Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
Множнасць і аналагічнасць светаў праўды
Грэцкая міфалогія, чыя сувязь з рэлігіяй была даволі кволай28, уяўляла сабой нішто іншае, як вельмі папулярны літаратурны жанр, і менавіта з яе паўстаў той шырокі пласт галоўным чынам вуснай літаратуры калі тэрмін «літаратура» можна ўжываць у дачыненні да тых часоў, калі яшчэ не была праведзеная мяжа, што аддзяляла б рэальнасць ад выдумкі,дзе легенда лёгка дапускалася ў якасці складовага элемента.
Каб зразумець, чым была гэтая міфалогія, досыць пачытаць Паўсанія: кожнае апісанае гэтым эрудытам селішча, нават самае малое, мела сваю легенду, звязаную з той ці іншай прыроднай ці культурнай мясцовай адметнасцю29; гэтая легенда была некалі прыдуманая нейкім невядомым апавядальнікам, а пазней пераказаная адным з тых незлічоных аўтараў, якіх і даводзілася чытаць Паўсанію і якіх ён называў «тлумачальнікамі». Кожны з гэтых аўтараў ці апавядальнікаў быў знаёмы з творамі сваіх калегаў, бо розныя легенды маюць адных і тых самых герояў, паўтараюць аднолькавыя тэмы, і апісаныя ў іх радаводы багоў ці герояў у цэлым стасуюцца між сабой ці, прынамсі, не вызначаюцца надта прыкметнымі супярэчнасцямі. Уся гэтая безыменная літаратура вельмі падобная да іншай той, што квітнела, пачынаючы ад эпохі Мэравінгаў і аж да часоў Залатой легенды, і ў якой расказвалася пра жыццё мясцовых святых ці пакутнікаў; А. ван Гэннэп паказаў, што падобныя апакрыфічныя жыццяпісы святых, ад якіх пазней баландысты, прыклаўшы немалыя старанні, не пакінулі каменя на камені, напраўду з’яўляліся проста вельмі папулярнымі і ўсімі смакаванымі літаратурнымі творамі у іх толькі і йшла гаворка, што пра выкрадзеных прынцэс, якіх потым жорстка катавалі або шчасліва ратавалі святыя рыцары: снабізм, секс, садызм, авантуры. Народ быў зачараваны такімі гісторыямі, яны знаходзілі сваё адлюсграванне ў жывапісе, і на іх сюжэтах вырасла багатая вершаваная і празаічная пісьмовая літаратура30.
Лічылася, што свет у тым выглядзе, у якім ён паўставаў з легендаў, сапраўды існаваў у тым сэнсе. што ў яго існаванні ніхто не сумняваўся, хоць і не верыў у яго так, як вераць у непасрэдную навакольную рэальнасць. Ва ўяўленні вернікаў жыцці пакутнікаў, перапоўненыя цудамі, працякалі некалі ў неакрэсленай мінуўшчыне, пра якую і было вядоматолькі тое, што яна адбывалася калісьці даўней і ўвогуле па-за цяперашнім часам, з якім ніяк нават і не судакраналася: гэта было «за паганскім часам». Тое самае было і з грэцкімі міфамі: іх падзеі нібыта адбываліся «калісьці раней», калі на зямлі жылі гераічныя пакаленні і багі яшчэ былі перамяшаныя са звычайнымі смяротнымі. Час і нрастора міфічных падзеяў былі нейкім таямнічым чынам аддзеленыя ад нашых31; грэк месціў багоў на нябёсах, але быў бы нямала здзіўлены, калі сапраўды ўбачыў бы іх на небе; не меншым было б ягонае здзіўленне й тады, калі б яго злавілі на слове наконт храналогіі і паведамілі, што Гэфест нядаўна зноў ажаніўся ці што Афіна апошнім часам моцна пастарэла. Тады ён раптам «усвядоміў» бы, што ў яго ўласным уяўленні міфічны час мае толькі цьмяную аналогію з сучаснаю храналогіяй і што толькі нешта накшталт летаргічнага сну ніяк не дазваляла яму ўбачыць гэтую разнароднасць. Аналагічнасць гэтых разнапланавых у часе светаў камуфлявала іх патаемную множнасць. Мы ж не можам адназначна сцвярджаць, што чалавецтва мела нейкае пэўнае, вядомае ці невядомае, мінулае мы здольныя пазначыць мяжу, што аддзяляе стагоддзі, пра якія яшчэ захаваліся ўспаміны, не больш чым акрэсліць лінію, што абмяжоўвае поле зроку; мы не бачым, што па-за гэтым гарызонтам цягнуцца яшчэ нейкія цьмяныя стагоддзі: мы проста перастаем бачыць, вось і ўсё. Менавіта з таго іншага боку часавага гарызонту, у тым іншым свеце і размяшчаліся гераічныя пакаленні. Менавіта там і быў той міфічны свет, у існаванне якога нязменна верылі антычныя мысляры ад Фуцыдыда і Гэкатэя да Паўсанія і св. Аўі усціна'2,з той агаворкаю, што яны ўжо не бачылі яго як нейкі іначай пабудаваны свет, а імкнуліся дастасаваць яго да ладу, прынятага ў свеце рэальным. Яны ставіліся да яго так, быццам міф належаў датой самай сістэмы вартых веры падзеяў, як і гісторыя".
Тыя ж, хто не быў мысляром, уяўлялі сабе той свет, што ляжаў за гарызонтам калектыўнай памяці, яшчэ прыгажэйшым за добрыя старыя часы занадта прыгожым, каб грунтавацца на практычным досведзе; для іх гэты міфічны свет не мог быць эмпірычным ён быў
высакародным. Іначай кажучы, ён увасабляў ці сімвалізаваў сабой самыя каштоўныя «вартасці»: і што з таго, што прадстаўнікі гераічных пакаленняў гадавалі сваю годнасць не больш, чым людзі, якія жывуць сёння; яны ўжо самі па сабе мелі большую «вартасць», чым усе гэтыя сучаснікі: герой нешта большае, чым проста чалавек, гэтаксама як герцагіня, у вачах Пруста, мае большую вартасць, чым звычайная мяшчанка.
Добрым прыкладам такога снабізму (калі дзеля большай сцісласці будзе дазволена пакарыстацца гумарам) быў Піндар. Праблема, звязаная з ім, вядомая: у чым палягае адзінства (калі яно ўвогуле ёсць) Піндаравых эпікініяў? Чаму паэт расказвае пераможцу той ці іншы міф, які не мае ніякай прыкметнай сувязі з сюжэтам? Можа, гэта проста ганарлівы паэтаў капрыз? Ці, можа, атлет усяго толькі служыць падставай, якая дазваляе Піндару выказаць асабліва дарагія яго сэрцу думкі? А можа, міф гэта своеасаблівая алегорыя, што дазваляе зрабіць намёк на пэўныя эпізоды ў біяграфіі паэта ці яго продкаў? Добрае тлумачэнне даў X. Фрэнкель: Піндар уздымае пераможцу і ягоную перамогу да ўзроўню вышэйшага свету -таго, у якім знаходзіцца сам34: бо, знаходзячыся, як паэт, на блізкай назе са светам багоў і герояў, Піндар уздымае пераможцу, гэтага няхай простага, але заслужанага працавіка, да свайго свету ўжо тым, што абыходзіцца з ім, як з роўняй, і распавядае яму пра гэты міфічны свет, які цяпер, дзякуючы Піндару, які яго туды ўвёў, будзе належаць і яму. Зусім не абавязкова, каб паміж асобаю пераможцы і падзеямі, пра якія з ім гаворыць паэт, была нейкая шчыльная сувязь: Піндар не лічыць для сябе справай гонару, каб у міфе заўжды ўтрымліваўся далікатны намёк на асобу пераможцы; галоўнае ў тым, што ён увогуле ставіцца да пераможцы, як да сабе роўнага, і што ён гэтак проста, па-сяброўску гамоніць з ім пра гэты міфічны свет.
У наш час лічыцца натуральным даваць кожнаму інтэлектуальнаму прадукту сацыялагічнае тлумачэнне; разглядаючы твор, мы адразу ставім пытанне: «Што ён прызначаны прынесці грамадству?» Так спяшацца не трэба. Нельга зводзіць тлумачэнне літаратуры ці яе герменэўтыкі толькі да сацыялогіі літаратуры. Вэрнэр Джагер у сваёй працы Paideia, як нам здаецца, заходзіць ужо зусім далёка. На яго думку, старагрэцкая арыстакратыя падчас апошніх войнаў, якія вяла Элада, знайшла ў Піндары таго паэта, які стаў яе ііесняром, і, дзякуючы яму,
здолела задаволіць сваю сацыяльнаю патрэбнасць; паводле Джагера, той арыстакратычны клас ваяроў убачыў сябе ўзвялічаным, разам з усімі сваімі вартасцямі, да ўзроўню міфа; міфічныя героі нібыта былі для гэтых ваяроў своеасаблівым узорам для пераймання; Піндар, маўляў, усхваляў міфічных герояў, каб натхніць дух сваіх высакародных слухачоў, а міфічны свет у ягоных вершах быў нічым іншым, як узвялічанаю выявай гэтай арыстакратыі.
Ці так гэта? Мы лёгка можам заўважыць, што міф у Піндара служыць зусім не для ўслаўлення арыстакратыі, а для ўзвелічэння становішча самога аўтара ў дачыненні да тых, з кім ён вядзе размову; будучы паэтам, ён робіць ласку, уздымаючы да свайго ўзроўню апяванага ім пераможцу,сам па сабе той узняцца не можа. Міф у Піндара не выконвае сацыяльнай функцыі, не нясе ў сабе нейкага паслання ён выконвае тую ролю, якую ў семіётыцы апошнім часам называюць прагматычнай: ён усталёўвае паміж слухачамі і наэтам пэўныя судачыненні. Літаратура не зводзіцца да пэўнай прычынна-выніковай сувязі з грамадствам, гэтаксама як мова не зводзіцца да пэўнага кода ці набору інфармацыі: яна нясе ў сабе і тое, што не выказваецца словамі, іначай кажучы, усталёўвае размаітыя адмысловыя судачыненні з суразмоўцам; пазіцыя, з якой нешта абяцаецца ці прадпісваецца, з’яўляецца неад’емнаю ад зместу таго, пра што апавядаецца; справа не абмяжоўваецца чыстым інфармаваннем аб пэўным абяцанні ці прадпісанні. Літаратура не заключаецца цалкам і толькі ў сваім змесце; калі Піндар узносіць услаўляльную песню героям, ён не паведамляе ў ёй сваім слухачам пра нешта, што тычыцца іх вартасцяў ці асобаў: ён усталёўвае з імі пэўную сувязь, дзе сам ён, паэт, нерад якім адкрытыя міфы, займае вярхоўнае становішча. Піндар прамаўляе, як бы пазіраючы зверху ўніз, і менавіта таму ён можа раздаваць ухвалы, ушаноўваць пераможцаў, узвышаць іх да свайго ўзроўню. Міф увасабляе сабой тое, што не выказваецца непасрэдна ў самой ухвале.
Піндардалёкі адтаго, каб атаясамліваць арыстакратыю з гераічнымі постацямі міфаў,наадварот, ён строга адрознівае свет міфічны ад свету, населенага простымі смяротнымі; ён безупынна нагадвае сваім шаноўным слухачам, што людзі каштуюць нашмат менш за багоў і таму павінны быць сціплымі; не маючы з багамі кроўнага адзінства, яны не здольныя ўзняцца настолькі, каб стаць ім роўняю. Перачытайма другую «Піфіку»: хіба Піндар узгадвае ў ёй міфічнага героя Пэр-
сея ў якасці ўзору ваяра, якога ён апявае? Зусім не. Ён распавядае ў ёй пра бліскучыя легенды, пра далёкі і недасяжны народ, пра звышчалавечыя подзвігі Пэрсея, якому дапамагла багіня. Так, гонар героям робяць не іх асабістыя заслугі, а менавіта ласка багоў, што палічылі іх вартымі сваёй падтрымкі, і гэта абавязвае людзей быць сціплымі, бо нават героям не ўдалося б нічога без дапамогі якога-небудзь баства. Услаўляючы пераможцу, Піндар яшчэ больш узносіць над ім той, іншы свет, дзе сама слава была значна большаю. Але ў якасці чаго выступае гэты вышэйшы свет у якасці ўзору ці ўрока сціпласці? Ён можа быць ці тым, ці іншым, у залежнасці ад патрэб прапаведніка; што ж да Піндара, які не з’яўляецца прапаведнікам, то ён робіць з яго п’едэстал, з вышыні якога сам узвышае ўрачыстасць падзеі і пераможцу. I менавіта таму, што гэты, міфічны свет з’яўляецца цалкам іншым, недасяжным, адрозным і зіхатліва-бліскучым, праблемаяго аўтэнтычнасці застаецца па-за пытаннем, і Піндаравы слухачы лунаюць недзе паміж зачараванасцю і легкадумным даверам. Боскае не можа служыць прыкладам: калі б Пэрсей падаваўся ў якасці ўзору накшталт Баяра*, гэты нічым не звязаны з рэальнасцю свет адразу выдаў бы сябе як чыстая выдумка, і ў яго верылі б яшчэ хіба толькі дон кіхоты.
КНІГІ ОНЛАЙН
