Бацькавічы
Сцяпан Кухараў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 303с.
Мінск 1991
— Амеля, раскажы-тка, як ета Грышка цяля купляў... на базары ў Маластоўцы...
— А што было, брат, то было. Сам бачыў, тоісь сам чуў. Перад етай вайной яшчэ...
У аўтобусе ўжо стаіць рогат. Больш за ўсіх стараецца, вядома, сам Гладыш, хаця ён ужо сваю гэтую «ахінею» расказваў, мабыць, многа разоў.
Аднойчы ў аўтобусе ехаў наш стары бацькавіцкі чалавек. Жартаўнік, але не балбатуп. Ёп моўчкі паківаў галавою, нешта прагаварыў сабе пад hoc, а як сышлі на прыпынку, запыніў Гладыша і сказаў: «Ну, брат, не ведаў, што ты такі боўдзіла, Амяллян. Праўду людзі кажуць, што ў цябе клёпкі, мабыць, не стае...»
I пайшоў, плюнуўшы.
Амелька на гэты раз сумеўся, аслупянеў, як мыла з’еў. Унурыўшы галаву ў плечы, паплёўся да сельмага. Згорбленая яго постаць выдавала, што чалавеку нешта ўсё ж дайшло, дапякло трохі.
Больш я пе чуў, каб у аўтобусе калі-небудзь Гладыш выхваляўся сваімі пустымі жартамі.
...Прыязджайце ў Бацькавічы ўлетку. Можна і зімой, але ўлічыце, што зімы апошнія гады снежныя, гасцінец расчышчаюць трактары, але ненадоўга — за адну ноч усё так замуроўваецца, што дарогі амаль не відаць. Нічога, даедзеце на санях — пошту возяць з нашай брыгады мужчыны і як бачыш падкінуць.
Калі ж пе выпадзе, то хоць пачытайце, якія ў пас навіны. А каб вы былі найбольш у курсе, мне давядзецца часам заглянуць крыху ў мінулае. Далёка ў гісторыго не будзем забірацца, бо па гэта трэба багата часу і, як кажуць спецыялісты, большая папарама. Мы ж тут спынімся на лепш вядомых нам вехах жыцця Бацькавіч і лёсе асобных жыхароў, якія пакінулі па сабе нейкі след.
He шукайце тут чаго незвычайнага. Усё запатавана так, як было ў жыцці. Зменены крыху толькі асобныя прозвішчы: бо не ўсе нашы бацькавіцкія жыхары трапілі «на пяро». Чым жа, скажыце, тыя горшыя, што тут не названы?
Mae землякі, што жывуць у Бацькавічах, і тыя, што
назаўсёды аселі на цаліпе ці ў Сібіры, сябе і сваіх знаёмых і без гэтага пазнаюць. А добрым людзям, якім захочацца ўзяць у рукі гэту кніжку, ці не ўсё роўна, якім імем хто названы. Наш адзіп бацькавіцкі жыхар, калі, бывала, яго хто-пебудзь назаве не так, як ён значыцца ў сельсавецкіх спісах, а па вулічнай мянушцы, заўсёды гаварыў: «Называйце хоць гаршчком, толькі ў печ не саджайце...»
2
У школе аднойчы зайшла ў нас з дзецьмі гаворка пра тое, якімі былі раней, ну, скажам, гадоў сорак назад, нашы Бацькавічы, як жылі нашы бацькі і дзяды, калі ўсталёўвалася савецкая ўлада і людзі гаспадарылі яшчэ на шпурах-палосках, а пра машыны толькі нам, малым, расказвалі ў школе настаўнікі ды вычытвалі ў газетах.
Прыйшло ў галаву запытаць у чацвёртакласнікаў:
— Дзеці, хто ведае, што такое кросны?
Маўчаць, паціскаюць плечукамі. Дзяўчынкі зрабілі вялікія вочы: «Не ведаем». Толькі адна вучаніца, унучка таго дзядулі, які так удала ўціхамірыў Амельку Гладыша, падпяла руку.
— Калі ласка, скажы, Зіна Кавалік.
— Гэта тое, на чым ткуць. Пад паветкаю ў нас валяюцца нейкія валікі, дзядуля казаў, што гэта ад кроснаў...
— А хто ведае, як выглядае ступа? — пытаю я ў вучпяў.— А пра таўкач ведаеце?
Успомнілі пра лапці. I лапці сталі ўжо далёкай гісторыяй. Цяпер лапці могуць сплесці толькі старыя, такія, як Дзямід Півопя ці Іванічка — Якаў Іванавіч, Але Taro ж Якава Каваліка ў лапцях ад самай апошняй вайны я не бачыў. Зімой валёнкі з галёшамі, улетку — чаравікі ці сандалі. Дзямід Півоня толькі на касавіцу абувае лыкавыя ці лазовыя лапці, калі з касою завіхаецца на сажалках, дзе пасля касцоў астаюцца сям-там «недакоскі», касмылікі травы ды асакі між кустоў,— гэта ўжо Дзямідава доля, яму за гэта ніхто не выгаворвае.
Гляджу на сваіх вясковых хлапчукоў і дзяўчынак, апранутых у чыстыя гарнітурчыкі, у крамныя кофтачкі і абутых у сандалі і чаравікі, і памяць выхоплівае адзін малюнак за другім. Мы ўжо так звыкліся з усімі нашымі сённяшнімі набыткамі, што нават не прыгадваем, як было пекалі, у што мы некалі апраналіся, што насілі ў буд-
ні і ў свята. Якая гэта сапраўды была раскоша — звычайныя, простыя чаравікі ці тапачкі-прарызінкі.
...Вясна. Ясныя сонечныя дні. Рана ачысціліся палі ад снегу, абветрала зямля. Збеглі раўчукі, прыдарожныя бярозы апырснуліся кволай зелянінай. На поле пацягнуліся вазы з гноем. Дзеці ўжо гуляюць у лёгкіх пінжачках і світках, басанож, гэта азначае «на бацькавых падэшвах». Школьнікі, вучні шостага класа, шпацыруюць яшчэ ў лапцях: хто ў лыкавых (у людзей гаспадарлівых і больш дбайных заўсёды на жэрдцы ў хаце, а часцей у клеці была падвешана цэлая нізка — пар дзесяць-пятнаццаць — лапцей: большыя — для дарослых, меншыя — для дзяцей і падлеткаў), хто ў лазовых. Мой бацька, як правіла, усю зіму быў у шахтах: як ён сам казаў, з вугалю высякаў чырвонцы. Ён так уходжваўся там, што не заўсёды меў часу нагіісаць дамоў ліст, не кажучы ўжо пра што большае. Я бегаў у школу ў чунях: чуні я сам умеў рабіць з аборачак, якія звіваў з пяньковых ачосаў. А каб чуні добра насіліся, іх падшываў або якім-пебудзь шкуратом — кавалкам старой аўчыны, або кавалкам гумы.
У нашым шостым класе ў Горках, дзе я вучыўся ў сямігодцы, было за дваццаць вучпяў; большасць з іх — дзяўчынкі з багацейшых сем’яў — насілі балеткі ці чаравікі.
Неяк вясною, было ўжо цёпла і суха, іга ўсіх класах пранеслася нечаканая навіна: у школу прыехаў усебеларускі стараста A. Р. Чарвякоў з пісьменнікамі. На легкавушцы. 3 такое нагоды ўсю школу вывелі на зялёную палянку, на ўзлобак узрэчча. Быў мітынг. Выступалі rocpi. Іх віталі пастаўнікі. 3 вучняў далі слова мпе. Я да смерці перапалохаўся. Нічога нават перад сабою не бачыў. Нешта ўсё ж гаварыў, забыўшыся на паперку, якую мне падрыхтавалі. Наш настаўнік літаратуры, відаць, таксама хваляваўся — інакш ён заўважыў бы, што мае зрэбнікі ў вялікіх латах, а мае чуні вельмі ўжо нязграбныя і кашы просяць. Сарочка на мне была крампая — сіпяя ў белую палоску. Можна было б узяць каго іпшага з класа, хто быў апрануты болып прыстойна. Але выкладчык паклікаў мяне — мо таму, што я лісаў нейкія вершы, маляваў усе загалоўкі і карыкатуры ў школьнай насцеіігазеце.
Калі я адышоўся ад стала, прывітаўшы гасцей, супакоіўся, раптам мне стала страшэнна сорамна за свае стаптаныя чуні і яшчэ за белыя латкі на крыху падсіненых, хатняй работы штанах. Я гатовы бьгў праваліцца скрозь зямлю. Я паабяцаў сабе не быць такім свавольнікам — мя-
не вечна дакарала маці, што на мне ўсё гарыць. Вядома, большая крыўда была па бацьку, які не падаваў голасу з тых шахтаў. Абяцаў мне чаравікі і штаны з чортавай скуры. Ужо вясна настала, а яго няма ні самога, ні тых штаноў...
Ідучы дамоў, я крыху супакоіўся. Уляглася, аціхла крыўда па бацьку. I сапраўды, відаць, нялёгка адбіваць яму тыя чырвонцы ў вугалыіым пласце. У мінулы раз, калі бацька прыехаў з Данбаса і на стол паклаў некалькі яаперак, я не стрымаўся і запытаў: «Тата, як етыя грошы ў шахтах зарабляюць?» Ёп адразу ж сур’ёзна адказаў, што чырвонцы з вугалю выторкваюцца толькі самымі кончыкамі, як абхапіць двума пальцамі, але як пацягпеш — паперка рвецца, трэба яе адбіць акуратнепька вакол, а вугаль моцны, як камепь, вось і сячэш яго такім малаткомсекачом, пакуль чырвопец сам не вылузлецца. Ты яго бярэш і ў кішэню. Але ж і пазавіхаешся, аж разоў дзесяць ці болеіі абальешся потам, не раўяуючы, як у лазпі. А пласт той вуіалыіы — меней як метр увышкі, то даводзіцца стаяць па калепцах ці пават ляжаць па спіне. «Няхай бы яны спрахлі, тыя чырвонцы! — урэшце перадумваю я.— He трэба мне ні чаравікаў, ні тых штаноў з чортавай скуры. Няхай бы бацька не ездзіў на шахты, a жыў дома, як усе...»
...Бацька прыехаў па лета дадому таго ж дня цёмначы. Дакладней, не прыехаў, а прыджгаў пехатою з Камунараў, адмахаўшы за дзень пяцьдзесят вёрст. Ды з добрай паклажай за спіной. Як пачала маці ўранні разглядаць той хатуль, дык аж сэрца зайшлося: там былі чорныя, насычапыя вугальным пылам сарочкі ды споднікі, пары дзве шахцёрак — гэтак пазываліся брызентавыя спяцоўкі для працы ў падзямеллі. На дне мяшка ляжалі цвікі. Маці паспрабавала падняць і сказала: «Добрых пуды са два».
— Ты б ужо лепш вугалю набраў, як валок етыя цвікі,— сумна пажартавала маці. He абрадаваў яе гэты бацькаў набытак.
На печы, дзе ўсё адлежваўся пасля вялікай дарогі бацька, чулася ціхае пакашліваппе. Бацька адмоўчваўся, зусім пічога не кажучы пра свае чырвонцы. А мне ўсё ж гасцінец прывёз. Праўда, гэты раз не штапы і не чаравікі, а толькі кепачку з сіняга шавіёту, на шэсць кліпоў, з гузічкам паверсе. Гатоў быў скочыць на сёмае неба я ад шчасця. Вядома, я насіўся з кепачкаю, бы той кот з салам: павешу па жэрдку і зноў здымаю, кручу ў руках (пе-
рад печчу ў нас была жэрдка, канец яе тырчаў якраз перад запечкам, мне зручна было адсюль павесіць кепачку на жэрдку).
Маці, убачыўшы, як я кешкаюся з кепачкай, упікнула:
— Кінь ты ўжо, Алёша. Павесь картузок. Паспееш яшчэ нацешыцца.
Маці завіхалася каля печы. Гатавала снеданне, не падаючы выгляду, што не задаволепа бацькавьші заробкамі.
Я ж усё вешаю сваю кепачку-шавіётанку. Раптам яна паляцела проста ў шайку з памыямі, што стаяла тут жа пры печы. Кулём я саскочыў за кепачкай, выхапіў яе з шайкі. Адразу ж нахапілася думка: падсушыць у чалеспіку. Чапляю кепачку на вілачнік і ў печ. Здаецца ж, патрымаў адпу хвіліначку, а калі выцяг і з замерлым сэрцам узяў у рукі, то мая кепачка-падарунак у руках так і разлезлася — яна ўмомант спарахпела на агні.
I як пе было майго шчасця-радасці — япо растала, як лёгкі туман пад сонцам. Я гатоў быў невядома што зрабіць з сабою, разарваць сябе на шматкі. Горкімі слязьмі, наўзрыд плакаў я, і нават бацькаў абяцанак не мог прывесці мяпе ў раўнавагу, вярнуць спакой. Самае галоўнае, што печым было пахваліцца сябрам, якія ў той дзень панабіваліся ў хату.
Бацька, як і паабяцаў, прывёз мне кепачку з раёна, можа, тіе горшую і за болыпыя грошы, але мяне япа ўжо так пе радавала, як тая, з далёкіх шахтаў.
У хату ішлі і ішлі суседзі, як бы незнарок, чаго-нобудзь пазычыць, але я добра ведаў: тут прычына — бацькаў прыезд.
Увесь доўгі дзепь пе зачыняліся дзверы. Маці ледзь паспявала падаваць на стол. Пілі гарэлку. Закусвалі свайго вырабу каўбасой, селядцамі, якіх бацька прьгвёз з шахтаў і якіх хапіла ненадоўга: пасля пайшлі ў ход агуркі, капуста — наш вясковы наедак, якім мы тады карміліся ўсю зіму. Хлеба не было: елі праснакі — румяныя, свежыя, вельмі смачпыя. Іх умелі ў Бацькавічах выпякаць: варылі ачышчаную бульбу, таўклі яе ў ступе, доўга, да клёўкасці, і, дадаўшы з прыгаршчы мукі, таўкачом перамешвалі, пакуль яна не стане зусім клёўкай. Затым рэзалі цеста на кавалкі, раскачвалі на муцэ і на лапаце саджалі ў печ. Праз гадзіны дзве праснакі гатовы. Падавай на стол і сілкуйся. Калі ж да абеду яшчэ далёка, то праснакі загортваюцца ў ручнік і кладуцца па палічку ці ў суднік.
КНІГІ ОНЛАЙН
