Басяк з таго свету; Ад вялікага розуму
Маю Ласіла
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 341с.
Мінск 1990
Ённевы прыгоды ўжо нарабілі Ёнсу Лундбергу шмат клопату. Калі да яго з’явіўся пан Пунтуры наконт продажу маёнтка, камерцыі саветнік выпытаў у яго прыкметы махляра і западозрыў, што гэта ягоны знаёмы і цёзка Ённі. Неўзабаве стары цалкам пераканаўся ў гэтым і пачаў бушаваць, зрываючы злосць на канторшчыках, а найбольш на сваёй ахмістрыні. Гэтая
жанчына праслужыла ў Лундберга ўсё сваё жыццё і ведала яго не горай за саму сябе. Калі ўсе астатнія хадзілі на пальчыках, яна смела заходзіла да гаспадара і нават не баялася спрачацца з ім. Тады стары шалеў і пачынаў праклінаць усіх баб на свеце.
— Усе жанчыны гэткія ж прыдуркаватыя, як і ты! — крычаў ён ахмістрыні.
Магчыма, у гэтых словах і таіўся адказ на пытанне, чаму пан камерцыі саветнік так і застаўся старым кавалерам.
Канторскія таксама някепска ведалі свайго гаспадара. Пачуўшы адрасаваныя Ённі страшныя праклёны, яны апускалі насы ў свае гросбухі і пісалі так ліхаманкава, што ў цішыні пачыналі жаласна рыпець пёры. Тады стары зноў спаганяў злосць на ахмістрыні. Ен страшэнна лаяўся, аднак кабета не змоўчвала і давала яму годны адпор. Старонняму чалавеку магло нават падацца, што гэта сварацца не гаспадар і ахмістрыня, а муж і жонка.
— Гэта ты ва ўсім вінавата, толькі ты,— адрэзаў незадаволены полуднем стары і дадаў: — Толькі праз цябе ўсё ў маім доме дагары нагамі.
Ахмістрыня пачырванела ад злосці і, не задумваючыся, адбрыла:
— Гэта яшчэ невядома, хто вінаваты.
Яна прыгразіла, вядома, не зусім сур’ёзна, што запатрабуе разліку, і, бразнуўшы дзвярыма, пайшла на кухню.
— Во даў бог гаспадара,— паскардзілася яна кухарцы і пакаёўцы.— Праз нейкага басяка на сцены лезе.
Акурат тут адзін з канторскіх прынёс газеты. Ён штосьці таямніча шапянуў ахмістрыні на вуха, і тая расквітнела. Прабегшы вачыма паведамленне пра Ённеву смерць, яна з пераможным выглядам зайшла ў сталовую і кінула газеты перад камерцыі саветнікам.
— Чытай! Падаўся твой басяк на той свет!
Пасля гэтых з’едлівых слоў яна з годнасцю вярнулася на кухню.
Застаўшыся сам-насам, камерцыі саветнік прагледзеў газеты, уважліва прачытаў пра смерць Ённі Лумперы і задумаўся. Гэтая навіна засмуціла старога. Да таго ж Ённі сканаў так трагічна — ад атруты і ў страшэнных пакутах. Наваліўшыся грудзямі на стол, стары Лундберг чытаў і перачытваў газетнае паведамленне.
— Ай-яй-яй,— ціха прамовіў ён і выцер слязу.
Яму захацелася памірыцца з ахмістрыняю, і ён паклікаў:
— Гэй, Сусана!
Але ганарлівая ахмістрыня абразілася і не пачула. Яна зайшла ў сталовую нібыта зусім па іншай справе.
— Недарэчная смерць. Недарэчная і жахлівая,— журботна прамовіў стары, аднак ахмістрыня з жаночаю ўпартасцю моўчкі састаўляла посуд у буфет.
— Жаніцца вам трэба, камерцыі саветнік,— нарэшце сказала яна, нібыта не чуўшы ранейшых слоў гаспадара.— Тады не будзеце па дробязях зелянець ад злосці.
Стары ўжо адпусціўся і зычліва адказаў:
— Ага, Сусана. Як рак на гары свісне, так і ажанюся.
Ён падсунуў да сябе талерку, але тут увайшла пакаёўка.
— Пана камерцыі саветніка хоча бачыць нейкая пані Коўру.
— Што ёй трэба? — незадаволена спытаўся стары.
— Кажа, што яна даводзіцца пану саветніку нявестай,— растлумачыла пакаёўка.
— Што? Нявестай?! — ашалела зароў стары Лундберг. Ён вырашыў, што нехта хоча пасмяяцца з яго, і,
нават не зняўшы сурвэткі, кінуўся да дзвярэй, каб расквітацца з жартаўніцай.
Аднак на парозе стары міжволі спыніўся. Перад ім стаяла прыстойная жанчына, лаяць якую не паварочваўся язык. Камерцыі саветнік моўчкі глядзеў на яе і не ведаў, што рабіць.
— Я хацела б пабачыць свайго жаніха камерцыі саветніка Лундберга,— ветліва сказала ўдава Коўру.
Старому заняло. Ахмістрыня з цікавасцю назірала за ўсёй гэтай сцэнай.
— Што ты тут робіш? — па-шведску гыркнуў на яе саветнік.
Калі Сусана пайшла, ён, зніякавеўшы, выціснуў:
— Камерцыі саветнік Лундберг — гэта я.
Цяпер зарвала ўдаве. «Жаніх» і «нявеста» моўчкі глядзелі адно на аднаго.
— Вы гаворыце па-шведску? — нарэшце спытаўся стары. Ён баяўся, каб гэтая прыстойная жанчына не прыняла ягоную шведскую фразу за лаянку.
Удаву ўкалола кепскае прадчуванне. Яна пачала здагадвацца, што тут нейкае непаразуменне. Яна перапрасілася і хацела ісці, але ў гэтую хвіліну пачуўся ўсцешаны голас канторскага хлопчыка-пасыльнага:
— Енні! Басяк Ённі ідзе!
Раней, чым хто-небудзь уцяміў, што здарылася, на парозе з’явілася каларытная Ённева постаць.
— Што?! — разгублена крыкнуў камерцыі саветнік, пазіраючы, як нябожчык заходзіць у пакой.
Ённі згледзеў удаву і хацеў ужо падмазаць пяты, але голас старога Лундберга спыніў яго.
— Каб цябе кадук! — вылаяўся саветнік, не саромеючыся ўдавы. Але той ужо не было. Убачыўшы Ённі, яна знікла, як здань.
Старыя кавалеры засталіся з вока на вока, і між імі пачалася доўгая размова. На вялікі жаль, мы не маем магчымасці апісаць яе, бо прыход «нявесты»
страшэнна раз’ятрыў камерцыі саветніка і ён не шкадаваў адмысловых слоўцаў і выразаў. Можна сабе ўявіць, што было б, калі б Лундберг даведаўся, што Ённі прычыніўся і да візіту ўдавы.
Дасхочу накрычаўшыся і налаяўшыся, стары пакрысе пачаў разблытваць клубок гэтых неверагодных падзей. У прыватнасці, ён пацікавіўся Ённевай дзейнасцю на ніве камерцыі. Выслухаўшы шчыры расказ басяка пра ягоныя спробы зарабіць мільён, камерцыі саветнік расчуліўся і вырашыў дараваць небараку. Ённевы прыгоды нагадалі старому часы яго маладосці, калі ён толькі пачынаў свой шлях да багацця і таксама ішоў на розныя хітрыкі. Замілаваны саветнік адчуў у Ённі прысутнасць таго няўрымслівага блаславёнага духу, што некалі перапаўняў яго самога.
— Ты занадта спяшаўся,— сказаў стары, частуючы Ённі.— Бег наперадзе цягніка, во і застаўся з носам.
I ён зрабіў свой прысуд:
— He выйдзе з цябе мільянера.
— Вядома, пан саветнік лепей ведае,— пагадзіўся басяк.— Такіх разумных людзей, як пан саветнік, ва ўсіх Хельсінках, можа, не болей за тры члавекі набярэцца.
Вусны старога расплыліся ў лагоднай усмешцы, a чуйны Ённеў нос адразу пачуў магчымасць атрымаць грошы на выпіўку. Натхнёны гэтым хвалюючым прадчуваннем, басяк пачаў апавядаць пра свае хаўтуры і ўваскрэсенні.
— Такім чынам, я пабыў на тым свеце,— з усмешкаю бязгрэшнага дзіцяці скончыў ён.— Так бы мовіць, у царстве цемры.
Новы паварот размовы яшчэ болей зацікавіў старога, і Ённі, прагнучы хутчэй атрымаць на гарэлку, маляўніча і падрабязна распавёў пра тое, што адчувае нябожчык, якога гасподзь вырашыў уваскрэсіць і вярнуць з магілы на гэты свет.
Расчулены і пацешаны камерцыі саветнік паляпаў яго па плячы.
— Дадуцца табе, Ённі, гэтыя мільёны ў знакі.
— Мяне пераблыталі з Анці Піткяненам,— растлумачыў Ённі.— Але гасподзь разгледзеў памылку.
— Ай-яй-яй,— спачувальна прамармытаў стары і дадаў: — Увогуле людзей лёгка пераблытаць, бо яны мала чым розняцца.
Каб Ённі больш ні з кім не блыталі і каб ён заўсёды заставаўся самім сабой, камерцыі саветнік паабяцаў штомесяц выплачваць яму пенсію ў дзесяць марак. Па праўдзе кажучы, стары найперш рупіўся не пра Ённі, а пра самога сябе, бо не хацеў, каб яго блыталі з нейкім валацугам.
— Паміж табой і мной усё ж ёсць розніца,— сказаў саветнік.— Лундберг і Лумперы — не адно і тое ж.
Ённі слухаў і маўчаў як пень. Настроены па-сяброўску стары загаварыў пра сваё жыццё, а потым і пра нечаканы візіт удавы Коўру.
— Бегае тут адна баба... відаць, без клёпкі ў галаве. У нявесты набіваецца.
Камерцыі саветнік не ведаў, што і ў гэтай справе не абышлося без Ённі, ну а басяку хапіла розуму перамаўчаць. Ён адчуваў нешта накшталт кавалерскай салідарнасці і да таго ж добра памятаў нядаўні гнеў старога.
— Закаханая баба — як сляпая,— сказаў басяк, каб з корнем вырваць магчымыя падазрэнні. Яму прыйшло ў галаву ўдалае параўнанне, і ён дадаў: — Яна цвіце ад мужчынскай дабрыні, быццам бэз на плошчы ад вясновага цяпла.
Стары задуменна кіўнуў, і Ённі адчуў, што небяспека мінула.
На гэтым яны і развіталіся. Васяк вярнуўся дахаты, забраў труну і пайшоў яе прадаваць.
Нуўцінен, які з’явіўся, каб арыштаваць Ённі, уба-
чыў на дзвярах ягонай хаціны замок. Паліцэйскі спытаўся ў дворніка, дзе басяк, але дворнік пра Ённсва вяртанне з таго свету не ведаў і таму адказаў:
— На небе ён ужо, на небе.
Тады Нуўцінен пайшоў у паліцэйскі ўчастак. Туды нядаўна прынеслі з пракуратуры паведамленне пра Ённеву смерць. Пачуўшы пытанне пра Ённі, прыстаў абвясціў:
— Лумперы ўжо бадзяецца па тым свеце.
Нуўцінен не даў веры. Тады яму паказалі афіцыйнае паведамленне з пячаткаю пракурора. Нуўцінен прачытаў гэтую паперыну і пачаў спрачацца.
— Ды я пазаўчора бачыў яго ў Рыйхімякі!
Прыстаў вырашыў, што просты паліцэйскі зашмат сабе дазваляе, і гыркнуў:
— Маўчаць! Знайшоўся разумны!
Адзін з прысутных старшых чыноў паспрабаваў прымірыць іх.
— Канстэблю Нуўцінену з’яўлялася ў Рыйхімякі здань таго басяка.
Нуўцінен маўчаў, і міратворца скончыў зусім лагодна:
— Так што давядзецца паверыць пракуратуры і згадзіцца, што Ённі памёр.
Збянтэжаны Нуўцінен выйшаў. У калідоры ён сустрэўся з панам Пунтуры, і той, думаючы, што Нуўцінен служыць у Хельсінках, пачаў скардзіцца яму на Ённевы штукарствы.
— Ённі Лумперы памёр,— лаканічна адказаў паліцэйскі.
Пунтуры зажурыўся.
— Шкада, што там яго паліцыя не дастане,— прамовіў ён, аднак падумаўшы пра вечныя пакуты, якія Ённі зарабіў шматлікімі грахамі, крыху супакоіўся і зласліва ўсміхнуўся.
Нуўцінен здзіўлена зірнуў на яго і пайшоў на ры-
нак. У рыначнай куламесе ён адразу згледзеў Енні, які прадаваў сваю труну.
— Ённі! — крыкнуў паліцэйскі.— Гэта ж зямны рынак! Тут нябожчыкам гандляваць забаронена!
— А, Нуўцінен! — радасна загарлаў Ённі.— Чаго ты тут ходзіш?
Паліцэйскі пачаў лаяць яго за ўсю гэтую блытаніну з жыццём, смерцю і ўваскрэсеннямі.
— Дык ты сам паглядзі,— запярэчыў Ённі.— Я ж і сапраўды ўваскрэс!
Відаць, каб яшчэ больш пераканаць Нуўцінена ў сваім існаванні, ён павярнуў размову на зусім зямныя справы.
— Цяпер мне гэтыя начоўкі не трэба,— паказаў ён на дамавіну.— Вось і хачу іх збыць з наварам.
Але Нуўцінен успомніў сваю спрэчку з начальствам, а потым размову з Пунтуры і страціў усялякае цярпенне.
— Каб я скрозь зямлю праваліўся, калі захачу цябе ўбачыць яшчэ раз! — крыкнуў паліцэйскі.
КНІГІ ОНЛАЙН
