Бацькавічы
Сцяпан Кухараў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 303с.
Мінск 1991
He я адзін. Землякі ўсе не ў крыўдзе на свой лёс, не шкадуюць, што парадзіліся ў Бацькавічах. Гэта ў нас пачуеш прымаўку: «У Бірулях пагуляй, у Горках пагасцюй, а ўдвору — у Бацькавічы».
Між намі кажучы, я даўно-даўпо, яшчэ калі ў пашым раёне пачала выходзіць свая газета «Чырвоны сцяг» (яе ў нас і па гэты час пазываюць ласкава «Сцяжок»), пачаў сёе-тое занатоўваць сабе пра Бацькавічы, пра яе жыхароў. Мне ўсё думалася, што нашы людзі нейкія асаблівыя, хоць і жывуць у глушы, вартыя таго, каб пра іх ведалі.
Заметак тых перад вайной трохі набралася, але ў ліхалецце, у чорныя дпі акупацыі, запісанае загінула ў агні (пры адступленні фашысты спалілі нашу хату). У Бацькавічах, як і ва ўсіх нашых лясных вёсках, білі ворага ўсе, хто мог трымаць у руках зброю: людзі змагаліся супроць фашьтстаў і на фропце, і ў тыле.
Насталі гады мірнага жыцця. Час, як вядома, адбірала работа. Калі ж выдавалася якая хвіліна, я варушыў у памяці перажытае, браўся за пяро, аднаўляў, што было ўжо напісана, і вёў повыя запісы. Іх пакрысе збіралася. У нашу школу прыслалі трэцяга маладога настаўніка, і я папрасіўся, каб мне далі бібліятэку. Можа, як-пебудзь я раскажу і пра нашу бібліятэку. Япа, праўда, пе такая, як пры клубе ў Ігліцы, у цэнтры калгаса, але на сённяшні дзень ёю можпа задаволіцца.
Можа, каму будзе цікава, як усё гэта рабілася ў Бацькавічах і як мае землякі станавіліся на ногі, жылі і жывуць гэтым часам. Шчыра скажу, япы крышачку любяць лахваліцца ці, ва ўсякім разе,— не даць сабе ганьбы. Як заўважыў наш жартаўпік Івапічка, а ў вочы — Якаў Іванавіч, якому ўжо ад леташніх пакроваў, мне здаецца, пайшоў семдзссят шосты год: «Не ўсё тое красна, што блішчыць». Але ж, як часта бывае між людзей, і заўважаецца і выстаўляецца напаказ якраз тое, што мае бляск і знешнюю прыгажосць!
А раптам хто здалёк ці зблізку захоча завітаць у Бацькавічы, пасватаць якую пашу дзяўчыпу ці астацца ў прымаках. Скажу адкрыта, у нас пе дужа каб прыжываліся прымакі. Іх чамусьці ў нашай старане называюць зяцькамі. Ды ўжо каторы і ўкараніцца, то яго не адарвеш і не спораш парачом. Нягледзячы нават, што за ім доўга, мо нават на ўсё жыццё, як дзядоўнік, нрычэпіцца і будзе трымацца гэтае самае — зяцёк. Зусім жа не азначае яно, што і ўсе туташнія цешчы, жывучы з зяцямі, трымаюцца старой прымаўкі: прымачы хлеб — сабачы. Наадварот, часцей і часцей пачуеш шчырае: «Мой зяцёк, як шызы галубок».
Сёнпя пашых бацькавіцкіх людзей можаце сустрэць і па Курылах, і ў Талды-Кургане, і ў Данбасе, і на Кубані... He, гэта не пералётпыя птушкі. Праўда, наш самы стары чалавек, амаль стогадовы Дзямід Півоня, які толькі адзін раз на сваім доўгім вяку выязджаў з Бацькавіч (на прызыўны пункт, калі прыйшла пара ісці ў салдаты, але яго адпусцілі — вельмі ладна недачуваў), сказаў бы, што «ета самыя і ёсць летуны». Дзяміда ў пас лічаць за дзівака. Можа, гэта трохі і так, бо ён, як астаўся без жонкі, жыве бабылём. Капя па дровы ў лес пе бярэ, а ўсё лета сушняк і хвораст тралюе яа тачцы-двухколцы; для сваёй кароўкі сепа пакошвае на дарожках, узлесках, збірае свірэпу ды пырнік.
Кажуць, што Дзямід і ў лазню рэдка ходзіць ужо — відно, ад той пары, як свая лазенька, што мясцілася ў невялічкім, некалі цудоўным, прапахлым улетку мятай і ранеткамі садку, даўно падгніла, і гаспадар разабраў яе на дровы. Стары зімою неяк пераб’ецца, нагрэўшы гаршчок вады ў печы, а ўлетку парыцца пад паветкай. Некаторыя смяюцца, а ён не зважае, паносіць вады ў балею, каб на сонцы ўгрэлася, а тады сцягне яе пад паветку, скіне нагавіцы і сарочку ды венічкам нашлёгае сябе і зноў, вясёлы і зухаваты, тупае па двары ці корпаецца ў садку.
Вясковыя людзі, асабліва маладыя, з Дзяміда пакепліваюць, жартуюць, але ён не крыўдуе. Іншы раз нейкі там падшыванец скажа: «Дзямідка, калі ета ўжо будзеце жаніцца?» Дык ён, вядома, недачуе і перапытвае: «Які табе падатак? Ужо ж казалі — не трэба плаціць. Гады мае ўжо выйшлі...» Тады той жэўжык крыкне ў самае вуха дзеду: «Жаніцца, кажу, глушня!..» Здагадаўшыся, дзед нязлосна махае рукой і смяецца на ўвесь свой шчарбаты рот: «Ідзі ты к чорту, лятун...»
Тут, відаць, чалавеку, які не жыў у Бацькавічах і не ведае старога Дзяміда і яго гісторыі пра падатак, усё гэта незразумелае. А справа тут такая. У пасляваенныя гады ў хату Дзяміду налічвалі падатак за бяздзетнасць, а ён, вядома, не плаціў, спасылаючыся на свае старыя гады; аднойчы, калі таго падатку набралася немалая сума, паклікалі дзеда ў сельсавет і спыталі, чаму не плаціць таго падатку на халасцякоў.
— Я ж во стары,— хітра ўсміхаючыся, сказаў Дзямід, цярэбячы сівую шорсткую бародку.
— To ў цябе ж дзеўкі ёсць,— падказаў фінагент, які і паклікаў дзеда для ўшчування,— За дзевак належыць плата...
— Дык я вінаваты, што іх ніхто не бярэ? — спакойна працягваў Дзямід і, падумаўшы, раптам зарагатаў, як блазан: — Бяры во ды сам з каторай ажаніся...
Даўно тое было. Ужо няма тых дачок пры дзеду — адна праз колькі гадоў захварэла ды памерла, а меншая выйшла замуж. Наведваецца часта да старога, памые яму бялізну, падлогу пашаруе, вазоны палье на вокнах (стары, як памяць па даўно памёршай жонцы, якая вельмі любіла, каб на падаконніку стаяў вазончык, не зводзіць кветкі ў хаце). А людзям не забываецца, як Дзямід наадрэз адмовіўся плаціць той халасцяцкі падатак. Ён абураўся
вельмі, што бяруць з дзяўчыны нейкі там падатак за тое, што яе ніхто не ўзяў замуж і ў яе няма дзіцяці.
...To я і кажу: прачытае хто-небудзь з нашых людзей, што жывуць недзе далёка ў свеце, паківае галавою, ухмыльнецца: «Глядзі ты, як гладка маніць, во брахун-манюка»,— а потым задумаецца, памаўчыць у одуме і ўздыхне, нешта яму як успомніцца, і ён аж ускрыкне ад узрушэння: «А ета ж нашы Бацькавічы!»
На нейкі момант, можа, яму захочацца пабыць у тым сваім кутку, пахадзіць па тых сцежках, дзе лёгка бегалася басанож, падыхаць тым гаркаватым увосень дымком на бульбянішчы, дзе з равеснікамі ўдосталь наядаўся печанай бульбы; сустрэцца з тым жа дзедам Дзямідам, які ўсё ніяк не састарыцца і мінулым летам, дальбог не лгу, катаўся на веласіпедзе. Тыя ж падшыванцы, што з ім любяць падражніцца, і навучылі.
Калі хто надумае, то няхай прыедзе ўлетку, калі настане пара адпачынкаў. He пашкадуе! Між іншым, у нас цяпер курсіруе аўтобус якраз да саменькіх Бацькавіч, спыняецца на развілцы, дзе быў некалі, мабыць, памятаеце, «пятачок» — на ім найперш раставаў вясною снег і пад вечар любілі збірацца мужчыны пакурыць і пачасаць языкі. Калі на наш не патрапіце, то сядайце на горскі. ён тут жа спыняецца, дзе дом нашага цяперашняга брыгадзіра. А за шафёра ў нас часта ездзіць Рэпка, вельмі ўжо строгі і, кажуць, справядлівы дзядзька: школьнікаў заўсёды бярэ, нават па дарозе, калі каторы не дачакаецца ды пабяжыць дачасна. I заўсёды білеты дае. Як хто не ведае пра гэта і ціхенька суне грыўню ў руку, то Рэпка нават добра адчытае: «Што тьт, браток, мяне хочаш рвачом зрабіць. He выйдзе! He ведаеш Рэпку. Рэпку ўвесь раён ведае... Мне ўжо два гады асталося да пенсіі...»
Ёсць у нас, мабыць, толькі адзін чалавек — ездзіць гэтым нашым маршрутам,— які чамусьці не ў ладах з Рэпкам. Гэта наш сельповец Амяллян Гладыш. Прозвішча ў яго іншае, але ў Бацькавічах яго больш ведаюць пад такой мяпушкай. Мужчына ўжо ў гадах — на Поўначы, кажуць, у такія гады ўжо на пенсію выходзяць, а наш Амелька ўсё яшчэ ездзіць, бы маладзёнак, і нават зімой, у кузаве сельпоўскага грузавіка. Вельмі ж любіць ён прыпасаць такі ходкі тавар, як «водка московская». Віна ён не прызнае, яшчэ «волжскае» куды ні шло — згодзіцца, а калі прапануюць «гамзу» ці «дымят», то Гладыш так раскрычыцца, што не дасі яму рады. I што вы думаеце,
Гладыш крыкам бярэ: яму часцей даюць гарэлку, а іншым — «гамза» ці той жа «дымят», які будзе стаяць аж да касавіцы, калі ўжо і Гладыш з міжраённай базы вяртаецца пі з чым. Яшчэ на вуліцы з кузава чуцён яго прастуджаны дыскант: «Усё! Нікс. Капут. Сухі закоп...»
Амелька Гладыш садзіцца ў Бацькавічах другім рэйсам, а дзевятай гадзіне. Яно і язды тае — тры кіламетры. Рапей, канечне, ён хадзіў пешкі. Гэта яшчэ калі адзін час у Бацькавічах быў за старшыню — ці не пяты па ліку ад вайпы старшыня. Да яго быў нейкі навалока з Вялікіх Хутароў, меў нейкае невыразнае прозвішча, якое ўсе ўжо даўно забыліся... Той так папіваўся, што аднойчы п’яны каля кузні заснуў стоячы і нагавіцы ссунуліся з клубоў. Дайшло ўсё да раённага начальства, і пасля неўзабаве благаславілі нам за старшыпю свайго — Гладыша. Гэты, канечне, добра піў, бо нездарма Гладышом празвалі, але ў яго была на такое загартовачка: па-першае, ён чалавек з моцнай, пашае бацькавіцкае, пароды, па-другое, гадоў дваццаць быў на вайсковай службе, старшыной авіятэхнічнай роты (і на апошняй вайне). Але ж гарэлка, яна, кажуць, і быка зваліць. Можа, па гарэлцы яшчэ б Гладыш трымаўся, ды пачалося вядомае пасля вайны ўзбуйпенне калгасаў, і Бацькавічы далучылі да Ігліцы. Гладыш пахадзіў год ці два ў намесніках, і зноў нехта з раёна заўважыў, што ў Гладыша мікраадукацыя — тры класы пачатковай школы. У дадатак яшчэ — Гладыш вычварна і вельмі бязбожна лаяўся, не шкадаваў, як кажуць, ні вуха ні поса. Калі ўжо хто зачэпіць яго, нават без злосці, так з нейкай дробяззю зверпецца да яго, то пад благі настрой хутчэй убірайся: «Трыбога, госпада, душу, пячонкі, селязёнкі...» I пайшла, і панеслася. Спяшайся затыкай вушы. А лепш бяжы без аглядкі, бо і не такое пачуеш.
Пазней, гэта ўжо калі на пасаду старшыні пачалі падбіраць людзей, якія маюць адпаведную адукацыю, і наш Гладыш вылецеў з сядла. Выцяўся, але, вядома, не разбіўся. Гладыша пакіравалі ў Ігліцу, на працу ў сельпо. Там, як відаць, і самому старшыпі работы пе бог ведае колькі, і стаў Гладыш дастаўляць тавары. На гэтай пасадзе справы ў яго ішлі няблага. Толькі часам прарывалася старая звычка — лаянка...
Як толькі ўваб’ецца ў «пасажырку» наш Гладыш, зойме сабе месца на першым сядзенні ад шафёра, адразу ўсе насцярожваюцца, хлопцы пачынаюць ужо ціхенька, у кулак, хіхікаць, а потым і смяяцца. Амелька тым часам, як
кажуць, нуль увагі, падае шафёру пятак. Рэпка моўчкі адрывае яму ад стужкі білет. Амелька, унурыўшыся, пачынае кляваць носам — мусіць, яшчэ з учарашняга, бо ў кумы трохі перабраў і добра яшчэ не працверазіўся. А тады раптам пехта з задняіі лаўкі падштурхне:
КНІГІ ОНЛАЙН
