Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
I мне здавалася, што ўсе зразумелі на той момант, што наогул усё нашае жыццё — y садзе.
A маё дык найболей. Чаму ў галёшах, перапытвала я моўчкі, дакладалася анёлу Антыку. Дом — гэта проста сходкі ў сад. Я бачу работу, чую яе, мяне амаль клічуць да сябе — голас саду, ён патрабавальны. I калі што не ў парадку, y мяне ў самой збіваецца пульс. Сад квітнее, сад пануе — я слугую яму. Мне не паспець абуць нешта накшае, з спронжкамі й матузамі, акрамя галёшаў, я павінна ўскочыць y абутак абедзьвюма нагамі, на ляту. Тады ногі, як камлі дрэва — не сысці з месца, не ўцячы адсюль y горад, каб даць сабе аддуху. Мне няма часу чакаць, пакуль я памру, каб адпачыць — мне трэба рабіць работу. Смак працы, смак стомы, асесці на крэсла, калі заходзіць сонца, той жа цяжар y целе, як y прыліва да берага і адліва, і ў сонца — y адным рытме з уздыхамі вечаровай зямлі.
Іншы раз зайдзіцца да мяне чалавек, нешта гаворыць, a як аглухшы, я ня чую, адно наўмя, што стаю з ім, губляю час: a якраз жа планавала апырскаць белую ружу ад тлі і замарудзілася, і яшчэ нешта пільнае, і яшчэ. Я што, атрымліваю задавальненне толькі ад працы, палохаюся? Ружы перараслі мяне самую, заглушыўшы мае эмоцыі?
Затое сад ноччу, ягоныя цёмныя пакоі — гэта ўжо сад-палюбоўнік. Патаемна ад усіх прабіраюся да яго шуламянкай. Нашыя ўцехі — y мяне мокрая сукня ад расы.
Кажаш, няма з кім y вёсцы пагаварыць? Сад — чараўнік, зона тантрычных сілаў. Чуеш, як спявае Гілена? A твой першы прыезд да мяне з жонкай? «Я вам напішу», сказаў ты раптам y садзе, ужо развітваючыся. Твая жанчына, заўсёды заклапочаная, бяз дай прычыны, як кнігаўка на лузе, пры гэтых словах да мяне быццам набрыняла прыгажосцю. Стаяла стромка, нерухома, высвечаная да пятак сонечным ліхтаром сярод шатаў цені — незнаёмай, неспазнанай намі ўсімі дагэтуль мармуровай багавіцай y канцы далёкай алеі. Такія твае словы, як трызненне. дарала сказаць толькі ў садзе, бо твае лісты хутка і скончыліся, калі надышла восень. A мне дык і зімой y горадзе: неспадзяваная сцюжа, гурбы да плячэй, арышты коннікаў Пагоні, здрады, роспач, — адзінае, што дазваляла яшчэ спадзявацца на змыслы ў свеце, гэта тое, што ружы ў садзе былі добра накрытыя ад маразоў
Прырода нам здраджвае, злуешся ты, маўляў ня варта так шчыраваць. Але нават пасля Чарнобылю (ня еш гэтага, ня пі, не выходзь на сонца) я да яе іду, хінуся, як да хворай маткі — адной лыжкай, з адной міскі. Бо я напоена малаком... раслін...
Алтай, ссылка, зямлянка, нарадзіўшы дзіця, маці не прыціснула да пустых грудзей, спусціла мяне на зямлю, як скінула, толькі што паслала сушэйшай саломы. Цяпер галоўнае выпаўзці наверх па склізкіх сходках, цягнуць y рот, каштаваць усё спарадку, набываючы з часам жывёльны інстынкт. Карэнне, зернюкі, атруціцца прывабным макавіннем дурману — аджыць; зашчаміцца на ноч паміж козамі (мы жылі з імі разам, адной сям’ёй), як абрасці поўсцю холаду не пачуеш; парваць на сабе скуру, лезучы праз шыпшыну ў гарах, і запячы рубцы на сонцы. Навокал квітнеў сад — Алтай гэта суцэльны сад. Ён падымаўся ў горы, пераступаў шчыліны, разломы ў скалах, патокі вадаспадаў, ручаі, слаўся імхамі, малодзівам па каменні. Усё навокал буяе квеценню, фарбамі, звініць вясёлымі галасамі, і ніхто анікому не гатуе ў тым садзе адмысловай ежы. Я таксама не памятаю пачуцця голаду. Трапна зазначыў Юнг: дзіця валодае звышчалавечымі сіламі, яно прызначана на выжыванне — дарослыя маіх іспытаў не вытрымлівалі.
У пошуку цыбулін лілеі саранкі, дзікага чосніку зблудзіць y гарах і заўсёды знайсці нюхаўкай свой след — дамоў, бы цябе выводзяць за руку кусты, дрэвы, каменне. Памкнешся да людзей, да статку чалавечага, a бацька мясцовай дзяўчынкі, убачыўшы нас разам, скажа: «Не сябруй з ёй, яна пабірушка!» Як нагой, адкіне цябе ізноў на «пашу», бы жывёліну. Але мы ніколі не жабравалі. Зімой мы абміралі, як расліны, як дрэвы. Загінуўшых ад голаду не маглі пахаваць, немагчыма было дастаць да зямлі, яны ляжалі ў глыбокім снезе да вясны, як заспетыя стыхіяй чалавечай варожасці, злосці. A мы ў зямлянках яшчэ краталіся пад імі. Пэўна, таму не баюся могілак.
Усё адбывалася ў садзе.
Вясной (мы тады ўжо мелі дазвол жыць y горадзе, y падвале), вечарамі перад домам збіраўся жывы сасланы люд, самаволка, спявалі, танчылі пад гармонік. Ня памятаю твараў, вось толькі зіхаценне энергіі з адталага па вясне цела, сіпатыя галасы, як з запалу. Як скрыгат скарыстанага крэсіва: «На подолю бялы камень...»
Спачатку каторы адлучаецца ад натоўпу, ідзе на сярэдзіну, ходзіць па крузе павольна, вочы долу, ходзіць, мацае зямлю пад нагамі і раптам як выхапіць нож з кішэні, ускідваецца шылавата, выпростваецца і ўжо над усім! Кроіў гэты свет, морак, чужыну смылючым адчаем. Потым гэтак жа раптоўна супакойваўся, закідваў рукі за голаў, ужо бы ён на нарах, y сне, ляцеў y танцы невідушча па крузе, лёгка, чыста. Жанчыны не адважваліся напачатку ўступіць y мужчынскі танец, пакуль ня выйдзе з нутра танцора ўвесь чад... Гэта была жудасная па сваёй прыгажосці «эстрада». Я вярталася, нагледзеўшыся, y падвал і спрабавала, вучылася адбіваць «дробі» (стэп). I цяпер умею. Жыць з астатніх сілаў, спаць класціся з закінутымі за голаў рукамі, хай сабе на нарах — кажуць... кажуць, што гэта звычка тых, каго моцна любілі ў дзяцінстве.
Усё адбывалася ў садзе.
Цвілі іберыс, наперстаўка, лілея саранка, жаркі, нязмушана, без чалавечай дапамогі, усё тое, што я зараз па каліву збіраю, разводжу ў сваім садзе. На халеру табе гэты напамін, я б і ў той бок не глянуў, дзе растуць тыя алтайскія кветкі, зазлаваўся б ты, і наогул, табе яшчэ анідзе, ты неяк казаў, не даводзілася бачыць такога стыхійнага саду, што праўда. Лес тут y мяне побач, ён падсяляе мне сваіх дзікуноў: чарнагалоўку, зуброўку, брызгліну, медуніцу, залётнік, розныя травы, падсылае сваіх птушак. Яны начуюць y садзе на лаўках. Я зараз моўчкі дакладаюся табе і самой сабе ўсё жыццё, высільваючыся ў гэтым садзе, сцягваючы з палёў калісьці раз’яднаныя камяні, складаючы з іх сухі ручай. Па ім вясной з гор бегла на Алтаі талая вада, a ў мяне ейны след высах. Толькі трэба ўспомніць, складаючы, намацаць месца кожнага каменя, як пад нагой y поцемках, каб стрымаць моц высокай вады. Праясніцца раптам лік каменя, выцягнутага з рова, і гэта ўжо бог Саду: прыжмурана адно невідушчае вока, скамэршчаны нос, ледзь прыўзнятае цяжкое падбароддзе, бы ад задавальнення ў хвіліну, калі распазнаюцца пахі кветак y паветры, іх поры цвіцення. Яшчэ вунь камень. Стары алтаец сядзіць каля пагорка, зморшкі бягуць па твары дробнымі хвалямі, зморшкі старых гор, згладжаных вадаспадам веснавой вады, як сляды замілавання. «Гэта пераклад на беларускую глебу з італьянскай», кажу іншы раз таму-сяму з гасцей, ведучы на патыё каменны дворык для
кавы, гарбаты. «Ты ведаеш італьянскі?» — перапытваюць няўцямна. Я ведаю італьянскі нагэтулькі, наколькі ведае яго мой сад, які ў італьянцаў нязмушана пераходзіць y лес, да натуры, не абмяжоўваючыся культурай. Ну, гэта ўжо варыяцыі маёй любові да Італіі. Чорны камень каля ганку, пэўна, ноччу спіць цяжка, хваравіта, бо раніцай хоць ты твар ягоны крысом абцірай буйныя кроплі поту. Можна падумаць, што ён пераляцеў, жыляючыся, услед за мной, як y паданні недзе каля Цярэнскага мора: гара па паветры ўслед за манахам, які вяр нуўся з падарожжаў Гэты чорны камень памятае ўсё, пачынаючы ад стварэння зямлі.
Затокі юлёвыя дзікага чорнагаловіка, рамонкаў, затокі жаркоў, сцежкі камяністыя, сухія ручаі, цясніны — сон глыбокі, часцей сон павярхоўны, калі толькі задрэмлеш, калі яшчэ зусім не адышоў, на самым пераходзе ад бадзёрасці да сну. Хаджу з ліхтаром памяці ў руках, святло выхоплівае дрэвы, камяні, людзей, як здані. Мне мусова тут, y садзе. Прыпомніць, знайсці на смак, як y дзяцінстве, тыя расліны, дрэвы, таго, хто карміў, хто гадаваў Тады, можа, удасца ўбачыць выявы родных — іхных твараў ня памятаю, аніводнага іхнага асабістага руху, толькі на фотаздымках. Назвала свайго сабаку Мурзай (бацькі так звалі сваю сучку, калі яшчэ жылі ў маёнтку), каб, вымаўляючы слова, дакрануцца вуснамі да гукаў, — перахапіць вокліч з ганку каторага з іх, пераняць сваё рэха ў лесе — бацька любіў паляваць, казалі. Гэтаксама, як нядаўна выпадкова пачутае слова «доню». Доню? — я напружылася, застрыгла вушамі, як сабака, які даўно згубіўся, мае новага гаспадара, і вось пачуў неспадзявана сваё сапраўднае імя, атрыманае яшчэ шчанюком. Што тут y гэтым слове, на чужой мове, здавалася б? Але вось гэтае «ю»... сцішыўшыся на канчатку пры вымаўленні быццам даўно знаёма... гэтае польскае Зосю, Чэсю, Марысю, хатняе, замілаванае, гэтае юлёвае «ю», захопленае ўсёй ніжняй губой, да сябе, западае адразу ў сэрца, каго клічаш. Да мяне так звярталіся, хіба?!
Мой характар, мой лёс залежыць ад смаку ягады кісліцы (дзікай парэчкі), ад горнага паветра, y шчылінах гор яго не адрозніць ад вадаспадаў, ад празрыстай вады ў каменных жменях. Той куток ува мне заўсёды, я адтуль гляджу на свет. I бачу... сад.
Ніхто мне, акрамя траў, дрэў, гор не засланяў даланёй вочы, каб не пашкодзіць сэрца, калі маці адсаджвала ад усіх, як шчанюка, ставіла міску з ежай на парозе ў зямлянцы, дагаджаючы пану бацьку? Самі елі на лавах, a я, уся ў струпах, укарэўшы, натурыста ізноў і ізноў шчамілася да іх, да сям’і, да чалавечага роду. Распавядаю табе, анёл Антык, пра гэта першаму, першы раз усведамляючы: вось чаму я заўжды галодная ў гасцях і пры гасцях я не люблю есці за агульным сталом. Ніхто, акрамя траў, дрэў, гор, калі адзін за адным выміралі, першым бацька. Калі ўжо было дамоўлена аддаць мяне бяздзетным палякам (яны атрымалі дазвол пасля рэабілітацыі ад’ехаць y Польшчу) і ў апошні, самы апошні момант маці ім адмовіла. Бяз ласкі, без любові, можа, на астатнім зруху мацярынскага сэрца, скора і згасла, адгарнула мяне, як чапялой, ад панскага звання ў свой сялянскі кажух (яна была сялянка). Ніхто, акрамя траў, дрэў, камянёў, ня памятаецца, каб. Успамінаю бяз жалю за сябе і крыўды, нічога ніколі не аналізую для мяне гэтыя сполахі памяці, як цудам ацалелыя ў вялікім вогнішчы, знойдзеныя на попелішчы дарагія іхныя рэчы, як доказ, што бацькі ў мяне ўсё ж такі былі. Мне ёсць на тое вышэйшая забарона.
КНІГІ ОНЛАЙН
