Бацькавічы
Сцяпан Кухараў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 303с.
Мінск 1991
Ахрэм, сціснуўшы пашчэнкі, патрос кулакамі перад самым носам Лазара:
— Ну й дакорпік жа ты, браціш, яй жа богу! Сыдзі з вачэй, пакуль я добры, не ўзлаваўся папраўдзе...
Скрыгочучы зубамі і ігапінаючы жаўлакі, Лазар зіркаў шэра-сталёвымі вачамі, засунуўшы рукі ў штапы-суконнікі, аж хрыпеў ад гневу:
— Адыдзі сам, гад! Гэндра! Бо як пякну ў грызла, дык і перакацішся, і мэтлухі пе збярэш... Адыдзі, зануда!..
Ускочыў і Харытон; набычыўся Максім, разгублены, і згорбіўся, нібы ад удару. Усчалася валтузня. Падскочыў стары Піван, як певень, ускудлачаны, бяззубым ротам хапаў паветра, душачыся махорачным дымам, што воблакам вісеў пад столлю. 3 усяе сілы нема закрычаў, як на пажары:
— Шыбенікі! Задзіры! Воп з мае хаты! Вон, каб вас, анціхрысты, не бачылі мае вочы!..
Мужчыпы аціхлі, сумеліся. Аддыхаўшыся, не глядзелі адзіп адпаму ў вочы — злосць, успыхнуўшая раптоўна, пачала паціху астываць, адыходзіць, і паступова ўлеглася тое няёмкае адчувашіе, якое сапсавала было ўвесь настрой, угатаваны ўрачыстасцю сустрэчы,
— Яно, суседзі, пара і ўдвору. Засядзеліся ўжо мы,— ацверазіўся раптам бацька і, насоўваючы шапку, зацягнуў сваю любімую, яшчэ з пары шахцёрскага жыцця, песню: «Ой, арол мой шызакрылы...»
Яму няўцям і бязладна, але старатліва і шчыра басіў добра ахмялелы Харытон:
— «Раскажы, аролік, дзе мой мілы...»
Пад спеў сумнай песні радня разыходзілася па хатах, несучьг ў сэрцах агоркласць, якая ляжала, пе вярэдзячыся, на самым сподзе душы, а цяпер, падварушапая сустрэчай, выплеснулася цераз край. Праявілася тое, што глыбока, моцнымі каранямі ўвайшло ў зямлю, напоеную сокамі продкаў.
7
Уранні, яшчэ пастух не збіраў статак на ўдзёнкі, з рашатпёўскага канца завітала ў хату Вулька, замужняя дачка Рамапа Говара-Гамарніка. Пакуль бацька снедаў, спяшаючыся ў кузню, Вулька расказала сваю «безатлагацелыгую» просьбу.
— Дзядзечка, скуйце мне такую завалу,— усхліпваючы, гаварыла Вулька,— во я і шыну ад кола прынесла, каб на гэтую завалу можна было зачыніць свякруху, Яй-бо-
жачка, старая качарга, етая гаргара, жыцця ад яе мне нямаш. Дай жа божачка, яна мне ўжо ўсе вантробы, усе лантухі пераела... Так дапякае, што я надумала зачыніць яе ў пярэдняй хаце — вазьму на завалу, і духі з яе вон!..
Сапраўды, дзіўна: што гэта — жарт ці сур’ёзна. Бацька ледзь стрымаўся, каб не зарагатаць, але ўбачыў, што Вулька вельмі ўзрушаная, зрабіў выгляд, што сур’ёзна ставіцца да яе гэтай просьбы, хоць ведаў, што гэта бьі’ла ўспышка гневу пасля звычайнай сваркі.
— Дык як жа старая тады з хаты выйдзе? — стрымліваючы сябе, каб не рассмяяцца, пытаў у Вулькі.— Завала ж жалезная, і старой там будзе гамон?..
— А няхай як хоча, так і ходзіць,— не прыняла жарту Вулька і нервова выцірала ражком хусткі заружавелы твар, па якім цяпер выразна свяціліся дробныя, бы канапляныя зярняткі, вяснушкі.
Маці запрасіла Вульку да стала, хаваючы ўсмешку, сказала:
— Хіба праз акно давядзецца сягаць старой?
— А мне што? Няхай хоць і праз акно! — пе адыходзіла Вулька.
Маці пачала распытваць яе пра дзяцей. Пасля загаварыла пра тое, што і бацька яе Раман, і маці Наталка — кволяцца, няхай бы Андрэй, старэйшы сып, жаніўся, усё старым было б лягчэй, а ёп не захацеў пры бацьках, з’ехаў у горад, а гэтыя яшчэ падлеткі, Сцяпан ужо трохі выцягнуўся, а Маша — дзіця. Во ўчора Раман прыскочыў, увесь перапалоханы, разгублены, казаў: «Ці няма ў цябе, суседка, настойкі якой? Наталцы маёй зусім дрэнна...»
Вулька трохі сумелася, пачала спакваля адпускацца — відаць, патроху знявервалася ў сваёй крыўдзе. Яна прызналася, што доўга не была ў сваіх бацькоў, а яе старэнькая маці даўно ўжо кволіцца і во цяпер занядужала зусім.
— Дык я пайду ўжо, цётачка,— заспяшалася раптам Вулька, як забыўшыся на сваю крыўду, якой была перапоўнена ўся толькі што.— Праведаю сваіх, бо я зусім выраклася, бачу іх гады ў рады. Атлуміла яна, гаргара, усю маю галовачку. Што я ўжо цярплю, гаркотніца, ад яе, што цярплю, дык і людзям сорамна сказаць...
— Такая наша доля, Вулечка,— уздыхнула ў тон ёй маці.— Нявесткіна, як кажуць, усё не ў чэсць, не ў ласку. У каго самая грубая дзяруга? У пявесткі. Хто хлеб спячэ — закалец на палец? Нявестка...
— Праўда ваша, цётачка,— усё ж трохі супакоеная і,
відаць, астуджаная ад злосці па сваю свякруху, казала Вулька. А калі папраўдзе, дык тая і ў хаце яшчэ ўпраўная, і Вульчыных дзяцей даглядае, а што крыклівая ды не ўстугічывая, дык і Вулька — сама не саступіць надта з дарогі.
Вулька ўздыхнула, узялася за клямку:
— Пайду, бо я ж яшчэ ў печы не паліла...
— Ды ўжо ж глядзі, галубка. Праведай матку, бо яна ж, далібог, дужа слабая...
— To як жа.з завалай? — нагадаў, збіраючыся да кузні, бацька.
— А ліха з ёй, з завалай,— махнула рукою Вулька.— Другім разам...
Здаецца, што тут такое дзіўнас — пасварыліся нявестка са свякрухай. Як быццам дробязь. А з такіх дробязей тчэцца найтанчэйшая тканіна — жыццё.
«Добра жывецца таму,— разважаў бацька па дарозе ў кузню пра ранні візіт колішпяй суседкі,— хто ўмее ткаць свой уток. А калі скручваюцца, а часам і рвуцца яго ніці, як у бедалагі Вулькі?..»
...Вось і кузня, дзе бацька ўвіхаецца дзень пры дні, тыя ж ніці, тчэцца тая ж ткапіна, яе ткуць тыя ж ткачылюдзі. Іх сёння сабралася, пе раўнуючы, як на кірмашы. Адным рупіць вілы падправіць, серп назубіць, хоць жніво ўжо і канчалася, скабу якую зрабіць для хатпіх патрэб; у баранавальшчыкаў — бароны, кляцы справіць, гайкі падцягнуць; у аратых — лемяхі наварыць, адвалы палапіць... Здаецца, дробныя клопаты, а гэта — жыццё.
Ля тачыльнага круга стоўпіліся цесляры, амаль уся брыгада, мужчыны з нашага канца — Якаў з Рамапам, Карп Кузьміч з Аўхімам. Тут Антон Кіпень падахвоціўся сам да будаўнікоў, бо яму работы з коньмі пакуль не было, на зябліве цяпср арэ трактарыст Аўсянік, які астанецца ў Бацькавічах, пакуль вернуцца з курсаў свае хлопцы — Адам Чэрнік і Пятрок Кароткі. Тут і рашатнёўскія хутаране Лазар з Міхалём — бадай, самыя спраўныя цеслі. Між мужчын тэпае Хведзька, бабы Мацвеіхі сын. няўклюда, але ўпрасіўся за прычэпшчыка. Мабыць, Аўсянік Хведзькаваму бацьку даводзіцца нейкай раднёю, і Іллюк, старшыня, махнуў рукой: «Ідзі, ляд з табой. Глядзі толькі, каб на плугах не заснуў, бо ад цябе, Хведзька, толькі мокрае месца застанецца...»
3 саменькага рання і Хведзька, «глымазда етая», як кажа Кіпень, няйпачай, наважыўся першым дапяць да Ta-
чыла, тут ужо швэндаецца пад пагамі, і яму нешта ўжо рупіць — у брудных парэпаных руках Хведзькі нейкая жалязяка.
Яго адціскаюць мужчыны, ім самім хочацца як барзджэй падступіцца да горна.
Цяпер у Бацькавічах свой каваль. Калі не ўсе, то большасць жыхароў любілі гэтага чалавека. Цанілі яго моцныя, у вугальных драпінах, жылістыя рукі. Яго бескарыслівасць здзіўляла ўсіх. А сам ён, мужчына ў самай сіле, яму тады, мабыць, было гадоў трыццаць пяць, ганарыўся, што атрымаў нарэшце занятак, якога прагла яго неўтаймаваная. можа, нават у пейкай ступепі мяцежная дупіа.
Сёнпя ў каваля будзе незвычайны дзень. Старшыпя згадзіўся па просьбу Максіма Ляўшы, а Харытон ахвотна ўступіў яму сваё месца, якое займаў часова, хоць і сам меў надзею навучыцца трохі кавальскай справе.
Трымаючы па звычцы пад пахаю вялікі самаробны ключ, якім бралася кузпя на завалу знутры, бацька ўскіпуў вачамі — дзе ж Максім? He можа быць, каб спазніўся: першы дзень, бацька ведае па сабе, чалавек адпраўляецца на працу, хвалюючыся, як на экзамен. I праўда, Максім стаяў зводдаль, у чыстай, пэўпа, повай шахцёрскай куртцы, у штанах з чортавай скуры, русявыя валасы прычасаныя; на твары ўрачыстая ўсмешка.
Пад вясёлыя воклічы і жарты япы, каваль, які сам нядаўна змяніў старога Майсея Руцша, і ўчарапіні шахцёр Максім Ляўша, што вярнуўся на бацькаўшчыну, абуджаны пачуццямі сыноўііяга абавязку, займаюць месца ля горна. У іх, гэтых людзей, лічыце, адзін лёс, хоць гадамі япы не равеснікі. У Максіма — усё яшчэ наперадзе. крылы маладосці яго нясуць лёгка — яму ўсе дарогі даступныя, а планы зманлівыя і вялікія. Яны, відаць, спускаліся пад зямлю ў адной і той жа шахцёрскай клеці, не раз бачылі, як ля пад’ёмніка, у штрэку, самотныя стаялі жанкі, з трывогай у сэрцы чакалі вяртапня адтуль, з падзямелля, сваіх мужыкоў.
Магчыма, у гэтую хвіліну бацьку, як і Максіму, прыгадаўся той момант, калі шахцёр-навічок апускаецца ў забой, а можа, такое, калі нечакана, крэкчучы, хрусне руднічная стойка ці гулка, як адзіпокая кропля, сарвецца і звякне вугальны асколачак, малюсепькі, з гарошынку. Тады, бывае, і вырашыцца шахцёрскі лёс. Добра, калі выцягнуць з пад’ёмнай клеці на паверхшо жывога, і ты, як упершыпю, убачыш і неба, зацененае капцом-тэрыконам,
і прыпомніш імгненна поле, пясчаныя бугры-пагоркі, парослыя купчастым, сінім пры зямлі хвойнікам, і родпыя, прапахлыя піжмаю ўзмежкі, што вядуць на знаёмае і да болю ў грудзях пезабыўнае ўзгор’е, адкуль ты хлапчуком любіў у яспы дзень паглядзець на неаглядныя абсягі палёў і лясоў. 3 нашага, бацькавіцкага, узгор’я, дзе спрадвеку прашчуры выбралі месца на могілыгік, далёка бачпа наваколле. А во гэтым летам на могільніку паставілі маяквышку, і хто з хлопцаў і мужчын не паспытаў узлезці на самы высокі масток вышкі, каб хоць раз зірнуць паўкола! Усе казалі: «Чырвопая Гара відна...» А да той Чырвонай Гары, раёнпага гарадка суседняй Браншчыны, трыццаць вёрст з гакам.
— Го, добрага памочпіка ўзяў сабе, Баяпок! — гаварылі мужчыны, праціскаючыся за кавалём у кузню.— Цяпер трымайся, бо еты Максімец, глядзі, і цябе, Івапе, падкуе!..
— Ляўша ж...
Бацька дзьмухнуў кавальскім мехам — распальваў горан — і ніякавата ўсміхаўся. Хто можа яго, каваля, першага тутэйшага малатабойца, падкаваць, інакш кажучы, абставіць, пасадзіць, як кажуць, у галёшу? А што датычыць Максіма, то пе такі ён, каб свайму чалавеку, ды яшчэ настаўніку, падстаўляць нагу. Вунь быў у яго пядаўна Васіль Шылай, асілак, працаўнік — пашукаць такога, але што зробіш, не ўстояў перад спакусай, зманіў яго братуха сібірскімі вольпымі землямі. Васіль падахвоціўся на братава запрашэпне, а цяпер, кажуць, шкадуе: вярнуўся б у родныя пенаты, ды дарога не блізкая і перад землякамі як бы і сорамна — вядома, сумленне і гонар не здымаюцца з рахупку.
КНІГІ ОНЛАЙН
