Беларуская Адысея
Андрэй Чэмер
Памер: 375с.
Мінск 2006
Унізе на вуліцы, недалёка возера нас сустрэла паліцыя, якою камандаваў яшчэ польскі камендант, пазьней яго замяніў сын старасты.
Адкуль вы ідзяце? спыталі нас паліцыянты. Я паясьніў, што варочаемся з экскурсіі.
I вы ішлі дарогаю?..
Вядома, адказаў я. Дарога гладкая, а ўжо цямнела.
I ня бачылі там партызанаў?
He... Нідзе не было відаць...
Як жа ж так?...Мы ж самі чулі музыку, як яны сюды падыходзілі!..
Мне стала ясна, што пан камендант прыняў нас і нашу маршавую музыку за атаку партызан... He памятаю ўжо, як закончылася наша гутарка. Але назаўтра нямала сьмеху было, як людзі даведаліся пра пярапалох мястачковай паліцыі.
Работа ў школе мне заўсёды падабалася. Можа таму, што амаль заўсёды з вучнямі хутка ўстанаўлівалася поўнае ўзаемнапаразуменне. Мне простыя і шчырыя пачуцці і дзеянні ў адносінах да дзяцей, хутка знайходзілі належны водгук і часта перайходзілі ў шматгадовую прывязанасьць, альбо нават любоў. Сапраўдную, глыбокую, аснаваную на сходнасьці поглядаў, імкненняў, ідэалаў, характараў. Далёкую ад мімалётнага захаплення ці юначай закаханасыці.
Асабліва любіў я працаваць са старэйшымі класамі сэмінарыі. Падросткі ўжо ўмелі самастойна думаць і рабіць лагічныя вывады. Тыя, каторыя мелі музычны, літаратурны, мастацкі ці іншы талент — хутка адзываліся і раскрываліся. Гэта было для мяне сапраўднае сьвята: бачыць і адчуваць цяпло творчага таленту, парасткі музыкальнага ці паэтыцкага прызвання, т. зв. божай іскры. I да таго вычуваць, што якраз ты спрычыніўся да выяўлення гэтага цуду...
У такіх выпадках нараджэння (праявы) дзіцячага, ці юначага таленту я фізычна вычуваў у сваёй душы цяпло, яснасьць і радасьць, якія не пакідалі мяне тыднямі. Я цешыўся, што яшчэ адна мая вучаніца ці вучань нясе ў сабе парастак будучай славы і карысьці для свайго пагарджанага прахадзімцамі народу, што росквіт гэтага таленту праславіць нашу школу, горад, а можа і весь край...
I калі мы выкрывалі падобныя зьявы на зборах сваіх гурткоў, усе юныя сябры цешыліся разам са мною. I узрасталі ў дружнай і шчыра спагаднай сям’і.
Ня раз прыходзілася асабіста даваць прыклад. Помніцца, праходзіў у сэмінарыі вечар красамоўнага конкурсу і спартыўнага спаборніцтва. Была поўная спартовая заля педагогаў, бацькоў і сэмінарыстаў. Пасьля афіцыйных прамоваў і т. п. былі хутка пастаўлены крэслы і лаўкі пад сьценамі, асвабадзіўся цэнтр, дзе мы хутка разаслалі мяккія матрацы і патрэбныя спартыўныя прылады.
Трэба было начынаць (упершыню ў крытым памяшканні) спартовыя спаборніцтвы. Першым номерам былі скокі ўзвыш. Усе расселіся, бліжэйшыя месцы занялі акруговы і раённы Інспектары Орса і Гутар, дырэктар і педагогі. Многім вучням прышлося стаяць.
Я запрапанаваў выступіць вучням старэйшага класа. Аднак дзяўчаткі саромеліся такой вялікай публікі, не рашаліся скінуць сукеначак і астацца ў спартовых касьцюмах. Хлопцы таксама тапталіся, хаваючыся адзін за другога... Стваралася няёмкая ўражанне. Каб ліквідаваць такую сытуацыю, я адышоўся ў куток, хутка распрануўся, астаўшыся ў трусіках і майцы, і першы распачаў скокі ўзвыш. Дасягнуў ня шмат, штось каля мэтра, але атмасфера нагрэлася. Усьлед пайшлі скакаць хлопцы, а за імі і дзяўчаты. Лепшыя вынікі суправаджаліся гучным апляўзам. А пасьля заканчэння былі раздадзены узнагароды.
Практыкаваў я і конкурсы на лепшы адказ на лекцыі. Тэматыка і варыянты падбіраліся розныя. Ізноў жа лепшыя выканаўцы атрымлівалі прэзэнт кніжку з адпаведным надпісам, або іншую дробязь.
Адыход ад казёншчыны даваў выдатныя вынікі так у навуцы, як і ў агульным разьвіцці, пазытыўным узгадаванні. Вельмі рэдкія кантролі мае працы з боку Інспектарыяту і дырэкцыі школы нязьменна закончваліся шчырай падзякай за выдатныя дасягненні. Вынікала гэта магчыма і з таго, што мне ня вязло у сямейных справах.
Мой цесьць Уладзімер Мазура быў нарэдкасьць вартасньтм чалавекам. У мінулыя гады некаторы час быў войтам (у гміне). Аднак як беларуса ды з цьвёрдым характарам, яго доўга на гэтай службе не трымалі. Характэрны быў такі дробны інцыдэнт. Прыехаў кантраляваць гміну сам пан староста (начальнік раёна). Стаялі яны на вуліцы і абмяркоўвалі якуюсь праблему. Мазура па прывычцы курыў. Калі трэба было штось рашаць, або абдумваць, ён заўсёды закурваў.
Можа, пан жуціл бы тэго папероса? зьдзекліва заўважыў пан староста. Мазура зірнуў у вочы “начальству” і на дымок папяросы і адказаў:
Гэта ж грошы, пане староста!...
Жалезная логіка змусіла “гаспадара” раёну замоўкнуць. Але ў вачах затаілася жаданне помсты...
Дык вось гэты Мазура не ганяўся за панскімі пасадамі. Маючы каля 30 га зямлі, добрай, ураджайнай, ды моцныя капітальныя гаспадарскія будынкі, ён сам ня цураўся плуга і касы, апрацоўваў сваё поле, хоць нямала памагаў яму вясковы селянін Уладак Калодка.
Mae погляды амаль ва ўсім сходзіліся з поглядамі сп.Мазуры. He аднаго выпадку ў нас ня было рознагалосся. Гэта быў сапраўдны гаспадар, з вялікай літары! Адзін з тых людзей, якіх я без задумы ставіў вышэй сябе.
Іначай укладаліся мае адносіны з цешчаю Нінай Вячаславаўнай. Расейка з Арлоўшчыны, адукаваная, даволі разьвітая інтэлектуальна, яна была знаўцай кухні. С пад яе рук атрымліваліся заўсёды смачныя стравы. Навучыла яна гэтай важнай жыццёвай умеласьці і сваіх дачок. Аднак побач выразна дэмакратачных поглядаў, у яе захоўвалася нейкая доза дыктатарства, асабліва да заўсёды паслух-
мянага мужа. Ня ведаю ніводнага выпадку, каб добры, ініцыятыўны гаспадар Мазура ня выканаў яе жаданняў.
Так злажылася, што жыла яна пэвен час разам з намі ў адной кватэры. I калі я апранаў сваю дзяўчынку, двугадовую Наташку, выйсьці на шпацыр, цешча успрацівілася. Аднак мне надаела такая дыктатура, і я сказаў, што трэба прывучаць дзіця да сьвежага паветра і зімою. Яна падбегла і ўхапілася за дзяўчынку, вырываючы з маіх рук... Узьнікла тузаніна, дзіця заплакала. Тады падбегла на дапамогу мацяры яе малодшая дачка і з пазурамі кінулася на мяне. Пазьбягаючы “бітвы з бабамі”, як я ахрысьціў гэты брыдкі эпізод, я апрануўся і пайшоў у школу. У настаўніцкім пакоі дырэктар Пётр Скрабец заўважыў мой знэрваваны выгляд і драпіны на твары.
Што гэта ў вас? спытаў ён тактоўна, паказваючы на пісягі з запечанаю крывёю. Я зірнуў у люстэрка і, намачыўшы хустачку, выцер засохшую кроў.
Ехаў цераз гарзшнік ды, пасьлізнуўшыся, зваліўся на куст, адказаў я.
Ці паверыў мне пажылы і дасьведчаны педагог ці не, але на гэтым гутарка скончылася. Пасколькі я часта езьдзіў на ровэры, паясьненне мела лагічныя падставы...
Пасьля гэтага выпадку жонцы я сказаў, што нават дня ня буду жыць разам з цешчай. I з таго ж дня распачаў галадоўку. He прымаў ніякай ежы ні ад каго.
На трэція суткі цешча ад нас выбралася. Жыццё нармалізавалася. Але ўсё ж нейкі горкі асадак астаўся па сёнешні дзень. Гэта ўжо не залежала ад мяне. Магчыма і ў Сашы такі асадак ня змыўся, але з іншымі вывадамі. Ня выключана, што калі мяне НКВД забрала ў лагер, яна ад мяне адраклася і вышла замуж за іншага педагога, таксама дырэктара школы. На шчасьце (з ім пазнаёміўся пазьней) гэта быў добры і вартасны чалавек. Але пра гэта пазьней.
У выніку гэтых (старанна захаваных у тайне ад пастаронніх) абставін, я амаль поўнасьцю аддаваў свой час і сілы школе. Суадносіны з вучнямі стварыліся амаль што ідэальныя.
I гэтага не зьмяніла нават дадатковая праца, якую прышлося выканаць па жаданню інспектара нашых грамадзкіх дзеячаў: рэдагаванне раённай газэты “За праўду”. Я добра разумеў, што газета вельмі
патрэбная, так для інфармацыі, як і для насьвятлення нашай ідэалагічнай пазіцыі, ды хоць бы проста для пашырэння роднага слова. Акрамя мяне ня было іншага кваліфікаванага журналіста. А газэта справа ня простая...
Пагаварыў я са сваімі сябрамі і старэйшымі, здольнымі вучнямі, стварылі больш-менш адпаведную рэдкалегію. Здольны мясцовы мастак (мой школьны сябра) Децка Раман апрацаваў афармленне першай старонкі, і газета пачала выходзіць. Друкаваліся матар’ялы розных аўтараў. Таксама мае апавяданні, фэльетоны Валянціна Сенькі, творы здальнейшых сэмінарыстаў і інш... Газэта спадабалася чытачам, яе ахвотна чыталі, асабліва гумарыстычныя матар’ялы. Палітычных праблемаў мы не закраналі. I вось у 1944 годзе да мяне зьвярнуліся мінчукі з нечаканаю прапановай: увайсьці ў рэдкалегію “Узвышша”, аднавіць раней выдаваны літаратурны часапіс.
Абгаварылі мы з Гутарам і Орсай гэтае пытанне і вырашылі, што трэба ехаць. Менск усё ж такі сталіца, і там вырашаюцца галоўныя праблемы нацыі. Чым болып там будзе моцных ідэёва фаховых кадраў, тым хутчэй будзе пасовацца працэс нацыянальнага адраджэння. I хоць цяжка было мне разьвітвацца з любімай школай, падрастаючымі паэтамі і празаікамі, а таксама пакідаць на невядомы час сям’ю і бацькоў, патрыятычны абавязак пераважыў.
Разьвітванне са школай было значна больш цяжэйшым, чым я разьлічваў. У пазначаны дзень пад маю кватэру зьявіліся амаль усе вучні Сэмінарыі. Яны ў маршавай калоне (чацьвёркамі) правялі мяне да вагона існуючай тады чыгункі (яе пазьней савецкія ўлады развалілі, зьліквідавалі поўнасьцю). Там засыпалі вагон кветкамі і ва ўсіх даслоўна паліліся сьлёзы... Плакаў, як бабёр, і я... Як быццам вычувалі, што гэта нашае апошняе спатканне.
Я амаль ня бачыў пакідаемай, так дарогой мне, школьнай сямейкі: сьлёзы засланілі ўсё. На душы было так горка, як ніколі.
У МЕНСКУ
У Менску мяне сустрэлі па сяброўску, шчыра і радасна. Але сапраўднай вясёласьці ня было. I палітычнае і эканамічнае становішча было вельмі складаным. Аднак тут ужо працавала Цэнтральная Рада, гуртаваліся моцныя культурныя і грамадзкія дзеячы, спецыялісты розных галін. Цьвёрда і сыстэматычна праводзілася адраджэнская работа.
Выходзіла цэнтральная родная газета, розныя неперыядычныя друкі, быў сфармаваны вайсковы аддзел, працаваў выдатны Віцебскі тэатр, што пераехаў у Менск. Тварылі новы цыкл беларускай літаратуры таленавітыя паэты і празаікі: Наталля Арсеннева, Тодар Лебяда, Салавей, Дуброўскі, Ларыса Геніюш і іншыя.
Я з энтузіязмам уключыўся ў вір гэтай ахвярнай працы, часта няўдзячнай і неаплачанай. 3 харчаваннем было вельмі трудна, таксама як і з кватэрамі. Дзейнічала ў цэнтры сталоўка, якой можна было атрымаць талоны. Аднак там апрача поснай жытняй заціркі амаль нічога ня было. I рынку амаль ня было, нават маючы грошы няпроста было знайсьці прадукты.
КНІГІ ОНЛАЙН
