Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
Сярод адукаваных людзей было, сапраўды, нямала такіх, хто шукаў веры і натрабаваў новых дзівосаў; але цяпер гэтыя дзівосы павінны былі знаходзіцца ўжо не ў нейкім неакрэсленым у часе мінулым, па-за
рамкамі сапраўднага і несапраўднага,цяпер яны мусілі насіць «навуковы» ці, дакладней,гістарычны характар. Бо верыць у дзівосы на стары лад было ўжо немагчыма; прычынай гэтаму быў, на маю думку, не Aujklarung сафістаў, а шырокі поспех гістарычнага жанру; каб знайсці свайго спажьіўца, міф цяпер мусіў праходзіць пад маркай гісторыі. Такая акалічнасць і надавала гэтай містыфікацыі падманны выгляд рацыяналізму; гэтым і тлумачыцца ўяўная супярэчлівасць фігуры Цімея, аднаго з галоўных пастаўшчыкоў гэтага жанру: напісаная ІДімеем гісторыя «перапоўненая ўсякімі мроямі, цудамі, аповедамі пра неверагодныя падзеі, словам, самымі звычайнымі забабонамі і бабкінымі байкамі»6Х; і гэты самы Цімей дае рацыянальную інтэрпрэтацыю міфаў.
Шматякія гісторыкі, ніша Дыядор'’*', «пазбягалі гісторыі міфічных часоў як нечага вельмі складанага»; а вось ён лічыць сваім абавязкам запоўніць гэты прабел. Зеўс быў царом, сынам Кронаса, які сам цараваў над усімі землямі Захаду; і вось гэты Зеўс стаў сапраўдным уладаром свету; але не трэба блытаць гэтага Зеўса з ягоным цёзкам7", які быў царом на Крыце і меў дзесяцёх сыноў, празваных курэтамі. Гэты ж Дыядор71 сотняю старонак ніжэй прымае за чыстую манету ўяўныя падарожжы Эўгэмера на нейкія казачныя астравы, дзе царамі былі Уран, Кронас і Зеўс, якіх потым за іх заступніцтва абагавілі (пра што сведчаць выбітыя ў мове тых земляў надгіісы) і якіх «у нас» лічаць за багоў. Можа быць, за гэтай Эўгэмеравай выдумкай хаваўся таемны намер ажыццявіць пэўную рэлігійную ці нават палітычную дэмістыфікацыю? Ці, можа, ён хацеў проста даць чытачам болей сучасныя падставы верыць у міф і дзівоснае? Да падобных гульняў уяўлення ставіліся з бязмежнай паблажлівасцю. Гісторыкаў не папракалі за байкі, нават калі яны не прызнаваліся, што дазволілі сабе пазаймацца міфатворчасцю, бо, як піша Страбон72, было ясна, што адзінай іх мэтай было зрабіць аповед болей займальным і прывабіць чытацкую ўвагу дзівосамі ўласнага вынаходніцтва. Але і дзівосы ў эліністычную зпоху былі пафарбаваныя ў рацыяналістычныя колеры, што паслужыла для прадстаўнікоў новага часу падставай не надта абдумана вітаць у гэтым барацьбу за ісціну і асвету.
Па сутнасці, былі чытачы двух тыпаў: для адных пытанне праўдзівасці было істотным, для другіх яго не было. Пра такое становішча сведчыць урывак з таго ж Дыядора. Распавядаць пра
гісторыю міфічных часоў, піша гісторык, даволі складана хоць бы з прычыны яе храналагічнае недакладнасці; менавіта з-затакой недакладнасці шматчытачоў не ўспрымаюць міфічную гісторыю ўсур’ёз”. Апроч таго, падзеі гэтай сівой эпохі занадта аддаленыя і вельмі ўжо неверагодныя, каб у іх можна было лёгка і нроста паверыць74. Што ж рабіць? Подзвігі Геракланастолькі ж слаўныя, наколькі і неўласцівыя чалавеку; выходзіць, «або некаторыя з гэтых слынных учьінкаў трэба абыходзіць маўчаннем і тым самым прымяншаць славу гэтага бога, або расказваць іх усе і страчваць пры гэтым давер. Бо некаторыя чытачы несправядліва патрабуюць, каб пры апісанні старых легендаў захоўвалася такая самая строгасць, як і пры апісанні сучасных падзеяў; яны разглядаюць подзвігі, якія ў іх выклікаюць сумнеў, з пункту гюгляду фізічных здольнасцяў сучаснага чалавека, і складаюць уяўленне пра сілу Геракла на падставе слабасці цяперашніх людзей». Чытачы, што прымяняюць да Геракла памылковы прынцып сучаснага парадку рэчаў, не маюць рацьію гэтаксама, як калі б яны патрабавалі, каб на сцэне ўсё адбывалася так, як на гарадскіх вуліцах, што ёсць паказчыкам непавагі да герояў. «У тым, што тычыцца гісторыі легендарнага часу, не трэба ўпарта патрабаваць праўдзівасці, бо ўсё тут адбываецца, як у тэатры: там мы не верым у існаванне кентаўраў, гэтых паўлюдзей-паўжывёлаў, ані Гэрыёна, што меў тры тулавы, але праз гэта мы з не меншай прыхільнасцю ставімся да пабудаванай на гэтых вобразах фабулы, і дорачы свае воплескі, аддаем тым самым пашану богу. Бо Геракл паклаў сваё жыццё на тое, каб зрабіць зямлю прыдатнаю для жыцця, і было б непрыстойна, каб людзі забыліся пра свайго агульнага заступніка і пачалі аспрэчваць тую ўхвалу, якой ён годны».
Паказальны па сваёй увішнай прыязнасці тэкст. У ім угадваецца не зусім мірнае суіснаванне дзвюх розных праграмаў праўды: адной — заснаванай на крытыцы, і другой на павазе75. Такі канфлікт прымушаў прыхільнікаў другой праграмы перайсці ад чыста снантанных пачуццяў да, так бы мовіць, вернасці самому сабе: цяпер у іх былі «перакананні», і яны патрабавалі да іх павагі; ідэя праўды адыходзіла на другі план: непавага была непрыстойнай, а што было непрыстойна тое было і няправільна. Паколькі ж правільным было ўсё добрае, дык толькі добрае і было правільным і праўдзівым. Імкнучыся дагадзіць сваім чытачам, Дыядор выконвае тут ролю чалавека-аркестра:
яму ўдаецца глядзець на рэчы вачыма адначасова двух супрацьлеглых лагераў ствараючы уражанне, ў тых, хто мысліць з павагай, быццам пагадняе іх з пунктам погляду крытыкаў, ён урэшце сам далучаецца да носьбітаў паважлівай думкі. Здаецца, аднак, што ён тут не надта шчыры, бо, гаворачы пра паважлівую веру адных, карыстаецца крытычнаю мовай іншых. Гэта даказвае нам, прынамсі, што тых, хто верыў, было па-ранейшаму шмат,проста Геркулес і Бахус у іх асучасненым варыянце былі ўжо не боскімі ўвасабленнямі, а багамі, якія былі людзьмі, ці абагаўлёнымі людзьмі, якім чалавецтва было абавязанае сваім культурным грамадствам. [ час ад часу якая-небудзь сенсацыйная падзея76 зноўку засведчвала, што і натоўн, і эліта па-ранейшаму вераць у падобныя паўчарадзейна-боскія дзівосы.
Шматлікія сведчанні стасуюцца між сабой: большасць насельніцтва, паведамляе Сэкст Эмнірык, верыць у легенды пра Кронаса; людзі вераць і ў тое, як пішуць Артэмідор і Паўсаній, шго расказваецца ў трагедыях пра Праметэя, Ніёбу і Тэсея. Дый чаму не верыць? У Тэсея верылі і вучоньія мужы, а натоўп адрозніваўся ад іх толькі тым, што не імкнуўся ачысціць міф ад неверагодных баек. Як і ў старажытны перыяд, мінуламу чалавецтва, у іх вачах, папярэднічаў чарадзейна-дзівосны перыяд, які быў, па сутнасці, іншым светам. Рэальньім у адносінах да самога сябе і нерэальным у дачыненні на нашага. Калі адзін персанаж Плаўта77, апынуўшыся ў цяжкім фінансавым становішчы, заяўляе: «Буду маліць Ахіла, каб золата мне даў, што атрымаў за Гектара як выкуп»,ён зазначае самы фантастычны з усіх магчымых сгюсабаў здабыць грошы. У гую культурную эпоху па-за вельмі блізкім часавым гарызонтам не бачылі ўжо нічога; пытанне ставілася або так, як у Эпікура: ці налічвае свет тысячу або дзве тысячы гадоў, не большабо так, як у Арыстоцеля і Платона: ці з’яўляецца ён вечным, але разбураным перыядычнымі катастрофамі, пасля якіх усё пачынаецца наноў як раней,што азначала думаць зноў-такі, як Эпікур. Паколькі ж жыццёвы цыкл нашага свету лічыўся такім кароткім, значыць, свет мусіў зазнаваць за гэты час значныя эвалюцыйныя змены, і таму апісаная Гамерам эпоха з яе гераічнымі лакаленнямі ўспрымалася ў вачах гэтай антычнай цывілізацыі як сівая даўніна. Той самы Вяргілій, апісваючы старадаўні Карфаген, якім ён мусіў бы выглядаць за адзінаццаць стагоддзяў да яго часу, надае яму гамераўскія рысы; куды ўжо Флабэру да таго горада Дыдоны...
Ужо Герадот супрацьпастаўляў пакаленні герояў пакаленням людзей. А нашмат пазней Цыцэрон, якому ўздумаецца прысніць філасафічны сон пра бессмяротнасць і надаць сваёй мроі характар ідыліі ў елісейскіх палях7*, будзе забаўляць сябе думкай, што ягоная душа на гэтых велемудрых абшарах сустрэлася і вяла размовы з усёведным Улісам і празорлівым Сізіфам; калі б у Цыцэронавых летуценнях было меней казачнасці, ён, безумоўна, палічыў бы за лепшае пагаманіць з сапраўднымі гістарычнымі постацямі Старажытнага Рыма: Сцыпіёнам, Катонам ці Марцэліем, якіх ён згадвае чатырма старонкамі ніжэй. Дыдактычную яснасць у гэтую праблему ўнёс другі эрудыт, які жыў у тую ж эпоху,Варон7’: на яго думку, ад Дэўкаліёна да патопа распасціраўся цьмяны век; ад патопу да першай алімпіяды (калі храналогія робіцца пэўнай) век міфічны, які «называецца так таму, што ўключае шмат уяўных гісторыяў»; і ад першай алімпіяды (776 г. да Н.Х.) па эпоху Варона і Цыцэронавек гістарычны, «падзеі якога занесеныя ў праўдзівыя гістарычныя кнігі».
Вучоныя мужы, як бачым, не надта схільныя даць абуць сябе ў лапці; але-вось першы парадокс-яны нашмат ахвотней выказваюць сумневы адносна багоў, чым герояў. Той самы Цыцэрон, напрыклад. У палітыцы і маралі ён адчувальна блізкі да Віктора Кузэна* і цалкам здольны паверыць у тое, што адпавядае яго інтарэсам. У той жа час да рэлігіі ён ставіцца даволі халодна і проста няздольны прапаведаваць таго, ува што сам практычна не верыць; кожны, хто чытаў яго трактат «Аб прыродзе багоў», пагодзіцца, што ў багоў ён верыць надта ўжо мала і нават не стараецца (хоць бы дзеля нейкіх там палітычных разлікаў) унушыць адваротнае. Ён дае зразумець, што ў ягоную эпоху, як і ў нашую, людзі разыходзіліся ў сваіх адносінах да рэлігіі. «Ці праўда, што на дарозе непадалёк ад Рыма нейкаму Ваціану з’явіліся Кастар і Палукс?»наконт гэтага пьітання вяліся гарачыя дыскусіі паміж прыхільнікамі веры на стары капыл і скептыкамі*0; былі разыходжанні і адносна ўсяго міфа: на думку Цыцэрона, сяброўства Тэсея і Пірытоя і іхні паход у Аід былі ўсяго толькі выдумкай,7й/ш/а ficta. Але не будзем дакучаць чытачу падрабязным разглядам класавых інтарэсаў, звязаных з рэлігіяй і міфалогіяй. Зазначым толькі, што
*Віктор Кузэн (1792-1867) французскі філосаф і палітычны дзсяч, галава эклсктычнай спірытуалістычнай школы, члсн Французскай Акадэміі,Заўв. перакладчыка.
той самы Цыцэрон, які не верыў у з’яўленне Кастара і ягонага брата, як і, несумненна, у само існаванне Кастара, чаго не хаваў, разам з тым цалка.м пагаджаўся з гістарычнай рэальнасцю Энэя і Ромула; і гэтая іх гістарычнасць была пастаўленая пад сумнеў ажно толькі ў XIX стагоддзі.
Другі парадокс: ледзь не ўсё, што анавядалася пра гэтых персанажаў, лічылася за пустыя байкі, але сума такіх нулёў давала пазітыўны вынік Тэсей усё-ткі існаваў. У трактаце «Пра абавязкі» Цыцэрон з першай старонкі ў прыемным жартаўлівым стылі распавядае пра нібыта меўшае месца з’яўленне Ромула пасля яго смерці і мілыя зносіны цара Нумы з яго любаю німфай Эгерыяй; у трактаце «Пра дзяржаву»’1 ён гэтаксама заяўляе, што не верыць, быццам Ромул быў сынам Марса, які нібыта анладніў сваім семем весталку: шматшаноўная байка, так, але ўсё-ткі байка; не больш ён верыць і ў ператварэнне заснавальніка Рыма ў бога: абагаўленне Ромула усяго толькі легенда, добрая для колішніх наіўных часоў. Гэта, аднак, не прымяншае гістарычнай аўтэнтычнасці Ромулаяк асобы, і цікава ў яго абагаўленні, на думку Цыцэрона, якраз тое, што гэтая легенда была прыдуманая ўжо ў самую што ні на ёсць гістарычную эпоху, бо яе ўзнікненне прыпадае начас пасля сёмай алімпіяды. Увогуле, усё, штотычыцца Ромула і Нумы, у Цыцэрона выклікае сумнеў усё, апроч самога іх існавання. Калі быць дакладным, у гэтым і ёсць трэці ііарадокс: вучоныя мужы то выглядаюць у дачыненні да міфа ў цэлым вельмі вялікімі скептыкамі і ў некалькіх хуткіх словах адсылаюць яго прагуляцца як мага далей, то да іх зноў нібыта вяртаецца легкавернасць, і такое ператварэнне адбываецца кожны раз, калі яны, разглядаючы ў міфе пэўны эпізод, імкнуцца быць сур’ёзнымі і адказнымі мыслярамі. Няшчырасць, паўвера? Ды не, хутчэй проста ваганне паміж двума крытэрыямі праўдзівасці, адзін з якіх палягае на адкіданні ўсяго дзівоснага, а другі на неракананні, што немагчыма хлусіць у самой аснове.
КНІГІ ОНЛАЙН
