Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Ідзём, схмысціўшыся, ў горад, несучы на ахвярным падносе нашу веру.
Скрозь чуваць чужая мова. Забіваюся ў куток, каб нешта па звычцы занатаваць, сцішана лаўлю галасы продкаў, мяркуюся ўступіць як y размову, уступіць, як y песню, стоячы дзенебудзь y полі пасля жніва. Серп ужо на плячы, колка босым нагам, a ты апантана сочыш за старымі жанчынамі, бы за варажбіткамі, каб дазнацца: ці тую ноту бярэш, даючы падгалосак, ці патрапіш далучыцца да іхных галасоў.
Сям-там узвышаюцца новабудоўлі на зруйнаваных могілках. Узрыты цяжкі дзірван. Металічны крыж устае з-пад каўша экскаватара, жагнае парушальнікаў вечнасці і зноў падае ніц, пад ногі, пад падмурак дому... Хопіць! Толькі не пужайцеся, кажу дзецям, трэба ведаць праўду — жыццё не мае замены.
A зараз мы паляцім y краіну, дзе ў пашане кожнае дрэва, кожны камень, дзе фантаны маюць святарнае дзеянне. Там яшчэ Цэзар забараняў рух колішняга транспарту пры дзённым святле, каб чуваліся галасы птушак, галасы травы, музыкаў. Там зямля да таго перапоўненая несмяротнымі, што наўдачу будзе лягчэй напаткаць Бога, чым чалавека. I гэта не рай там працуюць з дня ў дзень, з веку ў век, каб быць італьянцамі. Мы будзем да іх прыглядацца, вучыцца, каб «заміж персідскага ўзору» выткаць дома свой свет. «У нас не выйдзе... Мы гэтак не здужаем...» — пачуліся галасы. Ну, гэта натуралёва пры нашай памяркоўнай ментальнасці!
Засталося толькі наастатку зайсціся да знаёмага мастака, ён жыве ў вёсцы, будуе ў сваім агародзе... аэрадром. A што калі і праўда насамрэч пляц ужо гатоў — тады нам будзе ямчэй адлятаць y Італію адгэтуль. Тым больш, што зусім побач мой вясковы дом.
Мастак стаяў з рыдлёўкай, скрозь разрытая зямля, канаўкі — і пазнатку няма на тое. Сам y лахманах, згаладалы, людзі смяяліся, дурніліся з яго. Ты высіліўся... трэба спыніцца, пэўна немагчыма аднаму зрабіць такую вялікую работу, ледзь прамаўляю, шкадуючы. «Не кажы так... Вусны маюць вялікую моц... Ты можаш мне нашкодзіць недаверам...» — адказвае.
Сонца зайшло, словы ягоныя свяціліся ў цемры — яны былі з Бібліі.
Якраз набліжалася калядная ноч. У прамежку паміж другой і пятай гадзінамі расчыняюцца нябёсы. У гэты час можна папрасіць Бога, каб дапамог нам адчуць сваю недасканаласць, перастаць апраўдваць сваю ляноту, свой хаос, пераадолець векавую нямогласць, каб здзейсніць мары. I няхай y зямлі нашых сэрцаў пусцяць карані парасткі Ягонай надзеі, маліліся святары.
Святы вечар! Самая пара калядаваць! Колкі бляск месяцу, трэск промняў пад нагамі і поўны рот смеху, голасу — гаварыць, крычаць пад вокнамі, нешта варожачы, прыкінуцца пярэваратнем. Бярэ рух, забірае цябе вясёлы, адчайны цуд паганства.
ТРЫПЦІХ
СВЕТ ВЯЧЭРНІ
«Ідзі, прыбірай, сустракай... вунь ужо радня мая збіраецца...» — сказаў Пётра да жонкі. Пётрыха зірнула ў вакно ні на панадворку, ні на вуліцы анікога. Здагадалася: абыхобзіць... У такі час мёртвыя сваякі наведваюцца ў госці... Утрапеўшы, адчула празрысты ад гневу позірк свекрыві, — ніколі не ўдавалася дагадзіць ёй пры жыцці, — кінулася падмятаць падлогу.
Прыехалі на пахаванне з горада дочкі, сын з унукамі. Сярэдні Лешак y хату не пайшоў і начаваў y суседзяў. Пабраў малых за рукі, чарадой падняліся, ідуць з дварышча. На вуліцы ізноў заварочваюцца, вяртаюцца, быццам пудзіць іх нехта, не дае асесці, як вераб’ям. Лешак адлучаецца, ідзе да лесу, да ракі, потым да старэйшай Алі — і за работу. I кашы ёй носіць з паранкай, і так усё чыста робіць — вось яму ўжо і паратунак, дарослы паратунак на гэтым свеце, як на млыне, удвух ужо круцяць цяжкія, няспынныя дзедавы жорны. Маладзенькая Аля ў куфайцы, туга перавязана галава белай хусткай, па-бабску, адскочылася якраз на тую адлегласць ад гора ў сям’і, на якую толькі сілы хапае, нораву ўхапіць з бабіных рук упушчаную работу.
Дзень ясны, кожная краска зайграла, заблішчэла астатнім святлом. Восень як з зямлі паднялася, з хворай пасцелі, на локцях крыху затрымалася, на адзін дзень, назаўтра ізноў адкінула голаў вунь на той пагорак каля лесу, шморгнула фіранкай — і зноў ні зіма, ні лета. Апоўдні малыя быццам абвыкліся з навіной і ўжо весялей брыдалі па гразі, будавалі канаўкі, папісквалі, трапіўшы на глыбокае. Зводдаль паглядалі на хату.
Там, пэўна ж, печ не цеплілася.
Ішлі бабы. Янька Ласёва наперадзе, Альжбета, Стэпка. Янька дык неяк стаіўшыся, сціснуўшы ў зложаных пад грудзьмі руках сваю заўсёдную весялосць, бы ад холаду рукаво ў рукаво. Альжбета цяжкая, сырая ад хвароб розных, ледзь калывалася па дарозе, але давала сабе рады. Ніколі ні перад чым не выслугоўваецца, твар заўсёды спакойны, вусны скарыначкай.
Стэпка цыбатая, ідзе, бы гілюе, пужліва аглядаецца па баках, здаецца, зараз нечага спужаецца і паляціць y поле, высока падкідваючы запяткамі, лобам наперад, сілком сябе стрымліваючы, каб жа чаго лішняга не сказаць, каго не адпэйтаць, упомніўшы пазалеташні снег. Надта ахвочая і да слёз і да гвалту. Яшчэ ішлі бабы, вяртаючыся з бульбы дамоў. Адна крэпка збітая, не ўкалупнеш, цэлы дзень была нахіліўшыся, вочы назызшы, сплюснутыя, як y той бульбы-сямянкі. Спынілася напроці хаты, адышлася на крок, стала шырока, шырока паглядзела на сялібу, узіраючыся ў твар гаспадара: a што пакінуў, a ці ёсць тут упраўка мужчынская.
Аля ўжо выбірае, чысціць моркву, роўненька выкладае хвост да хваста, наўмысна пільнуецца парадку, каб не падняць галавы, каб нічога не бачыць, акрамя работы. Лешак ізноў пайшоў круга, рукі чапляліся то за тое, то за гэта, мые нешта каля студні, потым ліе малако з гарнушка кату ці сабаку, каб нікога не пакрыўдзіць y гэты дзень, хто сам да стала не падыходзіць. Жывая ягоная душа ўвесь час палохалася абыдзеннасці. I малыя адцураліся хаты. Ніхто не здагадаўся іх, гарадскіх, пазваць да сябе, пасадзіць на лаве каля дзеда — ну, баяцца, дзічацца, то і хай сабе, маўляў, і не трэба.
Ішла і Ганна, y блакітным швэдры, і хустка да колеру падабраная. Ганна прыціскала свае гады. Нешта ўсё лап-лап каля паясніцы, бы не даючы сабе даверу, што зняла фартух. Блісьблісь па вокнах, не ўпэўнена, ці трэба ёй туды ісці, бо там можа сустрэцца з Янькай. Ганак высокі. Узыходзяць наяго, абапіраючыся на калена, не мяняючы нагу, як прыкульгваючы. Вось і сышліся, і Янька з Пётрыхай, і Ганна з Янькай. I кожная праз мужыка пасварыўшыся. I не перагаворацца каля труны. Бо канчаюцца, бабкі, нашыя маладыя дзялы, ужо нашыя мужыкі, равеснікі, y зямлю кладуцца. Сышліся, і толькі тут усё здалося такім далёкім, як праз вакно пабачанае, — і слёзы, і людская гаворка. Смерць і на тым свеце іх збярэ — на адных жа могілках ляжаць, — але, пэўна, ужо смаку такога там не будзе, як без солі ўсё роўна.
Сышліся бабы каля Пётры, калі сон ягоны яшчэ не набраў моцы.
Пётрыха ў халаце фланелевым, пантоплі на босую нагу, на галаве чорны карункавы шалік. Як перад невялічкім люстэр-
кам вясковым толькі твар відзён, a так усё на ёй будзённае. Жалоба ўжо тая і знасілася на сабе даўно Пётра хварэў, во толькі шалік гэты не завязвала, свежы. Стаіць, трымае ў руках свечку, няўцямна разламала на тры канцы, злажыла, раўнуе, як пальчыкі. Адзін кончык — Пётра, другі — яна сама, a паміж імі Янька. I каля труны яна паміж імі. Не аббегчы полем, лесам, каб размінуцца, як было неаднойчы...
Ёсць мужыкі, што і жонцы харош, і палюбоўніцы харош. A то ж як вернецца ад Янькі, y сям’і месца няма. Калі дзеці былі малыя, то хоць усміхнешся, a так бы і не засмяялася ніколі. A Янька ходзіць каля ракі, спяваючы. Голас ціхі, быццам не звадлівы, нікому не хочацца далучацца — сама сябе весяліць, з’юхцішся за работай, спадніцу здымеш — і пранікам, пранікам па рацэ! Не адбяліць твару, не адмаладзіць гады, вада выслізгвае з рук яшчаркай па каменні, хаваецца ў траве. I рака ў той бок ішла, дзе Яньчына хата. Пранікам па спадніцы, па Яньчыным голасе! Выцішаецца ейная песня і з-пад каменя ляжачага, y хату вернешся — і там звініць. Вокны толькі бразь! ціха, нарэшце. Голасам вады, голасам ветру, зыкам летняга поўдня — хто з мужчын да Янькі не дабяжыць ноччу, то хоць побач пастаіць, як пад ліпай цвітучай. Яшчэ ж і яна да вакна шыць не садзілася. A на свет ужо глядзела толькі праз шыбу, ні з кім не загаворваючы, ні да кога не дакранаючыся. Калі якую работу рабіла на панадворку, спінай да вуліцы адварочвалася. Гадамі ў хаце моўчкі жылі, Пётру слова да яе сказаць цяжэй, чым стог сена на сабе перанесці. A Янька гуляе круга сябе рукамі, ідучы па вёсцы: «Быў y мяне ды любы госцічак!» — пяе сама да сябе і на людзях. Біцца Пётра кідаўся. Крыжам падымала перад сабой малое дзіця, баранілася. Было, што два тыдні хадзіла чорная. I яна б Яньцы нешта зрабіла, каб y сабачую скуру ўбралася. Толькі хрась! — засекла курыцу, тая збадзялася, стала несціся ў суседзяў. I янаўпрочкі?!
Лягчэй стала, грэх казаць, калі Пётру аблажыла хвароба. «Калі будзем моркву рваць? Чаму буракі не зносіш y склеп?» — запытаецца з ложка. Вой, якія гэта ёй палюбоўныя словы!.. Цяпер хай Янька пазнае. Людзі дзівяцца, дазнаўшыся, што ейны Лось начуе ў Ганны праз раку. A яна ходзіць і маўчыць: за яе, маўляў, адбывае кару. Вернецца, вернецца, усё благое чалавеку вяртаецца, добра ведае...
Янька стаіць насупраць. Бровы чорныя, хустка юлёвая пялёсткамі — захаладалы цвет, самы ранні, вясновы — увесь век адным строем. Сыходзіліся на ёй y старой вёсцы ўсе бабскія пакуты. A можа, ёй і не шкодзіць такая жызня? A можа, такім бабам і такія мужыкі? I Лось на гэтай жа, на аднолькавай з ёй вадзе замешаны? I праўда, Янька мірылася напачатку, маўляў, няхай ходзіць да Ганны, але ж і дамоў вяртаецца, работу робіць. «Мне яго швагра ўкінуў y хату, так і пажаніліся», скажа смеючыся. Толькі голас ейны мяняўся. Што ні робіць, усё спявае. Ды раптам ускрыкне, паддасць сабе рызыкі:
Распракляты салавей,
То на ліпу, то на ель.
Распрыдурак мілы мой, То з падругай, то са мной.
Ускрыкнула са стогнам усім адкрылася ейнае балючае. Каторы год Лось начуе праз раку ў Ганны, a ёй усё быццам спяваецца. Не, не звыклася яна, яшчэ гэтая болька падае на голас, свежае яно, маладое: хочаш — y песню, хочаш — y прыпеўку. I не сорамам бабскім, a быццам дзеўку на вечарынах кінулі.
Можа, тады толькі бабы пазналі, што і Янька не сучка.
Ганна, хоць і старэйшая за ўсіх, але хустку на галаву завяжа толькі за вёскай, ідучы ў грыбы. Ды во сюды, да Пётры. Стаіць каторая баба побач з ёй і збочыць казырысты позірк, бо век людзям навіна, век смешкі, вясёлае яно, калі баба гуляе. Вясёлае?! A як той Лось пад ейным плотам ляжыць дзень п’яны? A то паставіць каня (падвозчыкам на ферме робіць) і пайшоў y хату, конь усю ночку чакае, усе бачаць, і ты сама, здаецца, як на выгане з ім ляжыш і галаву няма куды схаваць? Вясёлае? A смачна з’есці любіць! A выпіць каб было! Мая ты Янечка, ці ты мне выгадавала свайго маладзёначка? Ці ты яго вышанавала? Збадзяны, скачаны прыязджае, храпы ў змылінах, зарос мохам, поўсцю. Мэнчышся ты, мэнчуся і я! П’яніцу дзелім! Нікому не завідна, не зайздросна адныя смешкі. Увесь бражны, потны, y руках трэба качаць ягонае прычындалле, калі ноччу прыхінецца. У дзеўках долі не было. Дзяўчаты за кавалерамі, за мужыкамі, a мае на вайне пабітыя. Маладыя падняліся — ужо мая пара сышла. Дадуць каня ў калгасе, a дзе ж чалавека да яго ўзяць? I кашу і бараную сама. Здарыцца, мужык прыйдзе
КНІГІ ОНЛАЙН
