Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
У народзе бытавала процьма розных фальклорных забабонаў, якія часам знаходзілі сваё ўвасабленне і ў тым, што называлася ўжо ўласна міфамі. У сацыяльных класах, дзе было прынята чытаць, такія міфы па-ранейшаму, як і за часам Піндара, карысталіся поўным даверам: шырокая публіка верыла ў рэальнасць кентаўраў і не выказвала ніякай крытыкі ў адносінах да легендаў пра Геракла ці, скажам, Дыяніса; такой самай прастадушнасцю і па тых самых прычынах будуць вызначацца і чытачы Залатой легенды яны будуць верыць у цуды св. Міколы і легенду аб св. Кацярыне (гэтай каталіцкай Мінэрве, як назавуць яе пратэстанты) з-за сваёй рахманай паслухмянасці чужому слову, з-за недастатковай сістэматызацыі штодзённага досведу і з-за ўнутранага духу паважнасці і канструктыўнасці. I нарэшце былі яшчэ вучоныя мужы, якія з ужо вядомым нам поспехам займаліся крытыкай міфаў з пункту погляду іх гістарычнасці. Цікавы ў сацыялагічным плане вынік заключаецца ў тым, што прастадушнасць шырокай публікі і крытыка вучоных мужоў зусім не ўступалі паміж сабой у барацьбу ў імя трыумфу Асветы і даверлівае стаўленне да міфаў зусім не дыскрэдытавалася ў культурным плане; у сімвалічным полі суадносінаў сілы гэта прыводзіла да мірнага суіснавання двух стаўленняў, і кожны асобны чалавек, нават калі ён належаў да клана вучоных мужоў, дапускаў
такое суіснаванне ў самім сабе, што абумоўлівала, з аднаго боку, ягоныя паўверу, ваганні, супярэчнасці, а з другога ягоную магчымасць гуляць адначасова на дзвюх дошках. Адсюль і, у прыватнасці, так званае «ідэалагічнае», а дакладней рытарычнае выкарыстанне міфаў.
У Пэтроніевым Сатырыконе адзін багаты выскачка наіўна распавядае, што на свае вочы бачыў магічным чынам зменшаную і закаркаваную ў бутлі Сібілу,гэтаксама, як у Тысячы і адной ночы распавядаюць пра якога-небудзь духа; а мізантроп у Мэнандравым Зласліўцы гатовы дорага заплаціць, каб займець чарадзейныя рэчы, што належалі Пэрсею: ягоную шапку-невідзімку і маску Медузы, якая дазваляла яму ператвараць непрыяцеляў у каменныя статуі; і ён кажа гэта не для прыгожага слоўца ён сапраўды верыць ва ўсе гэтыя цуды. У гэты самы час вучоныя мужы, што належалі да вышэйшага сацыялыіага класа і былі вядомымі пісьменнікамі, як, напрыклад, Пліній Малодшы, моцна задумваліся, ці варта верьіць у здані, і рабілі гэта з не меншым сур’ёзам, чым падобнае пытанне задавалі сабе, кажуць, брытанцы-сучаснікі Шэкспіра.
Няма падставаў сумнявацца, што грэкі верылі ў свае міфы, бо чулі іх ужо з вуснаў сваёй мамкі ці маці; «калі Арыядна56 заснула, падстунны Тэсей пакінуў яе на востраве Дыя; твая мамка, мусіць, распавядала табе гэтую гісторыю, гэтыя жанчыны добра дасведчаныя ў надобных рэчах і, расказваючы іх, заўжды горка плачуць; таму мне няма патрэбы казаць табе, мой сыне, што, калі Тэсей адплываў на караблі, Дыяніс заставаўся на беразе...» Такім чынам, мы прызнаем, што «вера ў міф57 ёсць згода прымаць неаўтэнтычныя і выдуманыя ііадзеі такія як, напрыклад, міфы, звязаныя з Кронасам, і падобныя; і менавітатаму яны шмат у каго знаходзяць давер».
Але якія міфы мамкі распавядалі дзеткам? Безумоўна, яны казалі ім гіра багоў, бо гэтага вымагалі іхнія пабожнасць і прымхлівасць; яны палохалі іх пярэваратня.мі і ламіямі; яны расказвалі ім (але для саміх сябе) і сентыментальныя гісторыі пра Арыядну або Псіхею і абліваліся пры гэтым слязьмі. Але ці распавядалі яны вялікія міфічныя цыклы пра Фівы, Эдыпа, арганаўтаў? Ці, можа, хлопчыкі і дзяўчынкі41 маглі даведацца пра вялікія легенды59, толькі трапіўшы пад строгую апеку граматыка?
Тут трэба спыніцца на адным значным, але яшчэ мала даследаваным тэксце Філастратавай Гераічнай пралюве, тэксце складаным,
бо ў ім, як гэта часта сустракалася ў перыяд другой Сафістыкі, пасэісцка-патрыятычныя стылістыка, фантазія і ідэалогія перамяшаныя з тагачаснай рэальнасцю. Філастрат знаёміцца з бедным селянінам60, які вырошчвае вінаграднікі непадалёк ад магілы героя Пратэсілая; частку сваіх земляў (якія ён апрацоўвае сам, не давяраючы больш сваім рабам, якія давалі малы ўраджай) ён пакідае неапрацаванай, бо некалі гэтыя землі былі прысвечаныя папярэднім уладальнікам герою, які з’явіўся яму ў выглядзе прывіду. Прывід і цяпер з’яўляецца вінаградару і суседнім сялянам, і не адзін, а разам з іншымі ахеянамі, што выправіліся з Пратэсілаем на аблогу Троі: часам іх хісткія цені лунаюць па-над раўнінай. I сяляне не баяцца прывіду, а наадварот любяць яго: ён дае земляробам парады, з’яўляецца прадвеснікам дажджу і пагоды; мясцовыя жыхары звяртаюцца да героя з пажаданнямі, крэмзаючы свае просьбы на яго надмагільнай статуі61, што страціла ўжо ўсякую форму,бо Пратэсілай вылечвае ўсе хваробы. Апроч таго, ён спрыяе памкненням закаханых, што шукаюць прыхільнасці ў любай дзяўчыны, і ў той жа час бязлітасны да ўсякай сямейнай здрады, бо вызначаецца высокай мараллю. Як бачым, гэтая гісторыя аб шанаванні героя ёсць адначасова і гісторыяй з прывідамі62. Працяг дыялогу ўяўляе сабой улюбёную ў тыя часы фантазію гамераўскага тыпу, у якой вінаградар раскрывае процьму невядомых падрабязнасцяў пра Траянскую вайну і яе герояў; усе гэтыя дэталі атрыманыя ім асабіста ад ягонага сябра Пратэсілая; гэтая частка дыялогу найбольш доўгая і, на думку Філастрата, найбольш каштоўная. Уражанне такое, што Філастрат, пазнаёміўшыся з нейкімі сялянскімі прымхамі, звязанымі са старым вясковым свяцілішчам, спалучае іх з адпаведнымі міфамі, што ўжо карыстаюцца школьнакласічным прызнаннем; такім чынам ён паварочвае сваіх сучаснікаўчытачоў даспрадвечнагаэлінізму-таго, што квітнеў за часамі Лукіяна ці Лонга да пракаветнай Грэцыі, так дарагой нацыяналістычнаму класіцызму ягонай эпохі, калі элінскі патрыятызм паўставаў супраць рымскага панавання. Сялянам, якія паслужылі яму правобразамі, пра Траянскую вайну, безумоўна, не было вядома нічога; хоць можна ахвотна паверыць, што асяродкам іх прымітыўнага культу была сапраўды старая магіла Пратэсілая; але што яшчэ яны маглі ведаць нра героя, якога заўжды называлі гэтым імём?
У народа былі свае легендьі, у якіх згадваліся і пэўныя міфы; былі
ў яго і героі такія, напрыклад, як Геракл, чые імя і сутнасць былі знаёмыя кожнаму, хоць яго прыгоды ведалі й не ва ўсіх гіадрабязнасцях. Былі вядомыя і іншыя, цалкам класічныя легенды дзякуючы песням6'. Ва ўсякім разе, дзякуючы вуснай літаратуры і іканаграфіі пра існаванне і своеасаблівыя ўласцівасці міфічнага свету мог ведаць кожны, і кожны адчуваў яго атмасферу, нават калі й не быў знаёмы з усімі яго дэталямі. Дэталі былі вядомы толькі тым, хто хадзіў у школу. Але ж хіба не так, няхай і з невялікімі адрозненнямі, яно было заўжды? Няўжо мы сапраўды верым, што антычныя Афіны былі той вялікай грамадзянскай супольнасцю, дзе панаваў адзіны настрой думак, чыя аднадушнасць знітоўвалася тэатрам і дзе кожны сярэдні жыхар быў дасканалым знаўцам усяго, штотычылася, скажам, Іякасты ці вяртання Гераклідаў?
Сутнасць міфа не ў тым, каб быць усім вядомым, а ў тым, каб лічыцца такім і быць гэтага вартым; і таму далёка не кожны быў знаёмы з міфамі ва ўсёй іх паўнаце. У Паэіпыцым ў сувязі з гэтым ёсць пара радкоў, якія шмат пра што кажуць; калі пішаш трагедыю, кажа Арыстоцель, зусім не абавязкова прытрымлівацца выключна агульнапрынятых міфаў: «Гэта было б марным стараннем, бо нават вядомыя сюжэты вельмі мала каму вядомыя, але праз і тга надабаюцца ўсім не менш». У цэлым афінская публіка была знаёмая з тым міфічным светам, у якім разгортваліся трагедыі, хоць дэталі яго сюжэтных лініяў былі ёй невядомыя; ды ў яе й не было ніякай патрэбы ведаць кожную падрабязнасць легенды пра Эдыпа, каб разабрацца ў падзеях, што адбываліся ў Антагоне ці Фінікіянках'. нішучы трагедыю, паэт клапаціўся паведаміць публіцы ўсё для гэтага неабходнае, быццам пісаў п’есу з асабіста ім прыдуманаю інтрыгай. Але ў гэтым выпадку ён не стаяў вышэй за гледачоў: меркавалася ж бо, што міф агульнавядомы, і паэт ведаў пра яго не больш за другіх; тое, чым ён займаўся, такім чынам, не было вучонай літаратурай.
У эліністычны перыяд усё мяняецца: літаратура імкнецца стаць заняткам вучоных; гэта не значыць, што яна ўпершыню пачынае адрасаваць сябе выключна нейкай эліце (Піндар ці Эсхіл у строгім сэнсе таксама не былі што называецца «папулярнымі пісьменнікамі»), але цяпер яна патрабуе ад публікі пэўнага культурнага высілку, нры якім чыстага аматарства ўжо не дастаткова. Міфы састугіаюць месца таму, што мы цяпер называем міфалогіяй, і так яно пратрывае аж да
XVIII стагоддзя. Народ па-ранейшаму меў свае показкі і свае забабоны, але міфалогія, стаўшы заняткам вучоных, пачала ад яго аддаляцца: у ягоных вачах яна набыла прэстыж ведаў эліты65, што фармавалі свайго чалавека, узводзячы яго ў пэўны ранг.
У эліністычны перыяд, калі літаратура ператвараецца ў спецыфічны занятак і культывуецца як пісьменнікамі, так і іх чытачамі дзеля самое сябе, міфалогія вычляняецца ў асобную дысцыпліну і неўзабаве пачынае вывучацца ў школе. Нелы а сказаць, што пры гэтым яна робіцца нейкай мёртваю рэччу,наадварот: яна па-ранейшаму застаецца адным з буйных элементаў культуры і не перастае быць тою глыбінай, аб якую ламаюць зубы шматлікія знаўцы. Вядома, што вялікім калекцыянерам рэдкіх варыянтаў шырокавядомых легендаў і мясцовых міфаў быў Калімах, і займаўся ён гэтым не дзеля забавы (якія ўжо там забавы ў александрыйскай школе), ён рабіў гэта з піетэтам сапраўднага патрыёта; меркавалася нават, што ён і яго канкурэнты спецыяльна аб’язджалі ўсе грэцкія землі дзеля збірання такіх легендаў66. Праз чатыры стагоддзі з не меншай заўзятасцю па ўсёй Грэцыі, даследуючы яе бібліятэкі, будзе ездзіць Паўсаній. Стаўшы кніжнай, міфалогія не спыняе росту, але нублікацыі данасуюцца да густаў бягучага моманту: новая, пабудаваная на легендах забаўляльная літаратура67 аддае перавагу метамарфозам і драматычным развязкам; яна квітнее яшчэ і за часам Катула, Кірыс і Авідыя. Нарэшце, дзякуючы намаганням граматыкаў і рытараў, абагульненая Міфалогія, раскладзеная па падручніках, набывае кадыфікацыю, што сіірашчае яе, надае буйным цыклам афіцыйную версію і адкідае ў нябыт варыянты. Менавіта гэтыя кананізаваныя школьныя тэксты, прызначаныя для вывучэння класічных аўтараў, і склалі міфалогію ў тым выглядзе, у якім мы знаходзім яе ў Лукіяна; менавіта яе і будуць выкладаць вучням калегіюмаў класічнай Еўропы. Ва ўсім гэтым застаецца адно сур’ёзнае пытанне: як ставіцца да ўсёй гэтай масы аповедаў? Тут можна выдзеліць дзве школы (якія несправядліва змешваюць пад адным занадта сучасным тэрмінам рацыянальнага стаўлення да міфа): з аднаго боку тыя, хто схільны верыць (як, напрыклад, Дыядор, але таксама і Эўгэмер); з другога вучоныя мужы.
КНІГІ ОНЛАЙН
