КНІГІ ОНЛАЙН

Басяк з таго свету; Ад вялікага розуму

Маю Ласіла

Выдавец: Мастацкая літаратура

Памер: 341с.

Мінск 1990

XI
Пакуль тое, палкоўнік Порхала дамовіўся са сваімі крэдыторамі. Даведаўшыся, што тут дапамагае сам камерцыі саветнік, тыя, вядома, супакоіліся і згадзіліся пачакаць.
I вось Порхала разам з Ённі ехаў у шыкоўным экіпажы. Палкоўнік кіраваўся на свой завод і падвозіў Ённі да нявесты. Выратаваны банкрут імкнуўся ўсяляк дагадзіць Ённі і ўвесь час займаў яго рознымі расказамі са свайго вайсковага жыцця. Маладым лейтэнантам ён браў удзел у турэцкай кампаніі. Гэтыя ўспаміны нагадалі басяку любоўныя справы турэцкага султана і ягоныя, Ённевы, спрэчкі з Ханку. Ён зразумеў, што мае добрую мажлівасць задаволіць сваю цікаўнасць і канчаткова высветліць хвалюючае пытанне наконт султанскіх жонак.
— Праз гэтага турка мы і пасварыліся з Ханку,— паведаміў Ённі.
Ён заўсёды лічыў размовы пра султанава мнагажэнства хлуснёю і цяпер асцярожна выказаў свае сумненні:
— Але я сказаў Ханку: адкуль ты ведаеш пра султанскае жыццё?
— Каму вы, дзядзечка, сказалі? — страпянуўся палкоўнік.
Ённі растлумачыў.
— Вось праз гэтыя султанскія любошчы я і па-
сварыўся з сябрамі,— сказаў Ённі.— Яны вераць, што ў султана шмат жонак.
— Сапраўды шмат,— расчараваўшы Ённі, пацвердзіў палкоўнік.— Султан можа мець ажно тры тысячы жонак.
— А каб яго чэрці! — захоплена ўсклікнуў Ённі. He даць веры такому аўтарытэту, як палкоўнік, ён, натуральна, не мог.
— I што ён робіць з гэткаю процьмаю баб?
— Ну... гэта... урэшце, іхнія веры і, напэўна, скажам так, прыдворны этыкет,— стамлёна скончыў палкоўнік, бо гэтае тлумачэнне патрабавала ад яго шмат ведаў і душэўнай сілы.
— Этыкет? — перапытаў Ённі, збянтэжаны гэтым незнаёмым словам, але палкоўнік, перапыніўшы магчымыя роспыты, сам узяўся апавядаць пра неверагодную раскошу і аквітнасць султанскага побыту.
— А на сценах, на сценах,—■ з захапленнем казаў палкоўнік,— спрэс габелены і венецыянскія люстэркі... Увогуле... Адным словам... Люксус... Прахт... Ну, карацей, бляск і раскоша.
Гэтыя дзіўныя, ніколі раней не чутыя словы заварожвалі Ённі, і ён, разявіўшы рот, слухаў палкоўніка, хоць не разумеў нізвання. А палкоўнік, не ведаючы, што дарэмна траціць свой запал, працягваў:
— Дзяржава праз гэта толькі бяднее. Ці мала чаго там этыкет запатрабуе. Можна было б і навучыцца размяркоўваць свае жыццёвыя рэсурсы.— У ягоным голасе было асуджэнне.
I тут Ённі нібыта прачнуўся, бо нарэшце пачуў нешта зразумелае.
— Дык вось я і думаю,— усцешна падхапіў ён,— што шумнае жыццё ў гэтага старога. 3 такім этыкетам ды з такой процьмаю баб...
Ён і сам не ведаў, што там чыніцца з такой процьмаю баб, але зацята казаў далей:
— Гэта ж колькі хлеба трэба, каб такую прорву накарміць! А яны ж, мусіць, патрабуюць, каб іх кармілі кожны дзень.
— Але,— пацвердзіў палкоўнік.
Ённеву душу апанавала чорная зайздрасць. Ён пакутліва зайздросціў султанскаму жыццю, поўнаму шчасця і нечуванае асалоды.
— Шанцуе ж гэтаму дзеду!
I ён, быццам пакрыўджанае малое, доўга наракаў на лёс, які не даў яму такога раскошнага жыцця, як у турэцкага султана.
— Пэўна, у султана не адзін мільён на рахунку!
Палкоўнік пацвердзіў, што гэта сапраўды так. Паранейшаму ахоплены зайздрасцю, Ённі перавёў гаворку на сябе:
— О, каб тое ў мяне. Я б не жыў, як пабожныя мільянеры, у беднасці, а шчодра раскрываў бы свой гаманец, бо сказана: хто шчодра не пасее, той нічога і не сажне.
— Але, але,— падхапіў палкоўнік.— Трэба, каб грошы заўсёды былі ў справе.
Бавячыся такімі размовамі, яны пеўпрыкмет даехалі да маёнтка ўдавы Коўру. Прыяцелі дамовіліся, што ў прызначаны дзень Ённі сам занясе грошы палкоўніку дадому і возьме вэксаль.
Удава Марыя Коўру нецярпліва чакала багатага жаніха з Хельсінкаў. Увесь маёнтак памылі, вышаравэлі і падрыхтавалі да ўрачыстай сустрэчы.
Удава была кабета вельмі прыстойная, а таму, каб ніхто не мог яе ні ў чым западозрыць, яна запрасіла да сябе сваю знаёмую панну Рыйпіа. Ад агранома і ад сябровак яна іпмат чула пра дзіваптвы жаніха, і цяпер ёй карцела хутчэй убачыпь усё гэта на свае вочы.
Нарэшце да маёнтка пад’ехала запрэжка з шыкоўнай карэтай. Марыя пазнала палкоўніка і здагадалася, што пан у цыліндры поруч з ім і ёсць яе жаніх. Няве-
ста страшэнна расхвалявалася, і, каб не турбаваць яе, уся прыслуга пачала хадзіць на пальчыках.
Экінаж паехаў далей, а Ённі рушыў да дзвярэй. Нявеста паслала насустрач яму пакаёўку. Ённі пераступіў парог гасцёўні, і туды ж, крыху саромеючыся, зайшла гаспадыня. Як зазвычаена ў нрыстойных дамах, Ённі ветліва папытаўся:
— Ці тут жыве ўдава Коўру?
— Гэта я,— сарамліва апускаючы вочы, прызналася гаспадыня.
Тады Енні пакерхаў і абвясціў:
— Тут мы з аграномам Паапуры надоечы замочвалі адну мільённую пакупку, дык ён і сказаў, што мне варта было б наведаць вас.
— Калі ласка, пан камерцыі саветнік,— сціпла запрасіла ўдава.
Панна Рыйпіа моўчкі пакланілася. Яна выйшла ўслед за ўдавою нібыта па гаспадарскіх справах і толькі тады ўсклікнула:
— Божачка, які ён сціплы! Мільянер, а ходзіць у лапленых штанах з такой грубай тканіны. Ну чысты басяк!
Аднак гаспадыня ўжо ведала пра ўсё гэта ад агранома.
— Затое ён мільянер,— абараніла яна Ённі і дадала: — Як кажуць у народзе: хто ў шаўках, той у даўгах. А ў каго штаны з сярмяжкі, у таго і кашэль важкі.
Удава Коўру добра разумела, якія нялёгкія цяпер часіны. Ёй не раз даводзілася бачыць, як людзі, што жылі ў раскошы, раптам апускаліся на самае дно.
— Жыццё — гэта не толькі танцы і гулі,— строга сказала яна да сяброўкі.— Так можна распусціць самае вялікае багацце. Нездарма ён прыехаў разам з палкоўнікам. Усё гэта — ашчаднасць.
Тым часам Ённі пільным вокам аі^лядаў гаспадар-
ку. Ён спрабаваў завесці з гаспадыняю размову, але тая сарамліва маўчала. Нарэшце згатавалі абед. Госця пасадзілі за стол аднаго, нявеста і іншыя толькі прьіслугоўвалі.
Ённі еў так, што за вушамі пішчала. Апошнімі днямі ён піў болей, чым закусваў, а таму аплятаў удовіныя прысмакі з апетытам, якому мог бы пазайздросціць і сам Геркулес. Марыя Коўру і іншыя прысутныя ажно напалохаліся, але Ённі, не заўважаючы гэтага, імгненна ўмалаціў талерку наскрылянай вяндліны і падсунуў да сябе яшчэ адну. Сарамяжная нявеста моўчкі сачыла, каб на стале ўсяго хапала, а Ённі жаваў і думаў, як распачаць патрэбную яму размову. Аднак ён так захапіўся ядою, што ледзь не сапсаваў усю справу. Трымаючы на воку талерку з кілбасой, ён нечакана абвясціў:
— О-о! Гэты Мухамед быў сапраўдны прарок! Такую веру заснаваў!
Збянтэжаная сваёй недасведчанасцю гаспадыня ціха прамовіла:
— Ага... Але, на жаль, не кожны мае час, каб глыбока вывучаць гісторыю.
Яна завіхалася каля буфета, а Ённі, мяняючы талеркі, жаваў і з набітым прысмакамі ротам казаў далей:
— Ну, з гісторыяй мне ўсё зразумела. Калі гэты Ханку аднойчы пачаў брахаць, што вера дазваляе турэцкаму султану мець шмат жонак, я яму так і адрэзаў: не вера яму дазваляе, а ягоныя мільёны.
— Калі б ён трымаўся на адной веры,— падавіўшыся, працягваў Ённі,— дык гэтага султана хутка забралі б куды належыць.
— Гасподзь не дазваляе нам здзекавацца з сябе,— збянтэжана прамармытала гаспадыня. He зважаючы на яе, Ённі глытаў кавалак за кавалкам і гэтаксама нястомна мянціў языком.
— Я так Ханку і сказаў: не будзе з цябе гісторыка.
Тут яму на памяць узбеглі два нядаўна чутыя словы, і, прагна пазіраючы на ежу, Ённі вырашыў бліснуць адукацыяй.
— У султана этыкет. Этыкет і культура, а не рэлігія.
Нявеста слухала з накорлівым захапленнем. Яна не разумела замежных слоў, якія з такой лёгкасцю зрываліся з вуснаў асвечанага жаніха, а таму адчувала сябе зусім нікчэмнаю.
Паміраючы ад цікаўнасці, у пакой на хвіліну зайшла панна Рыйпіа. Ённі перавёў дых і, як толькі яна выйшла, зноў узяўся за сваё. Каб хутчэй перайсці да справы, ён сказаў:
— Колькі людзей у Хельсінках на рынку. Сапраўдны мурашнік! Сноўдаюцца сюды-туды, ажно ў вачах мітусіцца.
Ён пракаўтнуў ніштаваты кавалак мяса і зрабіў яшчэ адзін крок да мэты:
— Вось клопату мелі бабы, каб гэтулькі людзей на свет пусціць.
— Вядома, у Хельсінках шмат народу. Усе з’язджаюць у сталіцу, а тут нават добрай пакаёўкі не знойдзеш.
Але гэтая тэма не дужа цікавіла госця. Ённі рашуча ішоў да сваёй мэты.
— 3 самага пачатку бог сказаў, што людзям трэба размнажацца і засяляць зямлю. A то цару, напрыклад, бракавала б рабочых і салдат.
Ённева прыхільнасць да боскіх запаветаў спадабалася ўдаве, і тая нясмела прамовіла:
— Усё ў руках госпада нашага.
Ённева душа прагнула кахання, і ён загаварыў узнёсла і паэтычна:
— Калі багаты мужчына ніводнага разу не паспытаў, што такое каханне, калі ён не звіў сабе гнязда,
дык гэта не мужчына, а стары атопак.— Ён пражаваў і гэтаксама ўзнёсла працягваў: — Мы не ведаем, калі да нас у дзверьі пастукае смерць. А калі яна прыйдзе, усе жаданні нашага сэрца таксаыа трапяць у магілу. Трэба спяшацца, а то і праўда застанешся старым атопкам.
Удава расчулілася і ледзь не пусціла слязу. Але яна ўсё ж змагла сваё хваляванне і знайшла патрэбныя словы:
— Так, так. Нельга чакаць, пакуль сякера госпада ўдарыць па каранях дрэва нашага.
Тут Ённі заўважыў, піто ўвесь посуд на стале пусты. Ён падняўся, выцер рот і, чуючы ў сабе новую сілу, адкрыта абвясціў:
— Дьік вось таму я і прыехаў. Аграном вам ужо казаў.
Гаспадыня сціпла перамаўчала, а Ённі казаў далей:
— Вось давай і зладзім гэтую справу.— I без лішняга валаводжання ён запытаўся: — Дык гэта праўда, што ў цябе паўмільёна?
— Праўда,— пацвердзіла ўдава.— 3 боскага блаславення набеглі яшчэ і ладныя працэнты.
Такі адказ быў Ённі даспадобы.
— Гасподзь сапраўды часцяком зазірае ў банкаўскія кнігі. У каго болей грошай, таму і налічвае большыя працэнты. Разумны дзед! — Потым загаварыў пра сваё багацце: — На лесе я зарабіў дзвесце тысяч, а за вадаспад адарваў цэлы мільён.— Ён верыў, што кажа шчырую праўду, а таму прастадушна хваліўся далей: — А пачынаў жа я з пустымі рукамі. Пакуль не выйграў у латарэю, быў голы як бізун.— Ён прызнаваў, што яму проста пашчасціла.— Калі ўжо гасподзь каго прыкмеціў, дык надоўга. Балазе не са сваёй кішэні дае, а з адной у другую перакладвае. Так што ў боскага блаславення, як у той палкі, два канцы.
Нявеста ўжо страціла надзею зразумець гэтыя глыбакадумныя разважанні і адно пакорліва прамовіла.