яна самая бедная ў вёсцы, і асаднік Антэк быў надта хвалёны... I будзе потым сёння сніцца бацькаў сад, уся вёска ў зімовай квецені, a вуліца скрозь заросшы густым, высокім гарохаўем — нагі не пераставіць. I нясу быццам той вазон ужо сама, і няма яго каму пакінуць, каб не засох, ад’язджаючы ў горад...
Не, не паспела пляменніца ўспомніцы ляпнулі дзверы — на парозе тая самая баба. Адвезла нашае кола, толькі кажа, дзве спіцы ў ім паламаліся, бо не змазанае было.
— Дык што, я павінна была тое кола ей змазаным трымаць?! — раптам весела засмяялася пляменніца, расчуленая бездапаможнасцю перад сваёй непамслівай прыродай.
I яшч.э нехта з суседзяў заходзіў, з поля ідучы, ага, Надзя.
— A ці чулі, людцы, — прыпынілася, y тым канцы вёскі град усё чыста пабіў, a ў нас анічагуткі не зачапіў. Пэўна, што тутака ваш такі ўжо харошы дом стаіць!
I яшчэ нехта заходзіўся, звыкла, будзённа, і не ўспомніць па што, бы за пакінутым ключом, ідучы раніцай y поле. Толькі заўсёды, за кожным разам нейкая самотная трывога на хвіліну: a дзе ён, той ключ, ці то запамятавала, ці зусім не ведаю, дзе схаваны...
Выходжу на ганак, ужо шарэецца, ужо якраз над галавой раскрыўся, развіхнуўся зорны купал паднябення. Абазначыліся іншыя міры — заўсёды здаецца, што жыву ў самым цэнтры, пад самым высокім небам...
ВОСТРАЎ
Леаніду Галубовічу
Вялікая вада, мора... Каля яго я заўсёды баялася нечаканасці, выпадковасці, яно ўвесь час y руху, яно ненадзейнае, з ім патрэбна тая ж асцярога, як y дзяцінстве з талеркай супу да краёў, — гэтак жа лёгка яго кульнуць сабе пад ногі ці на настольнік, несучы ў абедзвюх руках. A цяпер бегла да яго толькі
б паспець зняць пальчатку, пакуль хваля прывітальна дойдзе да берага. Высокая вада раптоўна акочвае да паясніцы. Як недарэчна! Трэба вярнуцца ў гатэль пераапранацца.
Але на адзежы аніводнай кроплі, вада скацілася, як з тугога лісця?!
Зноў хваля ідзе, з белым грэбнем. Каля самага берага вымае грэбень, дробныя кучары рассыпаюцца па каменнях. Я болей не рызыкую, стаю наводдаль цуды не паўтараюцца.
Mae новыя прыяцелькі, астравіцянкі Гуніла з Эльзай, гаспадыні ўласнага гатэля, запытальна глядзяць на мяне, калі я асалавела вяртаюся да машыны. Адводжу позірк, па-змоўніцку азіраюся на мора, абяцаючы маўчаць, бо яно можа незалюбіць пагалоскі,
Мы адлучаныя ад мора, ад ягонай стыхіі ціхімі балатамі, лясамі, як y прыродным кляштары ўсё роўна — вось там, дома, і паспавядаюся.
Валасы ў Эльзы то за адно плячо, то за другое, то сцякаюць на грудзі ручайкамі, высветленымі на канцах, выпетраныя, вылашчаныя. У іх заўсёды жыве вецер, яна заўсёды недзе на вяршыні і сярод нас, стрыжаных жанчын. Твары ў абедзвюх пасівераныя, вочы з чырванню, бы ўвесь час каля агню, блікамі сярэднявечных вогнішчаў гараць шыбы ў вокнах дамоў на захадзе. Востраў. «Іх бін гойтэ орднунг!» — крычу ім раз-пораз. Яны смяюцца, разумеючы, што я толькі вось гэта і ведаю на іншай мове са школьнай праграмы, шведскага ані слова.
Але ці патрэбна тут, на востраве, мова?! Паўсюль знаходжу знакі прыветнага гаспадара. Накрытыя спецыяльнай адзежынай пад дажджом коні, прывітальнае «хей» ля мора, на вуліцах, y крамах, хай сабе і каперцыйнае. Адрэжце мне во такі, паказваю, кавалак рыбіны, і раптам чую голас з радзімы: «А хвост каму? Бяры ўсё, калі хочаш!» Адразаюць з прыхілкай усмешкай, бо я найважнейшая асоба, пакупнік, маю права на густ, на выбар.
Вядома, востраў.
Я тут госця, але сабакі не брэшуць на чужых, спыняешся каля іх на вуліцы, каб падзівіцца, гаспадар затрымліваецца, абое ўслухоўваюцца ў маю мову, як y мову немаўляці. Ніхто не пільнуе тваіх крокаў. Ноч. Ціша. Сабакі недзе побач. Яны кладуцца блізка каля чалавека, прыхінаюцца, прымаючы формы
КНІГІ ОНЛАЙН
