Аўтабіяграфія
Браніслаў Нушыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 229с.
Мінск 1985
А колькі магічнага ў гэтай прафесіі! Як толькі даткнешся да таямніцы,— яна перастае быць таямніцай, дакранешся да чыйго-небудзь аўтарытэту — і ён перастае быць аўтарытэтам; кранеш чый-небудзь спакой — і ён знікае. Можаш віно ператвараць у ваду і ваду ў віно; чорнае замазваеш белым, а белае чорным; падымаеш мёртвых Лазараў з магіл, а жывых заганя-
еш у магілы. Ты можаш без мыла вымыць, без брытвы выгаліць і без лугу выбеліць.
У артысты?
А што, прывабнае прызначэнне. Высокае прызванне, далёкае ад будзённага і звычайнага,— праўда, толькі не ў тэатральнага касіра. Гэта прафесія, якая найсмялей і найяскравей даказвае той факт, што вялікае слова, слова праўды, слова любові, слова ўсяго высокага можна выказаць толькі тады, калі яно прыкрытае і аздобленае хлуснёю.
Храмы, палацы, гарады і лясы — з размаляванага палатна, кароны — з паперы, уборы — з фальшывай парчы, мячы — з дрэва; несапраўдныя слёзы, несапраўдныя перажыванні, несапраўдныя хваляванні і несапраўдныя радасці — і ўсё гэта дзеля таго, каб сказаць тое вялікае, вечнае слова. Дзе ж тое шчаслівае дзяцінства, калі перавернутае карыта было тронам, на якім сядзеў цар у запімальцаваных штанах і падранай на локцях кашулі, з гусіным пяром на шапцы? Як бы там ні было, а дзіцячая фантазія дазваляла ўбачыць на яго плячах мантыю, на галаве карону, прымушала верыць, што на карыце сядзіць мірапамазанік, і звяртацца да яго з пашанай і страхам: «Ваша вялікасць!» Звычайна лічаць, што гэта дзіцячая наіўнасць, але колькі прытворнай наіўнасці і падману патрэбна дарослым, каб паказаць тое, што дзеці ствараюць фантазіяй. I, мабыць, таму, што артысты з вялікім словам праўды выходзяць у стракатых і фальшывых рызах, іх назвалі свяшчэннаслужыцелямі Таліі.
Пачуўшы ўпершыню, яшчэ ў маленстве, што артыстаў называюць свяшчэннаслужыцелямі, я разважыў так: той, што ў ролі палюбоўніка — пэўна, архімандрыт; той, што ўвесь час інтрыгуе — акруговы пратапоп; комік — мабыць, старшыня кансісторыі; той, што
прыдаецца Каралевічам Маркам і размахвае булавою — напэўна, дзяк, таму што наш дзяк на службе так махае кадзілам, нібы ў руках у яго булава. Пазней я зразумеў, што артысты — гэта сапраўды свяшчэннаслужыцелі, толькі без парафій, без чыноў і без чырвоных паясоў, таму што паясы не могуць утрымацца на іхніх худых жыватах.
У прафесіі артыста асабліва прыемнае тое, што ўсё робіш — і гаворыш, і дзейнічаеш — пад маскай. Праўда, у жыцці гэтак робяць усе астатнія, і ад артыстаў яны адрозніваюцца толькі тым, што артысты выбіраюць адпаведныя сваёй ролі маскі: ці то эгаізму, ці то лютасці, ці то подласці, у той час калі ў жыцці бывае зусім інакш: там роля адна, а маска другая. Палітык, напрыклад, заўсёды ў масцы патрыёта, дэспат — у масцы справядлівасці, багацей сваё ліхвярства прыкрывае маскай дабрадзейства, распусніца нацягвае маску наіўнасці, а ліхадзей — маску прыязнасці.
I калі ўсе гэтыя прызначэнні, з усімі іх станоўчымі бакамі, прайшлі перада мною, я ўсё яшчэ стаяў з дыпломам пад пахай і не ведаў, куды, у які бок падацца: у адвакаты, журналісты, артысты ці ў чыноўнікі?
Кажуць, у такіх выпадках найлепш звяртацца да вопыту, але я пра вопыт не такой высокай думкі. Гавораць, што вопыт — гэта маці мудрасці. Магчыма, але маці вопыту — легкадумнасць, бо, каб не было легкадумнасці, не было б і вопыту.
Я распытаў у людзей, дзе знаходзіцца бюро вопыту, у якім прымаюць кліентаў, і звярнуўся туды:
— Я атрымаў універсітэцкі дыплом, які дае права стаць адвакатам, журналістам, артыстам альбо чыноўнікам. У астатнія прафесіі дзверы зачыненыя. I вось ніяк не магу вырашыць, куды падацца.
— Ідзі на дзяржаўную службу! — адказаў мне вопыт.
— Але мне больш хацелася б якую-небудзь вольную прафесію.
— А дакладней?
— Ну, напрыклад, адваката.
— Адваката? — перапытвае вопыт і ўзводзіць бровы на лоб.— Калі будзеш прытрымлівацца закону, за жыццё нагаладаешся, а калі збіраешся абыходзіць закон, дык не варта з адвакацтвам звязвацца. Ідзі лепей у лес і пераймай падарожнікаў, гэтак хутчэй разбагацееш, і ніякі дыплом не патрэбны. А ты мо думаеш абараняць невінаватых ці, можа, злачынцаў? Дык невінаватыя плацяць мала, а злачынцы не маюць грошай. Ці ты, хіба што, збіраешся даваць парады жонкам, як разводзіцца з мужамі, кватарантам, як не плаціць за кватэру, альбо вясковым старастам, як выкруціцца ад суда за растрачаныя падаткі? Усё гэта дробязі. Іншая справа, калі ў твае рукі пападуцца браты, якія атрымалі пасля смерці бацькі вялікую спадчыну, і табе ўдасца іх пасварыць. Бо калі браты пачнуць судзіцца, гэта ўжо на ўсё жыццё, і тады ты, як адвакат, станепі сапраўдным спадкаемцам іхняга вялікага багацця і будзеш жыць прыпяваючы. Здараецца і такое, але рэдка, а таму наўрад ці на гэта можна спадзявацца.
— Ну а калі стаць журналістам?
— Журналістам? — таксама перапытаў вопыт і зноў свае бровы ўзвёў на лоб.— Што ж, ваяваць словам — высокае і мужнае прызванне, аднак у гэтага мужнага прызвання замнога жаночых уласцівасцей. Добры журналіст перш за ўсё павінен быць дужа цікаўны, павінен утыкаць свой нос і ў справы, якія яго зусім не датычацца, павінен быць дасціпны ў пісаніне, а таксама, што найважней, умець раздзімаць розныя звесткі. I гэтае раздзіманне розных звестак прыносіць журналісту асаблівае задавальненне: за ім бегаюць жандары з позвамі, за ім ганяюцца пакрыўджаныя з рэвальверамі, на яго нападаюць жанчыны з
парасонамі, яму пішуць ананімныя лісты, яго лаюць. А за ўсё гэта, між іншым, такая ўзнагарода: яго высока цэняць і мала плацяць.
— Тады, можа, стаць артыстам?
— Артыстам?
— Ага!
— Што ж,— сказаў вопыт і зноў узвёў бровы на лоб.— У лжывасці гэтай прафесіі многа праўды, але сапраўды многа лжывасці ў яе сутнасці.
— А слава?
— I забыццё!
— Апладысменты, авацыі?
— I асвістванне!
— Кветкі, вянкі!
— I пусты жывот!
— Аднак артыст — усё роўна ўлюбёнец публікі...
— Якой публікі і дакуль? Ёсць дзве публікі. Адной падабаецца тваё мастацтва, а другой твая маладосць. Першая забываецца пра цябе, як толькі ты пакінеш сцэну, а другая — як толькі на тваім ілбе з’явіцца першая маршчына.
— А тады... тады што рабіць?
— Усе шляхі вядуць на дзяржаўную службу. Звярніся да дзяржавы-карміцелькі, і яна будзе цябе гадаваць. Кожны месяц, дваццаць шостага, яна падстаўляцьме табе свае грудзі, а табе застанецца толькі прыкласціся і смактаць, без ніякіх турбот.
— Няўжо абавязкова,— не здаюся я,— каб усе ішлі на дзяржаўную службу.
— А ці ж не дзяржава цябе, браце, вучыла? Дык яна і павінна плаціць цяпер за тое, што ты вучыўся. Ці, можа, ты думаеш, што дыплом твой — гэта нейкая матэрыяльная каштоўнасць, якую можна закласці ў ламбард альбо прадаваць на біржы? He, саколіку, адна дзяржава прызнае яго вартасць.
Вопыт ёсць воівдт, і яму трэба падпарадкоўвацца.
Таму аднойчы я і пастукаўся ў дзяржаўныя дзверы. Прымаў мяне ад імя дзяржавы чалавек з правам на службу і тлусты падбародак, які нарастае ў дзяржаўных сысуноў. Я падаў яму свой дыплом, ён неахвотна зірнуў на яго, потым на мяне і сказаў:
— Няма патрэбы. Чыноўнікаў у нас хапае!
Выйшаў я разгублены, але тут мне падказалі, што ў дзяржаве многа дзвярэй, а не адны, як я дагэтуль думаў. I пачаў я стукацца ва ўсе дзверы па парадку, і ўсюды заставаў людзей з правам на службу і тлусты падбародак, і ўсюды гэтыя людзі неахвотна глядзелі мой дыплом і казалі:
— Няма патрэбы. Чыноўнікаў у нас хапае!
Расчараваны, я зноў успомніў пра вопыт і звярнуўся да яго:
— Дзяржаве я не патрэбны!
— Ты стукаўся?
— Стукаўся!
— Ва ўсе дзверы?
— Ва ўсе!
— I што кажуць?
— Нічога. Здаецца, шкодзіць дыплом.
— Можа быць, гэта можа быць,— заўважыў вопыт, нібыта раздумваючы.— Сапраўды, я забыўся папярэдзіць, што дыплом можа быць перашкодай. Пісьменнасць дзяржава невысока цэніць, наадварот, цэніцца непісьменнасць. Універсітэцкі дыплом — надта вялікая раскоша ў Сербіі. Ану, ідзі зноў да тых самых дзвярэй, толькі паслухай мяне: нікому не кажы, што скончыў універсітэт. Скажы, што ты неадукаваны, што толькі панюхаў нейкай школы, і пабачыш, усюды цябе будуць добра сустракаць, усюды згодзяцца прыняць і даць пасаду.
Падбадзёраны новай ідэяй, я схаваў універсітэцкі дыплом за падшэўку пінжака і зноў пастукаўся ў дзяржаўныя дзверы.
— Пан начальнік,— пачаў я вельмі асцярожна, каб чалавек з правам на службу і тлусты падбародак ні па адным слове не здагадаўся, што я скончыў універсітэт,— я прыйшоў папрасіцца да вас на службу.
— А што ты скончыў?
— Ды... нейкія чатыры класы гімназіі, але не здаў экзаменаў.
— А ты пісьменны?
— He сказаць каб надта, але я падвучуся.
— Правільна, правільна! — згадзіўся начальнік.— Калі будзеш старацца, падвучышся. Я вось скончыў два класы гімназіі, а чаго мне бракуе!
Такім чынам я атрымаў ад дзяржавы першую пасаду, на якой з усёй сілы стараўся выявіць як мага болей непісьменнасці, а гэта забяспечвала мне бліскучую кар’еру. Гэтую кар’еру я б і зрабіў, каб мае калегі чыноўнікі не пранюхалі аднекуль, што я скончыў універсітэт, і не данеслі пра гэта начальству. Начальства адразу ж займела на мяне зуб, абвінаваціла мяне нават у фальсіфікацыі — быццам бы я універсітэцкі дыплом пераправіў на пасведчанне чацвёртага класа гімназіі. Мяне пачалі цкаваць, а потым выгналі.
Аднак я ўжо, ведаючы пра тое, як атрымліваць месца, не адчайваўся. Пачакаўшы крыху, пакуль у высокіх інстанцыях забудуцца пра маю універсітэцкую адукацыю, я пайшоў да начальніка другога міністэрства.
— Пан начальнік,— пачаў я лісліва і асцярожна выклаў, чаго хачу.
— Што ты рабіў дагэтуль?
— Ды... быў малодшым унтэр-афіцэрам.
— А вучыўся дзе-небудзь?
— Крыху... у войску.
— I хопіць, браце, хопіць. Я таксама быў паручнікам у жандармерыі і вось, дзякуй богу! А каб паўстан-
цы Карагеоргія былі пісьменныя, наша дзяржава ніколі б не вызвалілася!
— Так точна! — выгукнуў я захоплена.
I зноў мне далі пасаду, на якой можна было шмат чаго дабіцца, але чамусьці супраць мяне распачалася страшэнная кампанія. Спачатку міністру пачалі прыходзіць ананімныя лісты, у якіх паведамлялася, што я скончыў універсітэт, потым у ведамаснай газеце з’явілася адкрытая заява наступнага зместу: «Не можа быць поспехаў у нашай галіне, калі ў яе пралезлі людзі з універсітэцкай адукацыяй!» Кампанія набывала ўсё большы размах, і нарэшце нават у скупшчыне было пастаўлена пытанне: «Ці ведае пан міністр, што на дзяржаўную службу пралез чалавек, які скончыў універсітэт? »
КНІГІ ОНЛАЙН
