Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
Нарэшце выдалася светлая ноч. Сябры і знаёмыя высокім сузор’ем над хатай значыцца, на пагоду.
Не будзіце мяне, навальніцы...
КАВЯРНЯ «СТАРЫ МЕНСК»
Што да мяне, то я тут на вуліцах пераступаю нават цені, і ня толькі цені людзей, але і гарадзкіх дрэў. I раптам, сустрэўшыся на скрыжаванні, Вольга запрашае нас з Франкай y кавярню. Я з торбамі, накупляла прагавіта, трапіўшы ў супермаркет, быццам ізноў вярнуся ў вёску, адкуль толькі прыехала (дэкрэтны адпачынак, усё лета гадавала там дзіця). I наагул, мы з Франкай скрозь вясковыя, мы ня ходзім па рэстаранах-ка вярнях, ня маем такой звычкі. Мы ж з ёй, атрымаўшы калісьці «внд на жнтельство», не здавалі іспыт на менскі лад жыцця. Пераскокваю ўнутраную мяжу, згаджаюся. Франка цягнецца за мной.
Сяджу ў кавярні, раз-пораз кратаю нагой торбы пад сталом, ці яны яшчэ тут. Франка, бачу, насупраць дранцвее, застыгла, акругляе свае біблейскія вочы, потым дастае з валізкі шкляныя дзіцячыя пацеркі, зробленыя трэцяй — меншай дачкой, і, як ахоўны амулет, чапляе сабе на шыю, маўляў, уратуй нас Божа ад гэтай распусты, ня дай увайсці ў вялікі кошт. Я ведаю ейны тубыльскі ваяўнічы характар, і мяне гэта забаўляе, вызваляе ад нязвыкласці стану, я смялей разглядаюся, бы вылезшы з канапель.
Кавярня маленькая, на сценах выявы старых дамкоў, яны выцягваюцца пад столь, аб’ядноўваючыся ў мяне над галавой
пад агульнай страхой, расчыняюцца сляпыя вокны, адтуль вее варывам, печывам, кавай. Шыльды з надпісамі: аптэка доктара Жаўкуна, майстэрня гравёра Жаркевіча, незнаёмыя прозвішчы гаспадароў мінуўшчыны магічна заступаюць вочы, і я нарэшце забываюся пра свае торбы, з асалодай выпростваю ногі, бы толькі што злезла з фурманкі, прывязаўшы ля кавярні каня. Я ў гасцях y старога гораду, як y старога чалавека, пра якога нічога ня ведаю, a ўжо сяджу за ягоным сталом, ужо ў мяне пытаюцца, што мне згатаваць, чым частаваць. «Можна ў вас паліць? Не?» пытаюся. Тады я запальваю свечку на стале, каб бачыць жывыя водбліскі ў вачох Вольгі і Франкі, як y вокнах насупраць, бо ўжо сцямнела. Заўважаю каля ўваходу плецены куфэрак, y ім цёплыя пледы-апінанкі на той выпадак, калі каму-небудзь з нас стане зімна. Покрывам нябескім ахінуў спакой, той рэдкі спакой, калі наведваешся да старых людзей, якія ўжо анікуды не спяшаюцца.
Я толькі тут і зразумела, што ў гэтага сучаснага горада яшчэ жывая даўніна, жывыя ня толькі ягоныя дзяды.
Наведнікаў пакуль што мала. Маладзенькая гаспадыня ся дзела за свабодным сталом і засяроджана, пільнуючыся ўзору, рабіла нешта на прутках. Вочка за вочка, і я сяджу, як маладая котка, укрыпаўшыся, скінуўшы на падлогу клубок. Той клубок несканчоны, коціцца аж да млына волата Мянеска, які перамолваў на сваіх жорнах ня зерне, a каменне. Ад яго і пачаўся радавод Менску? Нешта спрабую ўспомніць, тое, чаго і ня ведала, Вольга старанна разбірае маю крыпаніну, распавядае пра іншыя міты ўзнікнення гораду, яна гараджанка, замаўляе каву яшчэ і яшчэ, перагортвае падзеі і з’явы назад, бліжэй да нашага часу. Вось ужо мы ўсе разам y доме Ваньковічаў, спускаемся ў каменныя лёхі пад падлогаю, знаходзім белую мармуровую статую, але хто яна, ня ведае нават сама Вольга. У катэдры стаім каля капліцы з целам святога Фэліцыяна, рыцара і пакутніка, на сценах касцёлу цені Пятра I, Мазепы, цара Мікалая II, яны сюды наведваліся калісьці. Мікалай выдаўся маленькім, як па мне, дык проста сабе царок. У Свята-Духаўскім саборы нас абступаюць манашкі. Яны хрысцяцца, не пазнаючы ў нас жывых людзей — мы абсыпаныя пылам стагоддзяў. Што, напачатку гэта быў касцёл кляштара бэрнардзінак?! Перад намі ў кавярні ўжо варушыцца стол, бы ў час спірытызму.
Матка найсвентша! Мы з Франкай хаваем вочы, мы нічога гэтага ня ведаем — мы ня вывучылі ўрок і не здамо іспытаў. Я пачынаю разумець, што нас з Франкай цікавіць толькі горад сённяшні: гарачая вада, крамы, мы ня можам яшчэ нацешыцца выгоддзем, для нас спыніўся час. Спыніўся гадзіннік y горадзе, калі я прыехала, мне ўсё даспадобы, мне мусова патрэбна толькі тое, што бачу, тое і спажываю, спяшаюся спажыць. Мы святкуем сваю перамогу, што ўдалося абсталявацца ў горадзе, для нас кожны дзень — свята. Мы напінаемся, апрануўшыся з раніцы ў вячэрнія строі, размалёўваем твары, калываемся на абцасах каленькамі наперад, пятамі назад, са скуркі вымыкаемся, мяркуючы, што менавіта так мы здолеем быць падобнымі да гараджанак.
Але што дзіваваць? Калі ў мяне іншы раз нехта пытаецца: як я дасталася да гораду? дзе жыла? з кім? — я бунтуюся, я маўчу, бо не памятаю нават сваёй асабістай «даўніны», не памятаю тых гадоў, тых знакаў.
Я бегла, як гончая: ці мне палацы, ці памыйныя ямы, мне трэба было кожны дзень дабегчы да ночы, да прытулку — дзверы ў горадзе для мяне былі зачыненыя. Бегла па доўгіх калідорах інтэрнатаў, шукала прытулак на прыватных кватэрах, жывучы недзе за шафай, каб патрапіць хаця гаспадарам, сціснуцца, сцішыцца. Губляла свой след, свой нюх, спала на вадастокавых люках, яны не замярзаюць. Я сабака, узрост якога адзін год за сем чалавечых гадоў.
Нас лёгка распазнаць. Некаторым вяскоўцам хутка ўжыўляецца «штучны» клапан y сэрца, і яно лёгка б’ецца ў гарадскім рытме. Маё сэрца адрыне, ня прыме. Мая кватэра на восьмым паверсе, грубастае маё карэнне ветрае, ня можа замацавацца ў глебе. Іншы раз выдаецца, што я ў горадзе як на заробках: нажыўшы ўсё тут, забяру заробленае і з’еду назад дамоў.
Што з нас дзіваваць?..
Вольга дапівала каторы ўжо кубак. За наш столік села старая жанчына. Каракулевая шапачка, каракулевы паўбурносік, ня тое што ўсё старое на ёй, даўнейшым строем, a лепей было б сказаць, зляжалася ў шапе — захаваліся вострыя плечыкі вешака, заламаныя складкі на крысе. Рухі няпэўныя, бы яе нехта ўзяў за руку і вадзіў сілком. Вольга раптам ажывілася,
страсянула кучарамі, чыста белая пані з каменных лёхаў пад мурам Ваньковічаў. Вольга адразу зразумела: жанчына прыйшла... прыйшла на паверку з сённяшнімі гараджанамі. Вольга загаварыла пра нешта нязначнае: надвор’е, смак кавы, які цяпер месяц, які год, якое стагоддзе, пра тое, што надавала аддуху пасля нашых «вандровак», — як пераслала настольнік. Мы бавілі час, мы адчулі ягоную асалоду пад языком.
Нарэшце разумею: кавярня — гэта маленькі асабісты тэатар; кавярня — гэта вылюддзе, кавярня «Стары Менск» — гэта маленькія госці ў вялікага гораду. I калі сюды ты зайдзешся адна, да цябе падсядзе старая жанчына, і ты ня будзеш адчуваць адзіноты...
У гораду ня сцёртыя з твару ўспаміны.
Мы развіталіся са старой, як з прыяцелькай. Вядома, яна яшчэ засталася, вядома, што ёй тут побач — яна з таго будынку, што на сцяне кавярні, дзе аптэка пана Жаўкуна.
Ідзем па вуліцы, якія харошыя машыны, думаю сабе, бы пра коней. Вольга прапануе пагуляць, але мы з Франкай спяшаемся дамоў. Я ня ўмею гуляць па горадзе: да непрыстойнасці зазіраю ў вочы кожнаму стрэчнаму, бунтуюся, не пазнаючы ані ў кім сваіх аднавяскоўцаў. Мы развітваемся. Вольга пайшла на свой прыпынак. Мы з Франкай стаялі, глядзелі ёй услед, і яшчэ раз, і яшчэ абарочваліся, ідучы ў свой бок. Вольга не азірнулася. Мы спыніліся, быццам баяліся згубіць яе ў натоўпе і хацелі хоць крыху затрымаць каля сябе, пабыць разам даўжэй. Яна не азірнулася такіх поўны горад, такіх, як мы. Глядзелі ўслед, як праз плот, вечны плот. Мы, прыезджыя, на рэшце ўпершыню пазналі гаспадыню гораду і даўмеліся, што свае хатулі яшчэ і не развязвалі, зняўшы з плячэй: мы толькі вельмі спяшаліся ўскочыць, ушчаміцца ў дзверы, як бежанкі. Мы быццам яшчэ і не сустракаліся з Вольгай, нідзе і ніколі, і гэта стрэча будзе магчымая праз якіх сто гадоў майго жыцця ў горадзе, калі мы адчуем, што прыехалі сюды назаўсёды.
Азірніся на нас, Вольга, мы прывезлі з сабой тое, пра што і самі забыліся, прыехаўшы: мы прывезлі... Мову, Мову лясоў, палёў, зямлі. Мы прывезлі валачобныя калядныя песні... Мы маем падараваць гораду найкаштоўнейшы скарб...
Азірніся, Вольга...
САСКОЧЫЦЬ 3 РОВАРА I СПЫНІЦЦА
Нас пазнаёмілі ў музеі, амаль y дзвярах, калі я вярталася з выставы габеленаў. Там павінна была быць і мая праца, але... Пэўна, спадзеючыся на тое, што я амаль не тусуюся, запрасілі наведацца дзеля адчэпнага і забыліся. Прастаяўшы на выставе ў «запечку», я была ў такім стане, нібы ты запрошаны да ўрачыстага стала, a прыбора табе не паставілі.
Вядома, не да знаёмства, хай сабе гэта будзе і ангельская каралева.
— Ірына Жарнасек, пісьменніца... — I. пабыўшы, нехта дабавіў: — У яе сын святар...
Спыняюся, узрушанасць на мяжы раптоўнага аплучэння. Ёсць месцы на зямлі, куткі, рэчы, дастаткова ўбачыць штонебудзь зблізку ці здалёк, да прыкладу, дом над вадаспадам y Пенсільваніі на фотаздымку, і ты ВЕДАЕШ, што гэта тваё мае быць, тваё асабістае жытло. Дастаткова пачуць, што ў Італіі працуе закон: пакінеш свайго сабаку ў машыне, не ўключыўшы яму вентылятар, атрымаеш штраф пяцьсот даляраў, — адчуванне, што гэта твае землякі, і нават болей.
I ёсць сустрэчы.
I тады на выставе — амаль момант яснабачання. Я разміналася ў дзвярах са сваім лёсам: y мяне павінен быў быць сын святар, менавіта святар, хаця ніколі дагэтуль пра тое не думалася.
Тады і назаўсёды я пакідала выставу... цяжарнай, цяжарнай адкрыццём, суцешаная, быццам пазбавілася звыклага пачуцця няспэўненага ў жыцці.
Цяпер, ужо седзячы ў іншай залі, я разглядала пісьменніцу, пэўна, пільней за іншых. Ішла першая прэзентацыя ейнага раману пра трагічны лёс росіцкіх святароў-марыянаў: y вайну яны мелі шанец уратавацца ад агню, але ахвярна прынялі смерць разам з тысячай сваіх парафіянаў.
Яна стаяла перад заляй, хвіліну маўчала, пераводзячы дух, бы вось нарэшце тут, y залі, толькі і спынілася. Нарэшце-такі во дасталася да сталіцы з Наваполацку. Мне выдавалася, ішла пехатой, напрасткі па бязлюдных дарогах, мясцінах, не
просячыся ўнаначкі, спяшалася — несла сваю навіну. Засівераны твар, засівераныя валасы, на ёй несучасныя строі, спехам ускінутыя на плечы, быццам і пераапраналася недзе перад Менскам, цнатліва захінуўшыся. Гаварыла ціха, просценька, нязвыкла да выступаў, пра тое, як гадамі збірала матэрыял, выязджала, хадзіла па вёсках, сустракалася са сведкамі, якім удалося ўратавацца ад вялікага вогнішча.
КНІГІ ОНЛАЙН
