Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
Другая прычына больш не верыць усяму, што кажуць, палягала на тым, што ў справе паведамлення ведаў міф займеў канкурэнцыю ў выглядзе спецыялістаў у праўдзе даследчыкаў ці гісторыкаў, якія, як прафесіяналы, пачалі набываць аўтарытэт. А ў іх вачах міфы (калі ўжо яны выдавалі сябе за нешта рэальнае) мусілі стасавацца з астатняй рэальнасцю. Даследуючы Егіпет, Герадот адкрывае там культ Геракла55 (бо бог ён паўсюль бог, як дуб паўсюль дуб, проста кожны народ называе яго гіа-рознаму, атаму боскія імёны перакладаюцца на іншую мову гэтаксама, як імёны агульныя); вось толькі часавы адрэзак, які егіпцяне звязвалі са сваім Гераклам, зусім не супадаў з храналогіяй грэцкіх легендаў, і тады Герадот паспрабаваў вырашыць узніклую праблему, пацікавіўшыся, якія даты прыпісвалі свайму Гераклу фінікійцы, але гэта толькі павялічыла яго цяжкасці; адзіная выснова, якую ён здолеў зрабіць, заключалася ў тым, што ўсе людзі пагаджаюцца бачыць у Геракле вельмі старажытнага бога і што з цяжкага становішча ў дадзеным выпадку можна было б выйсці, вылучыўшы адразу двух Гераклаў.
Але гэта не ўсё; «грэкі шмат чаго кажуць, глыбока не задумваючыся; не надта выклікае давер і міф, які яны расказваюць пра Геракла,пра яго побыт у Егіпце», жыхары гэтай краіны задумалі ахвяраваць яго, каб дагадзіць Зеўсу, але Геракл не даўся і ўсіх іх пазабіваў; гэта немагчыма! пратэстуе Герадот: егіпцяне не прыносілі ў ахвяру жывых істотаў, што вядома кожнаму, хто абазнаны ў іхніх законах; і апроч таго, як пра гэта кажуць, Геракл быў тады ўсяго толькі звычайным чалавекам (бо вядома ж, што богам ён стаў адно па сваёй смерці), а ў такім выпадку «хіба ж гэта натуральна, каб аднаму чалавеку ўдалося забіць цэлую процьму іншых?» 3 гэтага відаць, наколькі Герадот далёкі ад таго, каб засноўваць свае веды на тым, ува што вераць іншыя. Такая вера дае пэўныя звесткі: які горад быў сталіцаю таго ці гэтага
царства; якія сваяцкія сувязі меў той ці іншы; на які час прыпадаюць дзеі Геракла? Іначай кажучы, тыя, хто паведамляе гэтыя звесткі,-людзі дасведчаныя, іў гэтай частцы больш суіірацьпастаўляюццадасведчанасць і няведанне, чым праўда і аблуда. Але прафесійны даследчык у дачыненні да кожнай звесткі вызначаецца не такою пакорлівасцю, як іншыя людзі: ён перакройвае і пераправярае інфармацыю. I гэта мяняе карціну сацыяльнага размеркавання ведаў: з гэтага часу іншыя мусяць звяртацца па даведкі нераважна да падобных прафесіяналаў, a іначай яны будуць проста лічыцца людзьмі бескультурнымі. Што да даследчыка, дык ён, перакройваючы інфармацыю, сочыць затым, каб рэальнасць абавязкова і ва ўсім мела ўнутраную суладнасць; часавыя параметры міфа ўжо не могуць быць нейкім таямнічым чынам ніяк не звязанымі з нашаю храналогіяй: цяпер яны проста знаходзяцца недзе ў мінулым.
Крытыка міфа нарадзілася з даследчыцкай практыкі; яна не мае нічога агульнага ні з рухам сафістаў, які вёў хутчэй да крытыкі рэлігіі і грамадства, ані з касмаганічнымі тэорыямі тагачаснай фізікі.
Чым жа можна патлумачыць падобную трансфармацыю? Шчыра кажучы, я гэтага не ведаю, дый не надта прагну даведацца. Гісторыя здаўна вызначалася як апавяданне з тлумачэннем, расказ з паказаннем прычынаў, і ўменне тлумачыць уважалася за найболый высакародную грань рамяства гісторыка. Бо лічылася, што патлумачыць азначае знайсці, у якасці прычынаў, рацыянальную падставу, іначай кажучы схему (уздым буржуазіі, вытворчых сілаў, паўстанне народных масаў), якая запусціла механізм узнікнення і пашырэння новых вялікіх ідэяў, што ўрэшце захапілі ўсіх. Але дапусцім, што тлумачэнне зводзілася б да таго, каб падрабязна распісаць увесь разнавектарны шматкутнік дробных прычынаў, якія кожны раз мяняюцца ў залежнасці ад абставінаў і зусім не займаюць спецыфічныя месцы, загадзя адведзеныя ім тою ці іншаю схемай; у такім разе тлумачэнне, трапляючы ў залежнасць ад збегу абставінаў і робячыся анекдатычным, будзе ўяўляць сабой просты збор паасобных выпадкаў і страціць амаль усякую цікавасць.
Разам з тым, узнікае іншая, не меней цікавая задача: выразна акрэсліць непрадбачныя контуры такога шматкутніка, які ўжо не мае агульнапрынятых формаў, той раскошнае складкаватай мантыі, што робіць з гісторыі высакародную трагедыю. Надаць падзеям першапа-
чатковыя абрысы, схаваныя пад надзетым на іх чужым строем. Бо сапраўдныя формы (аяны вельмі мудрагелістыя) застаюццаў літаральным сэнсе нябачнымі: меркаваныя падставовыя «самавідавочнасці» праходзяць незаўважанымі, а замест іх навідавоку паўстаюць узаемнапрынятыя агульныя палажэнні. He відаць ні даследавання, ні навуковай спрэчкі бачыцца толькі назапашванне гістарычных ведаў з цягам стагоддзяў і іх прагрэс; грэцкая крытыка міфа ператвараецца ў асобны эпізод у гэтым прагрэсе Розуму, і грэцкая дэмакратыя, як можна ўявіць, была б Дэмакратыяй вечнай, каб не гэтая ейная загана ў выглядзе рабства.
А вось калі гісторыя паставіць сабе за мэту сарваць гэтыя мантыі і выразна высветліць тое, што з’яўляецца падставова самавідавочным, яна перастане выконваць вытлумачальную функцыю; яна ператворыцца ў гэрменэўтыку. 1 тады мы не будзем пытацца, якія сацыяльныя прычыны стаяць ля вытокаў крытыкі міфа, і палічым за лепшае замяніць своеасаблівую свяшчэнную гісторыю Асветы ці Грамадства вечнай і чыста выпадковай ператасоўкай дробных і кожны раз розных прычынаў, што спараджаюць не менш выпадковыя вынікі, якія, тым не менш, лічацца значнымі і паказальнымі дзеля лёсавызначэння чалавека. I тое, і другое схемы, але ў параўнанні са схемаю, што абапіраецца на сацыяльныя класы, мы аддалі б перавагу схеме П’ера Бурдзьё, якая будуецца з улікам спецыфічнасці і аўтаноміі пэўнага сімвалічнага поля, падзеленага некалькімі сілавымі цэнтрамі,ва ўсякім выпадку, дзве схемы лепш, чым адна.
А цяпер дазволім сабе на некалькі старонак зрабіць адступленне, хоць адступленнем яно падасца толькі на першы погляд, бо на справе прывядзе якраз да самага асяродку нашай праблемы міфа. Рэч у тым, што наша большая прыхільнасць да пазіцыі, якая прадугледжвае адмову ад усякагатлумачэння, палягае натым, што, на нашую думку, непрадказальнасць гісторыі вынікае не столькі з выпадковасці збегу абставінаў (бо гэта не перашкаджала б даць злумачэнне post even turn), колькі з уласцівасцяў уяўлення. Такое стаўленне можа выклікаць усмешку, бо кожнаму вядома, што верыць у нейкія абсалютныя пачаткі ненавукова і ўвогуле патыхае містыкай. У такім выпадку будзе горка зазначыць, што й навуковая думка, якая імкнецца ўсё растлумачыць, зыходзіць, сама таго не ўсведамляючы, з не меней адвольных нерадумоваў. На гэтым варта спыніцца, хоць бы дзеля тых, каму здаралася ў
сваім грамадскім ці прыватным жыцці раптам, адным чароўным ранкам заўважыць, што яны думаюць ці рабяць тое, пра што яшчэ напярэдадні ў іх у галаве не было нават згадкі; ці дзеля тых, хто ў пэўны момант аказаўся абсалютна няздольным прадбачыць паводзіны свайго найбліжэйшага сябра і толькі насля здарэння заднім розумам адшукаў у характары ці ў мінулым гэтага сябра тую рысу, якая, як высвятляецца, і была прадвесніцай.
Звонку што ўжо можа быць эмпірычнейшым і прасцейшым за прычынна-выніковую сувязь; агонь прымушае кіпець ваду, узнікненне новага класа цягне за сабой новую ідэалогію. Але такая вонкавая простасць прыхоўвае і адну складанасць, якая застаецца непрыкмечанаю: гэта палярнасць дзеяння і пасіўнасці; агонь-дзейнік, які падпарадкоўвае, вада пасіўная і робіць тое, да чаго яе змушае агонь. Такім чынам, каб ведаць, што адбудзецца, досыць убачыць накірунак, які прычына надае выніку, няздольнаму прыўнесці ў яго нічога новага, як і більярдны шар, накіраваны іншым у вызначаным напрамку. Аднолькавая прычына-аднолькавы вынік: прычынна-выніковая сувязь азначае рэгулярную паслядоўнасць. Эмпірыстычнае тлумачэнне, увогуле, нічым ад гэтага не адрозніваецца; яно не прызнае антрапамарфізму выніку-раба, які рэгулярна (заўсёды аднолькава дакладна) падпарадкуецца загаду прычыны, але яно захоўвае яго сутнасць ідэю рэгулярнасці; уяўная цвярозая стрыманасць эмпірызму прыхоўвае метафару.
А паколькі метафара метафары пара, дык пра агонь і кіпенне або новаўзніклы клас і яго рэвалюцыю можна было б гаварыць, выкарыстоўваючы і іншую тэрміналогію, у якой былі б толькі актыўныя дзейнікі: у такім выпадку казалі б, што пры наяўнасці пэўнага спалучэння, складзенага з агню, каструлі, вады і безлічы іншых дэталяў, вада «выбірае» закіпець; і яна будзе выбіраць гэта зноў кожны раз, калі яе будуць ставіць на агонь: як дзейнік, яна адказвае на сітуацыю, яна пераводзіць шматкутнік магчымасцяў у плоскасць рэалызага, яна разгортвае дзейнасць у рэчышчы, напрамак якога прадвызначаецца шматкутнікам дробных прычынаў; асамі гэтыя нрычыны з’яўляюцца ў большай ступені перашкодамі, што абмяжоўваюць энергію, чым яе рухавікамі. Цяпер метафара тычыцца ўжо не запушчанага ў пэўным кірунку більярднага шара, а эластычнага газу, які займае пакінутую яму прастору. Цяпер будучыя паводзіны гэтага газу вызначаюцца ўжо
не праз вывучэнне «адпаведнай» прычыны ці, дакладней,цяпер прычыны ўжо няма: прычынны шматкутнік не столькі дазваляе прадбачыць будучыя абрысы энергіі, што пашыраецца, колькі сам робіцца болей бачным у выніку яе пашырэння. Такую натуральную эластычнасць называюць яшчэ воляй патэнцыі.
Каб мы жылі ў грамадстве, дзе была б узаконеная такая метафарычная схема, мы лёгка пагадзіліся б, што тая ці іншая рэвалюцыя, узнікненнетой ці іншай інтэлектуальнай плыні, усплёск імперыялізму ці поспех той ці іншай палітычнай сістэмы адпавядаюць не чалавечай прыродзе, не патрэбам грамадства ці логіцы рэчаў, а проста з’яўляюцца праявамі пэўных захапляльных модаў ці планаў. Рэвалюцыя 1789 года не проста магла б не адбыцца, але ж сама буржуазія магла б выбраць што-небудзь іншае. Згодна з такой неакрэсленай энергетычнай схемай, здзяйсненне ўспрымалася б намі як больш ці менш непрадбачны плён творчасці выключна актыўных дзейнікаў, якія не падпарадкуюцца ніякаму закону.
Супраць такой схемы можна было б запярэчыць у тым сэнсе, што яна з’яўляецца метафізічнай і не паддаецца праверцы настолькі ж, наколькі і іншыя (якія, вядома, вызначаюцца гэтымі якасцямі ў не меншай ступені),-але над астатнімі яна мае тую перавагу, што дае пэўнае альтэрнатыўнае рашэнне, якое пазбаўляе нас ад фальшывых праблемаў і вызваляе нашае ўяўленне: а мы ж пачалі ўжо сумаваць у вязенні сацыяльна-ідэалагічнага функцыяналізму. Можна запярэчыць і тое, што калі ў здзяйсненні ўдзельнічаюць толькі актыўныя дзейнікі, дык яктады зразумець тыя прычынна-выніковыя заканамернасці, якія час ад часу ўсё ж адзначаюцца? Усё не зусім так: калі на рынгу ўвесь час зводзіць баксёраў цяжкай і найлягчэйшай вагі, у баі рэгулярна і заканамерна будзе перамагаць цяжэйшы. Але ўявім, што па ўсім свеце ўсе баксёры ўсіх катэгорыяў пасеяныя і зведзеныя ў пары як папала і чыста наўгад: заканамернасці ў перамогах перастануць у такім выпадку быць усеагульным нравілам, і светбокса пачне ўяўляць сабой пярэстую вясёлку, чый спектр будзе ўключаць ад абсалютнай заканамернасці да поўнай беспарадкавасці і чыстай выпадковасці. Гэта дазваляе ясна ўбачыць найбольш характэрную рысу карціны гістарычнага здзяйснення: яе палітра падзеяў ідзе ад самых відавочных і заканамерных да самых непрадбачных. Наш энергетызм гэта манізм выпадковасцяў, ці то плюралізм: мы не супрацьпастаўляем па-маніхейску
КНІГІ ОНЛАЙН
