Бацькавічы
Сцяпан Кухараў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 303с.
Мінск 1991
Людзі заварушыліся, загаманілі:
— Да праўда, Іллюк, хай з плугамі праедзе...
— Можа, ета падман які, а вам — трахтур!..
— Дужа ж ён смярдзіць — не вытрымаць!..
Старшыня падаў знак трактарысту, ахрыпла крыкнуў:
— Едзем! Хто мае жаданне, глядзіце, як будзем араць...
— Зааром старыя межы,— пачулася нешта дужа знаёмае.— Зааром назаўсёды і беспаваротна!
Гэта з вучнямі прыджгаў на поле Аляксей Мікалаевіч. У руках ён трымаў скручаны ў трубачку чырвоны сцяжок — той, што развяваўся пе раз, калі моладзь выходзіла на расчыстку і асушэнне грэбелькі. Замест яе, дзе была ржавая балотпая вада, срзбрам блішчала ладная азярыпа-сажалка.
— Мікалаевіч! — гукнуў Іллюк, угледзеўшы настаўніка.— Давай сюды сцяг!
Самаробны, з міткалю, сцяжок успыхнуў ранішняй чырвонай зарою пад шапкамі і кепкамі, хусцінкамі і чапцамі.
Пыхкаючы і страляючы гаркава-масляпым дымком, пакідаючы за сабою на дарозе незвычайныя сляды — адбіткі ад жалезных зубцоў, трактар, сталёвы асілак, лёгка і ўпэўпепа ўзяў кірунак на поле, у бок Крывалесся. Побач з трактарыстам прымасціўся з чырвоным сцяжком у руках Іллюк Кавалік, сын бедпяка-бедалагі, які ўсё жыццё калупаў зямлю крывуляю сахой і ў сне не бачыў такога дзівЭі якое цяпер прыйшло на палосы бацькавіцкіх хлебасеяў.
Ніхто, ні адзіп чалавек — і старыя і малыя — не засталіся на месцы, усе рушылі за трактарам на поле, здзіўлена разглядалі тыя сляды, што пакідаў за сабою «жалезны конь».
He мог ніяк супакоіцца дзядзька Апдрэй, усё размахваў пяньковым павадком, засопшыся: «А як жа цяпер з коньмі? Што, хіба ўсіх цяпер на мыла?..» Дзядзька Андрэй, лічыце, з таго года, як у Бацькавічах, пасля так звапага адліву, калі многія сяляне вясною былі выпісаліся з калгаса, стаў за конюха, і, натуралыіа, яго больш за ўсё цікавіла, як жа будзе з коньмі, няўжо ўсё поле абсядуць, асядлаюць гэтыя жалезныя стаеннікі?
Як адгадалгі ягопыя думкі бабка Мацвеіха. Схапілася за крысо Апдрэевай душагрэйкі, якую той не скідаў і ў пятроўку, бубніла гамзаючы:
— Братка, трахтур трахтурам, а конь канём...
— Трахтур — ета машына не для вас, старыя атопкі,— уставіў сваё Трахімка, «вясковае радзіва». які невядома адкуль з’явіўся ў натоўпе і горача ўпрошваў усіх, каб пе спяшаліся, бо нікуды ён, трактар, не ўцячэ, калі ўжо далі, зпачыць, не адбяруць,— Вот я і кажу,— ляпаў сябе
рукамі па штанах-суконніках Трахімка,— трахтур, ён любіць розум і крэпкія рукі...
— Яшчэ, як тэй казаў, пабачым,— няпэўна махнуў кіем сівабароды стары па мянушцы Бура. Даўгалыгі і згорблепы, ён бегма бег, пакуль дагпаў грамаду, і, адсопшыся. прыслухоўваўся, як людзі рэагуюць на такую незвычайпую падзею ў Бацькавічах, і во, прыслухаўшыся, выказаў сваё меркаванне пе надта яспа, бо быў глухі і не чуў усяе размовы.— Увосень хлеб памалоцім... Як тэй казаў, пазычай — злы абычай...
— Дзеду, не пляціце абы-што! — махала рукой паўпатварая, як пампушка, Аўхімава Адарка. Дзіўпа, што і яна, маруда і спакайпяка, была тут, у натоўпе. Яна была адстала ад усіх і цяпер трусіла ў пары з дзедам і вымушана была слухаць яго, як яна казала, турэсы, гэта азпачае пустую гамонку. А тадьг і сама выказвала сваё: — Бачыце, трактар як паехаў, дык мы ўсе і адсталі, языкі высалапіўшы. бяжым. Ета, відпа, спраўная машына. Палягчэнпе вялікае будзе мужыку...
— Га? — наставіў да вуха даланю дзед Бура і сам жа загаварыў зусім пра іпшае: — А хлеб — не зяць, добрыя людзі з’ядзяць...
— Яму кажаш у лес,— рагатала Адарка, памагаючыся пабегчы за патоўпам,— а ёп па дровы... Ведама, глухі — не дачуе, дык прымапіць...
...А трактар весела і зычна гудзеў, і дарога, шэра-светлая стужка, уздымалася на пагорак, і за трактарам спехам дыбалі людзі, крычалі, махалі рукамі — іх галасы патаналі і раствараліся ў спакойна-грымлівым рокаце матора.
Трактар прайшоў шляхам недалёка ад хаты Антона Кіпня. Той таксама памкнуўся ўслед, тады раптам перадумаў, матнуўся назад, мо таму, што быў у бруднай, са слядамі чырвані руды нацельнай сарочцы, у рудых каляпых брызентавых штанах-шахцёрках, без апаяскі: твар няголеньг, па галаве валасы, некалі кучаравыя і бліскучыя. злямцаваліся, зблыталіся так, што да іх не падступіцца ні з якім грэбенем.
Чалавока, відаць, стрымлівала пешта большае. Як і заўсёды было, калі Кіпепь узрушапы ці ўзлуецца, вочы яго. чорпыя і калючыя, загараюцца кашачым агнём, ягонага позірку збаіцца, не стрывае кожпы, хто хоць раз сутыкнецца з ім ва ўпор.
Кіпня падмывала кінуцца туды, дзе гудзеў трактар, дзе над выхлаппой трубой, над шэра-пярэстым патоўпам
віецца стаўбунок пахучага дыму. Што ж стрымлівала, пе пускала да людзей Кіпня? Відаць, баяўся Кіпень, што не ўтрымаецца, выдасць сябе, праціўніка ўсяго гэтага пералому, які зрабіўся ў Бацькавічах (каб толькі ў Бацькавічах!). Кіпень адчуваў, што ніхто і нішто не ўстаіць перад тым, што зрабілася і пахавала ўсе ягоныя надзеі, напэўна, назаўсёды. Застаецца адно: плысці, учапіўшыся аберуч за бераг чаўна разам з усімі, лоўка лавіруючы і ўчэпіста трымаючыся, каб пе сарвацца і не бултыхнуцца ў вір з галавою. Але ж душа — душа іншы раз ідзе насуперак галаве, і з языка можа сарвацца тое, што не вымавіш і ў сне, што замкнёна па ўсе застаўкі, схавана на самым сподзе...
He знаходзіў сабе месца Антоп Кіпень і, сціскаючы кулакі, таптаўся каля прызбы, на ўбітай, стаптанай мураве, цяжка ступаў вялізнымі, у драпіпах і цыпках, ступакамі, шкробаючыся, запускаючы закарэлымі пальцамі, усёю пяцярпёю, у прапыленыя, нечасаныя з зімы валасы, і ў вялікіх з сінімі прожылкамі бялках шалёных вачэй аж кіпела, клекатала злосць. Была яшчэ адна вельмі важная прычына, з-за чаго Кіпень пе пайшоў да трактара. 3 Іллюком-старшынёю ў іх былі свае рахункі, хоць старшыпя піколі нічым пе папракпуў Антона; больш таго, нават іншы раз прапускаў міма вушэй тое, што Антон плявузгаў на людзях і пе надта асцярожпічаў па сходках і на праўлепні.
— Эх, матары іх, галетнікі! — скрыгатаў зубамі Кіпень, накаляючыся і цямнеючы ў твары, і чорныя губы яго рабіліся як абвуглепыя. — Наясіся хлеба з вашага трахтура... Адна згуба для людзей. Бясхлебіца будзе. Яй жа богу, галадоўка нападзе. Яно і без таго, без трахтароў етых на ўсё настала дарагоўля, нічога не дакупішся...
Кіпепь, скрывіўшыся, ухмыляўся, а ўнутры аж гарэў ад злосці. I вочы зіркалі, як балотныя светлякі ў цемры, хоць было светла і спакойна вакол, па паніжэлым жнівеньскім небе было чыста — адпо ўсцяж цвіла празрыстая сінеча.
«Любуйцеся, бясхлебнікі, сваім трахтурам. Паглядзім, як ёп накорміць вас хлебам...»
А трактар усё гудзеў. I адтуль, з-пад цагельні, дзе за даляглядам у сіпе-бляклым марыве ляжала і яго былая радасць — шырокая, па два падзелы, паласа — даносілася пешта такое, як песня. Слоў нельга было разабраць.
Кіпень, забыўшыся, відаць, што яго ў каторы раз аклікала жонка з хаты, настаўляў да вуха цёмную, у застарэлых мазалях далонь, але дарэмна — яму даносілася адно толькі гудзенне.
5
У Бацькавічах людзі адкрытыя, таварыскія, ідуць адзіп да аднаго ў хату проста, без запрашэння. Няхай то будзе сяяданак ці абед, вячэра ці полудзень — да суседа зойдзе сусед, дасць «добрага здароўя», для прыліку, а можа, і напраўду, папытаецца пра нешта, для парадку гэтым вытлумачыць свой ранні ці позні візіт, усядзецца на ўслончыку ці на лаве, і пачынаецца доўгая, як асепні вечар, павольная, як плынь у ляспой рэчцы, гутарка, якой не відаць ні канца ні краю.
Бывае, і госць і гаспадары ўжо ўсё перагаварылі, і адчуваецца, што вось бы і разысціся па часе, але ж не —як бы зусім пагас агонь размовы і прысак прастыў, ды раптам, як іскрынка ад ветру, ад нейкага новага, печаканага ўспаміну ці проста нейкай дробязі гутарка ажыўляецца і набірае сілы.
Харытон Півопя, бацькаў равеснік, таварыш у паездках па шахтах, уранпі адчыніў дзверы і з парога, як звычайна, пацепваючыся, прывітаўся і нерашуча спыніўся ў парозе, вінавата прамовіў:
— Я на мінуту... А Іван дома?..
— У двары,— маці адступілася бліжэй да печы, дзе поркалася, распальваючы агонь, і паказала госцю на ўслончык, што прыляпіўся ля вулічнай сцяны.— Вунака ляжыць, грэе чарэнь. А вы праходзьце, Піванавіч. Сядайце...
— Я тута! — азваўся бацька хрыпла, як праз сон, з чарэні, але не ўстаў — яго доўгія ў чорных бахілах ногі высунуліся аж на хату.
— Ездзіў жа ўчора ў Маластоўку, новае тачыла ттрывёз. Ета, мабыць, Гуцін памог,— дадала маці і пачала ўвішна дзьмухаць, падаўшыся з галавою ў чалеснік.— Дровы во сырыя, піяк не хочуць гарэць...
— Дождж ліў увесь дзень без перастапня,— павольна загаварыў Харытон, займаючы сваё прывычнае месца на ўслончыку, абшмараваным і пасечаным дробнымі і частымі насечкамі,— бацька любіў на ім крышыць табаку-карэнне.— He мучайся ты, Уляна, ліні трохі карасіны... Ці,
можа, нямашака? He здабылі? У майго вунь суседа, у Восіпкі Зайца, адразу лямпу запалілі. Як у клубе. А знаеш, чаму?..
— А хто іх ведае,— без усялякай ахвоты сказала маці і ўзялася здзіраць бяросту з бярозавага палена — на распалку,— Я не прыглядаюся, якая ў іх тамака лямпа...
— Бач ты іх,— працягваў Харытон, зябка кратаючыся на ўслончыку, той аж зарьшеў, захістаўся.— Як тады, то і на каганец не ставала газы, а цяпер, як трактар купілі, то васьмілінейку займелі. Разжыліся ўжо, праварнягі...
— А няхай іх, усё бяруць і ніяк не набяруцца,— падтрымала размову маці.— Злыдні. Ета ж даўмецца, нехта во надоечы тачыла звалок. I навошта яно яму, злосніку, тое тачыла?.. Дзе ён з ім дзенецца, каб спытаў, з тым тачылам, як дурань з дзвярыма...
— ІІІто тваё тачыла,— Харытон пачаў ляпаць па кішэнях, канечне ж, шукаючы курыва.— Вунака, кажуць, бочку жалезную ля трактара адбілі і карасіны набралі колькі ўлезе...
— Дзіва што,— маці разагнулася — дровы разгарэліся — і пачала ставіць чыгункі і гаршкі ў печ, а вады не аказалася.
Я ўзяў вядро і шуснуў за дзверы. Калі, засопшыся, прынёс вядро з вадою, то бацька ўжо дыбаў па хаце з самакруткай у руках, і наўкол было ўсё сіняе ад махорачнага дыму.
Нешта без мяне яны гаварылі. Мабыць, штосьці такое, што мне нельга чуць. Бо, падалося, гутарка як бы нечакапа абарвалася, і яны проста перамаўляліся, кожны цягнуў, абы не маўчаць. Харытон смактаў цыгарку і дударыў тое, з чым і прыйшоў:
— Дождж такі атадраў, што аж ручаі пацяклі...
КНІГІ ОНЛАЙН
