Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Пра нявестку і гаворкі не мае.
Вот пабачыце вы яе цяпер y сваім Мінску, яна не паедзе болей туды зімаваць! Нявестка не разумее ейнай мовы, па дзесяць разоў наўмысна перапытвае. A калі пачуе, што сын з ёй гаворыць па-беларуску, баіцца, каб суседзі не чулі, ганьбы ёй не далі. Гэта не мова, кажа, a замова, сурокі, наветы, — ёй шкодзіць, і дзеці чуюць, нячыста па-расейску сталі гаварыць. Хоць ты ёй парай прыполам кашулі твар абцерці, наслухаўшыся свекрыві. Вось твая міска, вось твая лыжка, і не паблытай, адсадзіла яе нявестка ад стала, карміла асобна, як прыхадзягу якога, з вуліцы, са свету, — з невядомага ёй варожага свету. Тады Міхаліна, застаўшыся адна ў кватэры, узяла свой кій, вымерала ім шафу, потым дзверы, маўляў, як гэта яе будуць выносіць y труне, ці размінуцца? Але ж во нядаўна, распавядала мне, ужо лежачы ў ложку, чалавека хавалі, неяк жа вынеслі.
Баба Міхаліна ўвесь час то ззаду, то збоку, толькі языком прыцісне, войкнуўшы, калі я рассыплю ў лесе назбіраныя чарніцы, упушчу з рук соль, печ падцеплю позна. Азірнуся анідзе анікога. Будзе вадзіць па сваіх сцежках, ніколі не возьме за руку, каб абвесці нячыстае месца, каб не трапіць y смутную гадзіну. Сустрэнешся іншы раз раніцай, прывітаешся, a яна змаўчыць, ага, здагадаешся, на дождж збіраецца, як той казаў, a мне хмара на ейнае вока, бы на ўсё неба. Прынясеш гасцінца, і дзякуй не скажа, «няхай сабе будзе...», прамовіць абыякава. Яе лічылі ў вёсцы і хітрай, і натурыстай, і зайздроснай... і ішлі да яе, як ні да кога болей, проста пагаварыць.
Так ідуць да вады.
Ехала здалёк жонка нейкага сваяка па мужы, далёкая пляменніца з дзіцём, яшчэ нехта з радні, ледзь апазнаны. Міхаліна кідала работу, садзілася, размаўляла. Абы сышлася з кім y вёсцы, дзе яна апынулася, менавіта тут і ў гэтую
хвіліну і нараджаецца ейная мова, б’е, іграе, вызваленая з-пад здзічэлага дзірвана маўчання, зацятай адзіноты. Словы знакамі прыналежнасці адзін аднаму, з кім бы ні сышлася, нейкая амаль метафізічная з’еднасць. A паслухаць збоку... гаворка іншы раз проста пра надвор’е.
Узыдзеш іншы раз якраз на той момант, калі яна адпраўляе нявестку ў горад, складае сумку. На стале ляжыць сыр, непамерна вялікі, шэры, крохкі, посны, крыху адхілены ражок марлёўкі:
— Тварог y адзін дзень, дальбог! Смятану зняла? Не, без смятаны малако і не кісне! Во які ён, што ўшыркі, што ўдоўжкі!
I над тым сырам крыжам, прастае яго, потым прыпадымае, як дзіцянё, падтрымліваючы абедзвюма рукамі, каб не зламаць пасярэдзіне.
Я амаль паўтараю за ёй, уводзячы ў вушы нявестцы, цешуся і са слоў ейных і рухаў, добра ведаючы, што Міхаліна сама ніколі лепшага не з’ела і не бачыла. Нявестка глядзіць на мяне, не разумеючы, доўга, стомлена, потым засмяецца, квола, нязвыкла, — твар бы засланы плачам.
Мяне адкідвала ейная стыхія бязвіннай сквапнасці, цемнашарнасць, я падымалася і зноў ішла да яе — пагаварыць. Яна сама і замаўляла мяне гаворкамі ад сваіх крыўдаў. Суразмернасць быцця закалыхвала, здаецца, ляжыш y драўляных ночвах замест калыскі, як немаўля, недзе на пачатку стагоддзяў, — і гаварыць яшчэ не ўмееш.
Нарэшце прыехаў браток. Каня не наважваў, вялізную барму скінуў з сябе проста на дарозе, ускалыхнуўшы панадворак аж да самай Міхаліны духам накшых мясцін, накшых дажджоў, снягоў, пасюкаў, не захінаючыся, зняў таўстую торбу, і ў хату. Скора і выйшаў, стаяў, лапаў па кішэнях, шукаючы курава, азіраўся, на сходках зачапіўся за вядро, яно пакацілася, адазваўшыся бубнам. Падняўся ў стрэме лёгка, конь скрануўся адразу, чалавек падаўся ўсім целам наперад, умомант зросшыся з сядлом, з канём, бы і не злазіў, a толькі во праехаў каля хаты. Паехаў ганец, павёз вестку на Міхалініну родзінку, вестку зямлі, вадзе, людзям, што яна памірае.
Дарога ягоная з пагорка на пагорак, лесам, полем разгортвалася тугім скруткам, y якім на старасвецкай мове сувязей паведамлялася: хто нарадзіўся, хто ажаніўся, хто і памёр.
A назаўтра што дык падалося: праехаў на кані каля Міхаліны чалавек. Ні капытоў не было чуваць, ні склыгання калёс, сам y зялёным, сядзеў нерухома пасярэдзіне вазка. Каля веснічак адсунуўся на край, аслабаняючы некаму месца, быццам па-змоўніцку выкрадаючы некага з хаты. Я пазнала Міхалінінага мужыка, якога ніколі не бачыла.
I сама падалася на панадворак з тым дзявочым спрытам, з тым забытым маладым жаданнем, калі была яшчэ дзяўчынёхай: выйсці замуж за лесніка, мець многа дзяцей і каня.
Пасля ад’езду братка ўсё як адмянілася. Цвіў бабін стары сад, да зямлі галлём. Зірнеш выпадкова, квецень на момант пахінецца ад погляду, як ад ветру белы дым, і спыніцца, варта толькі ўсвядоміць тое, што ўбачыў — усё навокал мяне ўжо цяперака на мяжы рэчаіснасці.
— У цябе быў дождж? — пытаецца сусед праз вуліцу. Праўда быў? A ў нас не!
Перагаворваліся ў вёсцы пра тое, пра сёе, a трывога анікога ўжо не пакідала. Бы ўвесь час ходзіш па бабіным садзе да ракі, y лазню, ці ў лес, a браток той, ад’ехаўшы, павесіў касу на сук якраз над сцежкай, высока, стромка над галавой вісіць, як варожыць на твой лёс.
Хаця з касой смерць прыходзіць, пэўна, толькі на вайне, здымаючы маладыя галовы. Да.старых яна ідзе, украдаючыся, укладаецца побач, жаліцца, што змерзла, хукае ў твар марозівам, нясуць ёй другую падушку, трэцюю, яшчэ коўдру, і варта сашчапіць рукі, каб паспавядацца блізкаму чалавеку ці памаліцца, мацуе іх абручом навечна. Што яна гаворыць? да каго? накрыць яшчэ? холадна? горача? піць? — перапытваюцца, наведваючы Міхаліну.
Мова знікала.
— Дзе спадніца зялёная? — запыталася раптам.
Нашто яна табе?
— Найдзіце мне яе...
— Ці ты, памёршы, сама будзеш апранацца... знойдзем, знойдзем... парой яшчэ...
I быццам аніякіх знешніх знакаў урачыстасці прыходу смерці: ну памірае стары чалавек, дык жа ўсе там будзем, ніхто не ўратуецца.
Як раптам адчуваеш, што гэтая ўрачыстасць займаецца ўнутры цябе самога. Пасля прыезду братка пачалася, ішла быццам служба, кожны спавядаўся адзін аднаму. «Жывеш во... жывеш...» — паківае галавой сусед, вяртаючы нарэшце даўгі доўг. «А-я-яй, во як...» адгукнецца ўголас сваім думкам суседка. 3 мяне здымаўся цяжкі покрыў крыўды: я павінна адпусціць віну сваім вінавайцам, падумалася. Ішоў час, людзі пыталіся пра Міхаліну адзін y аднаго, пальцам y той бок, вокам на ейну хату — пільнавала вёска тую хвіліну, каб нарэшце загаварыць, зажаліцца, уплакацца, бо жалю таго ўжо сабралася поўна, як вочка. Дзе б хто ні быў — y полі, y лесе — што б ні рабіў, мы ўсе былі з Міхалінай y ейнай дарозе: азіраліся вакол сябе, адшуквалі звыклыя рэчы, гукі, размаўлялі з наваколлем на мове развітання, выконвалі тое, што ёй было асабліва пільным, Сын y гарадской чыстай кашулі, не пераапранаўся, бо трэба быць напагатове перакідваў дровы ў паветку (гадамі моклі на дажджы), папраўляў плот. Нявестка садзіла капусту, аж тэтар ішоў, бабы наказалі, каб спяшалася: маўляў, калі свекрыва памрэ, нельга нічога садзіць, зямлю турбаваць, трывожыць з малой прычыны — дол будуць капаць.
Не ўсе здагадваліся, што такія старыя, як Міхаліна, гэтак скоранька не адыходзяць.
Якраз субота, цеплілі лазню, вада засталася гарачая, мне наказалі. Быццам і не хадзіла я да іх, a тут пайшла.
Выходзіла з лазні ўжо на змроку. Валасы простыя, змыта гарадская шмінка, гумовікі на босую нагу. Раптам трапляю ў Міхалінін след, спыняюся, не сваімі вачыма аглядаю ўсё навокал, бы першы раз бачу ці апошні. I ўсё каля мяне прыпынілася, нават рака, як на спатканні. «Я за гэты стол замуж ішла...» — узышлі на памяць Міхалініны вершаказы. За гэты лес, за гэты луг, за раку каля ног. Я сама тут адзіны раз належала мужчыну, лесніку, належала да астатку, пакуль з кораня не знялі, як тая вольха каля вады. Адзіны раз, нажыўшыся за ім, п’яніцам, гулякам, адчула, развітваючыся, бы сок бярозавы на вуснах, свае слёзы. Адзіны раз, трапіўшы ў Міхалінін след, я была ў поўнай згодзе з сабой. Стужкамі віліся скрозь галлё яблынь птушыныя дарогі. Зямля ляжала сопкая, лёгкая, бы з млына, — перабраная каранямі, паміж пальцаў перацёртая, цёплая. Малькі ў вадзе срэбнымі аскепкамі, «тут
каля кладкі я свой пярсцёнак упусціла, не знайшла», падказвае Міхаліна. Палова колца месяца зіхацела на самым донцы неба. Сад y белым, мне пасуе белае, я адчувала квецень на сваіх рукавах. Быццам вось-вось увайду ва ўрачыстую залу, і хочацца падняць рукі, апошні раз паправіць валасы перад люстэркам.
Ужо Міхаліна не гаварыла, ветрам адносіла ейны голас, ён то з’яўляўся, то знікаў, як зязюля з далёкага лесу. Палілі свечкі, звалі суседку памаліцца, былі моманты, што яна ўжо адыходзіла — і зноў па што якое вярталася. Якраз унучка была ўзышоўшы з аўтобуса на такі час, спужалася, далася з хаты, як не ў вакно, моцна закрычала. Была ў яе голасе тая нота старадаўняга галашэння, якой не хапала ў людской памяркоўнасці, y гэтай урачыстай цішы. I цяпер абы-хто моцна загаворыць, курыца, сакочучы, саскочыць з гнязда, нават голас пчалы, любы гук уплятаўся, доўжыў голас унучкі. Ці раптам дзеці закрычаць, гуляючы на вуліцы, іхныя дуроныя выкрыкі трывожылі найболей — ляціш да вакна, — пэўна, нашыя галасы ў адчаі падобныя да дзіцячых.
Чаканне галашэння. Мы ўсе ўжо былі запрошаны і быццам стаялі каля Міхалініных веснічак, быццам увесь час марудна падымаліся па сходках на ганак да яе.
I дровы былі спарадкаваны, і капуста пасаджана, падганялі работу і гэтым самым (аніяк не вымавіць) марудную Міхалініну смерць. Бо няма каму заставацца з маткай, трэба вяртацца ў горад на працу. Вось ужо нехта і засмяяўся на панадворку — урачыстасць, жалоба, споведзь маюць свае тэрміны — дух трэба перавесці, дух трэба змяніць, хоць ты юшку ў печы адчыняй.
Дзверы ў сенях былі ўвесь час расчыненыя, a то раптам нехта павольна, баючыся, каб не ляснуць, быццам пацягнуў за клямку, прычыніў, не прыціскаючы. Сын з нявесткай збянтэжана пераглянуліся: y хаце анікога, акрамя Міхаліны, і тая два тыдні не ўстае з ложка, пайшлі паглядзець.
Праз некалькі хвілін сын выйшаў, прыхінуўся шчакой да вушака, -хата была яшчэ цёплая.
Вось і лаву з лазні панеслі, тую, з якой я нядаўна злезла. Лава доўгая, шырокая, неслі па вузкай сцежцы, удвох, за два канцы, лава плыла, пагойдваючыся, праз белы сад, праз белы
КНІГІ ОНЛАЙН
