Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
фантазію, якая не сустракала супраціўлення з боку ніякай аўтарытэтнай навукі. Менавіта таму ўсе з аднолькавай увагай слухалі і сапраўдныя міфы, і выдумкі; і толькі пазней, каб вывесці сваіх сучаснікаў з гэтае летаргіі, Гэсіёд будзе вымушаны ўчыніць выбух і голасна абвясціць, што паэты нярэдка хлусяцьГэсіёду захочацца стварыць сабе на карысць такую дзялянку праўды, на якой ужо ніхто не будзе распавядаць пра багоў немаведама што.
Вера, заснаваная на вераванні іншых, пры сваёй асіметрычнасці, сапраўды, магла служыць добрай падтрымкай для пэўных асабістых прадпрыемстваў у тых, хто супрацьпастаўляў сваю праўду ўсеагульнай аблудзе ці невуцтву. Гэта тычыцца і тэарэтычна выведзенай Гэсіёдавай тэагоніі, якая не была нейкім пасланым багамі адкрыццём: свае веды Гэсіёд атрымаў ад Музаў, іначай кажучы з уласнага роздуму. Доўга разважаючы пра ўсё, што казалася пра багоў і сусвет, ён шмат чаго ўразумеў і здолеў укласці санраўдны і поўны спіс боскіх генеалогіяў: спачатку былі Хаос і Зямля, а таксама Каханне (Амур); Хаос спарадзіў Ноч, Зямля дала жыццё Небу і Акіяну; апошні меў сорак дачок, і Гэсіёд называе іх усіх на імя: Пэйто, Адмэта, Іянфа, чароўная Палідора і г.д. Шмат якія з гэтых генеалогіяў былі нічым іншым, як алегорыямі, але складаецца ўражанне, што Гэсіёд ставіцца да сваіх багоў-канцэптаў з большай сур’ёзнасцю, чым да багоў алімпійскіх. Адкуль жа ён ведае ўсе гэтыя падрабязнасці і імёны? Чым тлумачыцца, што ўсе гэтыя старыя показкі пра стварэнне свету сталі сапраўднымі раманамі? Ды той самай асіметрыяй, якая характарызуе веды, заснаваныя на вераванні іншых; Гэсіёд ведае, што яму павераць на слова, і сам ставіцца да сябе так, як да яго будуць ставіцца іншыя: ён першы ўвервае ва ўсё, што яму прыходзіць у галаву.
Згодна з Фэдонам, калі не здольны сам дайсці да праўды, рашаючы вялікую задачу, і калі яе табе не адкрывае адзін з багоў, застаецца толькі або прыняць тое лепшае, што ў гэтай сувязі гавораць, або спытацца ў іншага, хто ў гэтым абазнаны46. У такім выпадку міфава «як кажуць» крыху мяняе сэнс; міф перастае ўжо быць пэўным наборам ведаў, што лунаюць у паветры, ці той натуральнаю крыніцай, шчаслівыя карыстальнікі якой вызначаюцца ўсяго толькі большай удачлівасцю ці спрытам,цяпер гэта прывілей носьбітаў вялікага розуму, чыё навучанне паўтараецца з вуснаў у вусны. «Кажуць, што, калі паміраеш, ператвараешся ў зорку ў нябесным паветры»,гаворыць
адзін Арыстафанаў герой, якому выпала чуць размову пра вышэйшыя веды, утрымліваныя пэўнымі тагачаснымі сектамі47.
Побач з падобнымі больш ці менш эзатэрычнымі разумовымі выкладамі праўда, заснаваная на даверы, мела й героя іншага тыпу раскрывальніка загадак; гэта й закладала падмурак яшчэ не народжаных фізікі ці метафізікі, іначай кажучы, было ні больш, ні менш, як меркаваным запачаткаваннем заходняй думкі. Стварыць фізіку азначала знайсці ключ да загадкі сусвету4’; бо, паколькі загадка існавала, дык варта яе было толькі раскрыць, як у той жа момант адкрываліся і ўсе сакрэты, ці, правільней сказаць, знікалатаямніца, і заслона ападала з нашых вачэй.
Вось як, напрыклад, старагрэцкая традыцыя апісвала пачаткі філасофіі. Першы, хто знайшоў ключ да ўсяго існага, быў Фалес: «Усё вада». Можа, ён вызнаваў адзінсзва сусвету, стаяў на шляху, які вёў да манізму, да праблемаў Быцця і адзінства прыроды? Па сутнасці, яго тэза, калі верыць традыцыі, была ні метафізічнай, ані онталагічнай, а, хутчэй, алегарычнай і... хімічнай: усё складаецца з вады (так, як для нас марская соль складаеццаз хлору і натрыю), а паколькі ўсё з вады, таму ўсё і мінае, і цячэ, і змяняецца. Дзіўная хімія: якім чынам яна збіраецца аднавіць усю размаітасць складнікаў з аднаго простага цела? А яна і не збіраецца; яна не тлумачэнне, а ключ. А ключ павінен быць просты. Манізм? Зусім не: мы ж таксама не з-за манізму гаворым у адзіночным ліку пра «разгадку» таямніцы. Такім чынам, ключ не ёсць тлумачэнне. Калі тлумачэнне дае апісанне і разуменне феномена, дык ключ дазваляе забыць пра загадку, выцірае яе, займае яе месца гэтаксама, як ясна выкладзеная фраза засланяе сабой першапачатковую фармулёўку, што гучала блытана і малазразумела. Фалес, у тым выглядзе, у якім яго паказвае старагрэцкая філасофская традыцыя, не дае апісання і разумення свету ў яго разнастайнасці: ён проста прапануе яго сапраўдны сэнс, які ёсць «вада» і які падмяняе сабой загадкавую блытаніну, што адразу пераходзіць у забыццё. Так забываецца і тэкст загадкі, які ніяк не служыць яе вырашэнню.
Тлумачэнне шукаюць і наглядна даводзяць, а ключ да таямніцы проста знаходзяць, дзякуючы здагадцы, і як толькі такая здагадка прыходзіць, ключ спрацоўвае імгненна; тут не трэба нават аргументацыі: ветразі згортваюцца і вочы расплюшчваюцца, досыць толькі прамовіць: «Сезам!» Усе першыя фізікі старажытнай Грэцыі ўсё
адкрывалі для сябе самі, адным махам; і дзвюма стагоддзямі пазней Эпікурава фізіка таксама яшчэ з’яўлялася раманам у такім самым жанры. Каб мець пэўную думку аб тым, што ўяўляў сабой гэты жанр, мы можам у якасці прыкладу ўзяць творчасць Фройда, незвычайнасць якой заключаецца ў тым, што яе незвычайнасць так мала ўражвае: у сваіх творах ён маляўніча апісвае карту глыбіняў душы нават без ценю доказаў, без ніякай аргументацыі, без тлумачэнняў (няхай хоць бы ў мэтах большае яснасці), нават без самых малых клінічных ілюстрацыяў так, што нават і прыблізна немагчыма ўбачыць, адкуль Фройд усё гэта ўзяў і як яму гэта стала вядома з назірання за пацыентамі? Ці, што болей верагодна,за самім сабой? 1 нас зусім не здзівіць, што гэтая настолькі архаічная па сваіх метадах творчасць мела працяг у не менш архаічнай форме ведаў: у каментарах. А што рабіць яшчэ, апроч каментароў, калі разгадка таямніцы знойдзеная? Дый плюс да таго, толькі геній, чалавек, натхнёны небам, лічы, што бог, можа знайсці разгадку да падобнае таямніцы: і Эпікур бог, так, бог! абвяшчае яго вучань Лукрэцый. Дэшыфратару вераць на слова, і ён не будзе патрабаваць ад сябе большага, чым ад яго патрабуюць ягоныя прыхільнікі; яго вучні не развіваюць ягонага вучэння: яны проста перадаюць яго адзін аднаму, нічога да яго не дадаючы; яны абмяжоўваюцца тым, што яго абараняюць, ілюструюць і яго прытрымліваюцца.
Мы загаварылі пра вучняў і настаўнікаў. I калі цяпер вернемся зноў да міфа, дык мусім зазначыць, што недавер да яго пайшоў якраз з гэтых прынамсі двух лагераў: з аднаго боку гэта скачок непаслушэнства ў дачыненні да таго, што кажуць іншыя, а з другога утварэнне прафесійных цэнтраў вызначэння праўды.
У сваім стаўленні да легендаў грэцкая арыстакратыя вагалася паміж дзвюма пазіцыямі (такое ж становішча назіралася і ў XVIII ст.): або чыста ў практычных мэтах падзяляць з простым людам яго даверлівасць, бо народ наколькі паслухмяна верыць, настолькі ж і падпарадкуецца; або адмовіцца зноў-такі сабе на карысць ад гэтай нрыніжальнай залежнасці, у якой адчуваўся душок наіўнасці, зрабіўшы Асвету найпершым з усіх прывілеяў.
У апошнім выпадку арыстакраты выйгравалі яшчэ і ў тым, што маглі прэтэндаваць на свае міфічныя карані: Лісій, паводле Платона, меў продка, які быў пазашлюбным сынам Зеўса і прымаў у сваім доме зводнага брата Геракла, які таксама быў пазашлюбным сынам гэтага
бога40. Але былі і іншыя прадстаўнікі вышэйшага свету, сярод якіх лічылася добрым густам быць адукаваным і думаць не так, як натоўп. Ксэнафан, напрыклад, не жадаў, каб падчас банкетаў госці за сталом пускаліся ў спрэчкі і звады ці гаманілі пра ўсякія глупствы, і таму забараніў заводзіць гаворку пра розных «тытанаў, гігантаў, кентаўраў, якія ўсе былі плёнам чыстай фантазіі продкаў»'0. Гэты ўрок быў пачуты; у фінале Арыстафанавых Восаў сын, спрабуючы прышчапіць крыху выхаванасці свайму бацьку, чый лад думак ужо надта плебейскі, вучыць яго, што за сталом не ііасуе разводзіць байкі нра міфы: туттрэба гаварыць пра справы людскія51; менавіта гэта і ёсць, падводзіць ён рысу, размова прыстойнага чалавека. He верыць усяму запар было неад’емнаю якасцю грэкаў; «грэцкая кулыура здаўнапіша Герадот,адрознівалася ад нораваў варварскіх народаў сваёй болей жьівой і больш незалежнай ад бязглуздай даверлівасці думкай».
Непадатлівасць у дачыненні да таго, што кажуць іншыя, была ў большай ступені агульнай характэрнаю рысай. чым справай класавых інтарэсаў, і было б памылкай лічыць яе за выключны прывілей арыстакратыі; гіа меншай меры, было б памылковым меркаваць, што яна была ўласцівая толькі асобным перыядам, якія чаргаваліся з перыядамі, калі панавала поўная вера. Прачытайма старонкі Дослес)аўрэлігійнай сацыялогіі, на якіх Габрыэль Лёбра52 аналізуе справаздачы, складзеныя біскупамі па выніках інспекцыяў у сваіх епархіях яшчэ за часам да Вялікай французскай рэвалюцыі; у кожнай вёсцы былі свае недаверкі, якія, не адважваючыся цалкам ухіліцца ад прысутнасці на нядзельнай імшы, тым не менш, падчас службы заўсёды стаялі ў самым далёкім канцы царквы ці ўвогуле заставаліся на цвінтары. Кожнае грамадства мела сваіх сачкоў па частцы пабожнасці, і іхнія колькасць і зацятасць былі тым большымі або меншымі, чым болей ці меней паблажліваю была ўлада. I ў Грзцыі яны таксама былі, пра што сведчыць вартая быць прыкмечанаю страфа з Арыстафанавых Коннікаўу-, у ёй адзін раб, даведзены да роспачы жыццём, кажа свайму сабрату па няшчасці: «Нам больш нічога ўжо не застаецца, як кінуцца ў ногі выявам багоў» а прыяцель яму адказвае: «Ды ўжо ж! Няўжо ты й напраўду верыш, што ёсць багі?» Я не надта ўпэўнены, што вочы ў гэтага раба расплюшчыліся дзякуючы асветніцкім намаганням сафістаў: ён проста належыць да той невынішчальнай праслойкі нявернікаў, чыё непаслушэнства абумоўленае не столькі
глыбокімі разважаннямі і рухам думкі, колькі непасрэднай рэакцыяй супраць яшчэ адной, завуаляванай формы ўлады той самай, якую Палібій прыпісваў рымскаму сенату і якую будуць практыкаваць усе, хто захоча спалучыць свой трон з алтаром54. Гэта не значыць, што рэлігія ўвогуле і абавязкова мае пэўны кансерватыўны ўплыў; проста некаторыя віды веравання ўяўляюць сабой своеасаблівую форму сімвалічнага падпарадкавання; верыць значыць падпарадкоўвацца. Палітычная роля рэлігіі заключаецца зусім не ў ідэалагічным змесце.
КНІГІ ОНЛАЙН
