Альбом для цёткі Марылі
Марыя Вайцяшонак
12+
Выдавец: Логвінаў
Памер: 661с.
Мінск 2019
па-бабску,
y твары вясковая
краска.
Ужо бяда
не на сэрцы, a толькі побач, блізка,
закалышу ў калысцы,
з вечара да відна, абы не адна. Якогаяшчэ мне ражна!
Асенняя
ноч
ходзіць навобмацкі толькі пад раніцу намацае ў кішэні мядзяк халоднага сонца.
Начаваць начую, a калі ў небе грымоты пачую выбягаю ў поле каб адазвацца мне тваёй жонкаю не назвацца сустрэча асвяцілася бліскавіцай ці спіцца табе ці сніцца.
3 хаты ў хату y сад ці прысад хаджу
з дня ў дзень высока
руку заводжу ад сонечнага клубка выцягваю нітку
ўсё што нядобра няхораша брыдка
цырую кладучы
сабе на калені
a людское
непаразуменне як жабрацкае адзенне
лата на лаце.
ЯСЕНЬ
Старыя напроці абое цяжка доўга звыкла хварэюць над хатай цёмны ясень бы каторы з іх сам сабе
пасадзіў на кладах дрэва ў смутку.
* * *
Доўга ляцела па небе зорка пакуль не згасла a я не паспела загадаць жаданне.
* * *
Хаваю крыўду і забываюся дзе схавана месяц шукае згаслыя зоры перабірае падушкі аблокаў y мяне пад галавой бунтуе сны.
* * ♦
Абы святло пагасла хата
заплюшчвае
вочы
патрэсквае косткамі
шафа старая паліцы
на ноч укладаюцца раніцай знойдзеш цвік на падлозе бы жаночую шпільку
з галавы
хата жывая.
Жыццё кароткае няма часу звыклыя словы анікому крыўды анікому вымовы што мы паспяшаліся разыйсціся каб не памерці ў адзін дзень.
Здымаю спелы яблык
цёплы вільготны
плод
дрэва мае рукі старэйшыя за мяне як y павітухі.
* * *
Спыніцца ў садзе камень ляжа ля ног агароджа — мой парог як y старажытнай статуі якой сніцца лясны мурог квяцісты луг поле воля.
Вецер з ракі гэта позні госць які памятае коміны старога Траецкага і шчэміцца сіллю
ў выцяжкі Старажоўкі адкуль чые
ягоныя галасы згубленыя на Татарскіх агародах даўнейшыя часы склаў y свістульку ўходаў
гудзе то гуллівым дзіцем
то параходам
то Імшу служыць y рызе
на Нямізе
вецер са Свіслачы.
ГАРАДСКІ СУСЕД
Сустракаемся выпадкова некалькі звыклых словаў адно аднаму бы з кішэні далоў пад ногі птушкам некалькі зернюкоў прывітанне і да пабачэння нашы адносіны не маюць
назвы
не маюць наймення.
* * *
Калі мой сабака бяжыць наперадзе і ўвесь час азіраецца ці я знямогшыся паспяваю ўцехі не схаваю я ведаю мы ў дарозе ўтрох побач анёл a можа і Бог.
Дзень зімовы дзень самы маленькі скок улева скок управа скок убок і на каленькі пацеры мовіць.
* * *
Юрлівы віхор бяжыць па дарозе
як кацяня за клубком снегу ўсяго ком наўвесь горад зімовы юрлівы час — імгненняў ловы.
Чакаць шпакоў адчыненыя вокны дзверы ідрэў навюткія шпалеры і крокусаў дзяркатыя пагляды на дыбачках убок шпакоўні паглядаем як быццам голасу не маем y бусла запытацца якой парой шпакам вяртацца.
* * *
Калі надоўга пакідаеш
дом
ён быццам бы табой забыты
і сам без памяці
і ўспаміны ў падполлі закапаны зайшла спынілася
стаю
адчужаныя рэчы
бы твар забыты і толькі скура на сцяне
яшчэ жыла мяне ўспомніў звер
забіты.
КРЭДА
Аніякай крыўды жалю кпінаў нікому вярнуцца ад людзей да самога сябе як са школы дадому не здрадзіўшы пакінутым ні кату ні сабаку бы блудная дачка бы небарака.
Адчыняем захраслыя дзверы хаты табе пахне скрухай пакінутым светам нежылым
духам
ая пераймаю подых зямлі бы немаўляці дыханне маці блізка
шчака да шчакі заходжу ў хату бы залятаюць вясной y сваю шпакоўню шпакі
як вяртаецца сонца кожнае ранне не пакідаючы гэты балючы
свет
мне найболей дарае заўсёды
да твару юлёвы цвет колер вечнасці.
Размінаюся з табой размінуцца не заўсёды ўдаецца сэрца
яшчэ б’ецца здзіўляюся a можа проста птушка стукнула ў шыбу...
ПРАДВЕСНЕ
Калі яшчэ бы блюзнячы скрозь сон — чыесьці гукі ад зямлі ірухі пахі калі празрыста ў вершалінах падобныя яны на гнёзды птахаў і сонца ўстае з-за лесу з-пад цёмнага брыва на момант і рассмяецца само сабе бы родны твар пазнала капрызнае дзіця тады за рукі нехта падымае з ложка які стаіць y полі на пагорку жалезныя брыжы a мо палок
сяннік пад бокам пад галавой аблокі
...так напрадвесні бачыццау снах.
* * *
Чаму ты ў чорным? пытаюцца людзі я абаграваюся новым агнём сама сабе раскладаю вогнішча a калі на галавешцы згасне апошні пялёстак касача я бяру вугаль
і на скале малюю сябе...
ПАКІНУЦЬ СЯБЕ ТУТ
Перад тым як пісаць гэтае пасляслоўе, я вырашыў перачытаць напісанае мной пра М. Вайцяшонак раней. Яго аказалася даволі шмат. Але высновы тых маіх колішніх разважанняў я не стаў ні рэвізаваць, ні пераглядваць. Яны падаліся мне і з сённяшняга дня крытычна ўзважанымі, справядлівымі і дастаткова аб’ектыўнымі. Тым болып, што і мае прадчуванні пра выхад аўтара за межы празаічнага класічнага канону з часам таксама апраўдаліся. Бо — свет вялікі, a чалавеку усё адно хочацца сябе ў ім знайсці. I Вайцяшонак — шукае...
Падсвядома за ўсёй яе творчасцю стаіць біяграфічнае, звязанае з высылкай сям’і беларускай сялянкі і польскага афіцэра-асадніка ў 1940 годзе на халодны Алтай, y студзёна-люты Змяінагорск, дзе пад снежным смяротным саванам і па сёння засталіся ляжаць бацькі, a яе, Марыю, з сястрой Уладзяй напачатку 50-х, y рэшце рэшт, выпатрабавала цётка Марыля да сябе ў вёску Грыдзькі, што на Пастаўшчыне...
3 нараджэння (1 снежня 1940) яе спадчыннае гняздо было парушана, a само жыццё загнанае натуральна пад зямлю, y алтайскія халодныя зямлянкі, таму ўся істота яе млела ад нажаданага сонца і святла, радзімнасці і бацькаўшчыны...
У пастаяннага чытача твораў М. Вайцяшонак можа скласціся ўражанне, што мінулае як бы трымае яе за руку, нераўнуючы як малое дзіцё, і вядзе-вяртае да таго «раскіданага гнязда», адкуль вывелася яе родавая памяць, і ўжо апераная, — выпала і, не разбіўшыся, на кволым крыле ўзляцела... Там было холадна, голадна і страшна, і ўсе былі там пакутнікамі. Як ні дзіўна, але вядома, што нярэдка няшчасце і гора збліжаюць людзей мацней і надзейней, чым дабрабыт і будзённыя радасці існавання. Больш за тое, перажытыя нягоды і помняцца нам асабліва ярка і пранізліва цягам усяго нашага жыцця. Найперш падчас новых выпрабаванняў лёсу: a мы ж y свой час і не такое адольвалі.
Што ж, чалавечы характар гартуецца не толькі на высокім агні, a і на непамысным марозе. Таму зразумелыя наступныя радкі паэткі:
Спяшаюся,
каб не застацца
без мінулага,
якое мне даражэй
за будучае.
Ведаючы «рэпрэсаваную» біяграфію паэткі, гэтыя радкі ўспрымаеш не як страшную гістарычную памятку, a як памяць цэлага пакалення. Не — як жывую частку цэлага замардаванага, загіблага і знішчанага пакалення. Беларускія «спалячаныя» асаднікі падпадалі пад катэгорыю няўгодных і небяспечных людзей для савецкай ідэалагічнай машыны. Цынічнае «нсцеленне Снбнрью» — вось што ім было наканавана. У тым ліку і баць кам Марыі і ёй самой, тамашняй па нараджэнні. Так, так, беларусы нараджаліся і ў той тадышняй жудаснай рускай Сібіры!
Пасля ўжо — y Беларусі — было ўсё, як ва ўсіх: школа, універсітэт, журналісцкая праца, a неўзабаве і літаратурная творчасць...
Такая вось біяграфічная канва наўсцяж творчага шляху. Зрэшты і з творчасцю ў Марыі таксама не ўсё проста...
Да ўсяго яшчэ дзіўна, што найчасцей, чым бліжэй ты з аўтарам — тым далей ад пісьменніка. Чамусьці так падумалася, прыпамінаючы свае былыя літаратурныя захапленні, яшчэ не зацененыя жывымі імёнамі тых ці іншых літаратараў. Бывалі, вядома, і адваротныя выпадкі, калі блізкасць, нечакана для абодвух, высвечвала тую патаемную глыбіню творцы, якой ён і сам не заўважаў. Безумоўна, пісьменнікі пішуць найперш сябе — тое, што яны найлепш ведаюць, але дарэшты так і не могуць вызнаць. Пра гэта аднойчы добра сказаў Флабэр: «Мадам Бавары — гэта я». Аднак мадам Бавары — гэта не ўвесь Флабэр...
I сёння, калі яна сядзіць, рэдка разняволеная, y садзе сваім, «па-марынацвятаеўску», смуглая ў цёмным, з чорным муштуком на адлёце рукі з пахуча-хмельным дымком нянаскай цыгарэты, і кажа мне пры людзях голасам бывалай вясковай нявінніцы: «Лёня, ну навошта вы перад светам мяне выстаўляеце?.. Я зусім не такая як ёсць... Ніхто не ведае чалавека...»
Пішу: Марыя, a думаю: Марта, гукаю: Маша, a адклікаецца: Мурза... Гэтая пра аповед «Ханна Мурза», a па сутнасці — праяе ДОМ з ВОКНАМІ Ў САД, які не запаліць нават пярун, бо ён з галубамі пад страхою... Гэта аповед пра сабачую сям’ю — сучку Марту і аднаго з пяці яе шчанюкоў — Ханну Мурзу — што застанецца жыць з ёй да самага яе скону... Гэта і чалавечая гісторыя пра тое, што не патрапляе ў аналы агульнай гісторыі чалавецтва альбо заціраецца хуткаплынным часам... Пра тое, як Чалавек захацеў знайсці гармонію з прыродай, a Прырода — з чалавекам...
Не памятаю ўжо, якую навелу Марыі Вайцяшонак упершыню выхапіла маё вока з безлічы бясконца аднастайных тэкстаў сучаснай літаратуры, каб гэтак жалюча запомніць яе самую... Адчуванне няўвіднага нерва людской неўладкаванасці, дысгармоніі і ненармальнасці — адна з праяў яе мастацкага таленту. Але яшчэ нешта большае за талент выяўляецца ў паўсядзённай унутранай неабходнасці мастака быць сатворцам і сааўтарам тых знакавых дзей зямнога жыцця, якія выкрышталізоўваюць y чалавеку (і ў самім мастаку таксама) чалавечнае, адухаўляючы і «па кроплі выціскаючы з яго раба», кажучы класічна...
Марыя Вайцяшонак, бы выключэнне з агульнапрынятых правілаў y сучаснай жаночай прозе, з апошніх сілаў трымаецца за сваю, ужо амаль міфалагічную, нацыянальную самасць і за сваё месца ў кантэксце найноўшай беларускай... мовы і літаратуры. Не, не, я не абмовіўся. Менавіта так. Мовы і літаратуры. Нездарма ў сусветнай літаратурнай крытыцы наяўнасць уласнага стылю лічыцца пазнакай таленту. I такі талент y Марыі Вайцяшонак навідавоку. Ён напрацаваны вопытам душы і плоці, ужо даўно пазнавальны, але неаднастайны, бо неардынарныя праявы зямнога бытавання змушаюць яе ўтомнае сэрца час ад часу змяняць, здавалася б, урэшце і назаўсёды наладжаны рытм жыцця, a значыць, і свой асабісты пісьменніцкі почырк. Можа каго перасмыкне пры ўпамінанні «жаночай прозы» ў наш феміністычны час (паверыце ці не, але ў творах пісьменніцы ані адзін, нават самы лядачы, сабака, насуперак беларускай граматыцы, пакуль яшчэ не займеў мужчынскага роду), аднак той, хто чытаў прозу Марыі Вайцяшонак, безумоўна, стане на мой бок, паколькі болып значнай выявы жаночых і мацярынскіх вобразаў — самой метафорыкі чалавечага роду, калі ёсць Мужчына і Жанчына і няма праблематыкі юрлівага грэхападзення, a толькі інстынктыўны пожад бессмяротнасці
КНІГІ ОНЛАЙН
