Бацькавічы
Сцяпан Кухараў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 303с.
Мінск 1991
У паветры закружыліся, бы матылькі, першыя сняжынкі. Я пачаў рукамі лавіць іх, пушынкі, белыя зорачкі, браў у рукі, а яны тут жа таялі, знікалі, ператвараючыся на вачах у малюсенькую кропельку.
На душы палягчэла. Стала зпоў радасна.
Немаведама чаму ўспомнілася, як мы некалі, яшчэ дашкаляты, дражпілі нашага нязмеппага «сябра вёскі» Ціта Мірончыка. Ёп, бывала, валюхаўся зігзагам па вуліцы са сваёй неразлучпіцай-папкай пад пахаю, а мы беглі талакой услед і крычалі:
— Ціт, Ціт, хадзі малаціць...
— Жывот баліць...
— Ціт, Ціт, ідзі кісель есці...
— А дзе мая вялікая лыжка?..
Ціт спыняўся, доўга стаяў няўцямпа, пазіраючы ў наш бок. Патрасаў пам кулаком і шкандыбаў, хістаючыся, далей па вуліцы.
Стала неяк сорамна ад таго свайго блазепства. Я ж у тых справах быў, калі шчыра, завадатарам.
7
Быў звычайны асенні дзень. Свяціла няяркае нізкае сопца. 3 каміноў віліся ў шэрае неба дымкі. Пастух выганяў на пашу скаціну. 3 раніцы Грыцко Гопка заскочыў да нас, пакурылі з бацькам, перакідваючыся нязначнымі словамі. Зацягнуўшыся дымам, старшыня сказаў, што Tani, так называў ён жонку, стала дрэнна і ёп адправіў яе ў раён, у бальніцу. Трахім запрог жарабка, а з маткай паехала і Каця.
— Ось, бачыш, яшчэ і другая хвароба,— Гопка нервова сплюнуў, схапіў з услопчыка сваю шапку, устаў.— На Рашатпёўцы, кажуць, малатарпя стала, нейкая пачвара шворан пусціла ў барабап, і ўсё патрушчылася...
— Хто ж, калі не сам гаспадар,— выказаў здагадку бацька.— Малатарню аддаў, цяпер стала шкода, дык і зганяе злосць. Ета такія людзі, што калі яго не бярэ, то гатоў папсаваць, абы не дасталося нікому... Ета такія ўжо захрыбетнікі...
— Якая людына, бісава душа! — марюкнуўся Грырко.— Мы іх, мярзотнікаў, выгапім. Выганім, сват, як думаеш?..
— Нялёгкае ета дзела, Рыгор Іванавіч... Карэнні, сват, глыбока паўрасталі. А нада — з коранем, хопірь з імі papKappa!..
Барька ўстаў, падышоў да печы, узяў з чалесніка качаргу, паварушыў ёю дровы, тады ўжо звярнуўся да марі, якая ўвіхалася тут жа, ля печы.
— Доўга яшчэ будзеш тут важдарра? Як той Трахімка казаў, ніколі парою рёплаіі бульбы не з’ясі...
— Дак што я, сама палезу ў печ? Бачыш, якія дровы — адна вада, сіпярь, як чортведама што,— апраўдвалася маці, але заварушылася, забрынчала патэльняй.
Паўз вулічнае акно мільганула знаёмая постарь Гуріна — ігашага новага каваля, якога нанялі замест дзеда з Чырвонай Гары. Тоіі пабыў з паўгода, паваліў вазы са два збожжа і, спаслаўшыся па слабое здароўе, даў лататы. Барька нейкі час пляскаў трохі па пару з Васілём Шылаём, маладым мужчынам, які толькі што прыехаў з Данбаса. Пад той год многія барькавіркія шахрёры з’ехаліся дамоў: на шахтах, пагаворвалі, пе стала заробку і падпялася страшэнная дарагоўля — заробленых грошай не хапала на харчы. Старшыпя прывёз з мястэчка Гуріна — кажурь, добры будзе каваль, калі яшчэ ўтрымаерпа. Во ўдарарь халады — мабырь, і ён збяжырь, урячэ. Гурін вельмі худы, як тычка, адна скура ды косрі...
Мужчын у Барькавічах пабольшала. Улетку работы хапала для ўсіх: і з касою, і за плугам, і з тапаром — паабагульвалі аборы, пуні, клері, адрыны, гумны — са старога шалупарря збіралі новыя будыпкі: канюшпі, кароўнікі, свірны. У Барькавічах стала пярь брыгад. I дзве ряслярскія. Цясляр, а ў нас ён пазываўся плотнік (плотнікам быў, бадай, кожны другі мужчына і нават многія хлопцы). 3 хлопраў якія яшчэ там былі плотнікі? Як у той прымаўры: «Каб не клін ды не мох, то і плотнік бы здох...»
Ужо браліся ядрана-халодныя дні. Зямлю знячэўку прыхапіла марозам, і па вуліцы грамыхала, бы парожняя бочка, калі па грудах трусіла падвода — калёсы рі мажара.
Намэнчырра, натрасерра Каря, пакуль даедурь да таго мястэчка: хворая Гопчыха пластом ляжырь на сенніку, хіба яе ўтрымаеш на руках. Дзе там, тая Каря яшчэ
дзяўчыпка — чатырнаццаты год. Шкада ёй маткі. Каця апошпія дпі ходзіць выпетраваная, як пежывая,— толькі адно вочы блішчаць, налітыя слязьмі, бы мокрыя пераспелыя ВІШІІІ.
Збіраюся ў школу,— мпе якраз той дарогаю, на Ігліцу. Можа, калі вяртацьмуся са школы, то сустрэну іх падводу — япы, мабыць, будуць ехаць ужо назад.
Мы селі снедаць. Раптам стук у акно. Да балонкі прыліпла кудлатая галава Гуціпа:
— Іванка, да горна!..
На хаду зашпільваючы кухвайку, бацька шусяуў з хаты, уся бульба асталася на стале, смачна дымячыся параю. Маці, злоспая, бурчала: «Усё етак, усё спяшаючыся, пе можа, ета, пад’есці спакойна, як чалавек...»
Мне таксама пе выпадае чухацца — да школы вярсты са тры добрыя. Па дарозе рэдка калі трапіцца падвода, і не кожны, паспагадаўшы, возьме ды прапапуе: «Садзіся, шалапут, пад’едзь трохі». Часцей за ўсё як убачыць падводчык, што з торбачкай за плячыма соўгаецца падлетак, то сцебане каня і міма прамчыцца. Дзямід Півопя ніколі, бывала, не праскочыць міма: ёп дужа коней беражэ, не конча сваю Булапку, ездзіць заўсёды ціха, копь у яго ў пашапе.
Гопка, сапраўдны ўкраінец, аднекуль прыдбаў дзве пары валоў. Адпу пару ўзяў самохаць Дзямід і не памыліўся, бо часта выходзіў у перадавікі на валах па вывазцы гпою і па перавозцы сепа ці саломы. На валах Дзямід працаваў, аж пакуль яны не састарыліся; правілыіей — адзін год не хапіла корму, валы заняпалі, і іх пусцілі па мяса. Дзямід вельмі доўга сумаваў і казаў: «Абідна, ета ж людзі пе разумеюць, што вол — надзейная сіла ў дзярэўні».
Я неўзабаве даггіаў Дзяміда, які, бы той цар на троне, рассеўся ў драбіпах, з-за пляча для прыліку тырчыць доўгая палка-пагапялка; валы ў ярме ціха і цягавіта ступаюць па дрогкай дарозе.
— Дзепь добры, дзядзька Дзямід! — крычу я ў самае вуха падводчыку.— Куды ета вы?..
— Садзіся во. I маўчы,— усміхаецца ў злямцаваную бараду Дзямід.
— Спасібачка. Я спяшу,— кажу ўжо цішэй і паказваю, што магу спазніцца ў школу, едучы на валах.
— To бяжы,— бубпіць сабе пад нос Дзямід і нібы засынае.
Вярнуўшыся са школы, я, апякаючыся, сёрбаў гара-
чую наварыстую капусту, запраўленую баранінай (і ў нас ужо было мяса); раптам чую нейкія крыкі і енкі на вуліцы. Зірнуў у акно: па вуліцы мужчыны — здаецца, Раман і Яўмен Цярэшка — вялі падпашкі дзядзьку Івапа Дваяна, мажнога, плячыстага чалавека ў шэрым пінжаку, адна рука ў яго абгорнута белым ручніком — чырвоныя плямы пабілі ручнік. Дзядзька Дваян вяла крычаў і мацюкаўся.
Я вопрамеццю, з усіх пог, на двор. У сепачках стаяла маці, уся зацярушаная хлебным пылам і шамашыннем, прыйшла ад малатарні, падавала снапы.
— Што там такое? — з трывогай выдыхнуў я.
— Ды вон, ты не відзіш, Дваяпа павялі,— хмурна сказала маці.— У барабан... усунуў руку, і пажмакала... Наверна, без рукі чалавек астанецца... Калека... А ўсё, ета, свая дурасць!..
Умомант я апыпуўся ля гумна, на таку. Там яшчэ стаяў страшэпны вэрхал: жанчыны крычалі, мужчыны іх супакойвалі, і нельга было ўжо нічога зразумень, хто што гаварыў. Неўзабаве прыскочыў сюды і Гопка, бледны, з шалёнымі вачамі, супакойваў людзей, стараўся выявіць, як усё тое здарылася.
— Дак ён, відна, сам трохі віпаваты,— як супакоіліся крыху, сказаў брыгадзір Якаў Кавалік.— Ета ж Дваян сам прыйшоў на ток, паглядзеў, як малацілі, і каршуном да малацільшчыка: «Не ўмееш падаваць, дрында!» А падаваў у машыну Андрэй, ягопы швагер. Той моўчкі кідае ў барабан спапы і пе зважае, што Дваян строіць кепікі. Дваян пастаяў крыху, наліваючыся злосцю, тады адпіхнуў швагра ад машыпы і пачаў сам пхаць у барабан снапы. «Вот як надо»,— сказаў ён і войкпуў, як уджалены, схапіўшыся за руку.
— Ось, дурніла,— змрочна паківаў галавою старшыня і загадаў мужчынам: — Швыдчэй каня, вязіце хутка ў бальніцу!..
— Ужо... Я распарадзіўся,— сказаў Якаў Івапавіч і аб'явіў людзям, каб разыходзіліся. Малатарня стала. Андрэй-падавальшчык павёз з пажваканай рукою швагра ў балыііцу.
Увечары таго ж дня, не паспелі Трахім і Каця вярнуцца дадому, як з бальніцы перадалі: памерла ад разрыву сэрца Гопчыха.
...Яе хавалі на паступны дзепь, пад вечар. Было яшчэ светлавата, прыцемкі яшчэ, мабыць, забавіліся за гарою, 74
куды нетаропка скацілася халаднаватае, як бляшанае, сонца. Брыгадзір Якаў і Раман зрабілі для Гопчыхі дамавіну з новых чышчаных дошак, адштукавалі з сасновага бруса крыж.
Цётка Галя ляжала на высокай, напханай сенам паркалёвай падушцы; на галаве — повая гарусавая хустка ў кветкі. Смуглявая прыгажуня — жанчына як бы прылегла адпачыць ці заснула.
Гопка, бы скамянелы, з прыпухлымі вачамі ўвесь дзепь, не адыходзячы, сядзеў каля труны. Пад цяжарам няшчасця чалавек нібы змагаўся з ударам, які зваліўся на яго плечы ў адзін дзень — раптоўная смерць жонкі і здарэнне каля малатарні. Ля яго ўвесь час да калепяў ціснуліся хлопчыкі — Лёня і Рыгорка. Сыпы не зводзілі вачэй з труны, усё пазіралі на замоўкшую маці. Яна, маўклівая і прыбраная, нібы сабралася на якое вялікае свята, ды во прылегла на хвілінку. Ім яшчэ не верылася, што бачаць сваю маці апошні раз.
Каця, наплакаўшыся яшчэ ў дарозе і за гэтую бясконцую ноч, сядзела сцішаная, з сухімі няўцямнымі вачамі. Яна як бы пічога і не бачыла перад сабою, нікога, апрача твару маці.
У хату ўвесь час заходзілі людзі — бабулькі, кабеты, дзяўчаты, мужчыны, падлеткі, дзеці. Пабыўшы крыху, нібы аддавалі даніну павагі нябожчыцы, выціралі слёзы, сморкаліся і ціха, на пальчыках, выходзілі. Бабулькі і кабеты аставаліся ў хаце надоўга. Увесь час чуліся ўсхліпы, божканне, вохканне — людзі шкадавалі як маглі нябожчыцу.
Гопкавы хлапчукі не варушыліся, толькі калі бацька падышоў, каб нечага перакінуцца словам з мужчынамі,— відаць, што ўжо наставала пара класці нябожчыцу на падводу, яна стаяла ўжо каля хаты папагатове, меншы Рыгорка, такі ж смуглявы, вельмі падобпы на маці, учапіўся бацьку за руку і заплакаў на ўвесь голас — як закрычаў усё роўна, злякаўшыся.
За труною на могілкі, што на гары між вячыстых бяроз і соснаў і белай, яшчэ не выветранай драўлянай вышкі-маяка, дыбалі, насупіўшыся, людзі, цэлы натоўп. Гопчыху ў Бацькавічах любілі за шчырасць і дабрату. Яна ніколі не выхвалялася і не падавала выгляду, што жонка старшыні. Як і ўсе жанчыны, хадзіла палоць лён, акучваць бульбу, шчыравала на калгасных градах, вучыла вясковых жанчын, як вырошчваць заводныя гуркі; Гопчы-
ха любіла людзей і не галілася па людское, калі адзін час у калгасе рабіла ў яслях за кухарку.
КНІГІ ОНЛАЙН
