Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
Словам, для філосафаў міфы былі алегорыяй філасофскіх ісцінаў, адля гісторыкаў-крыху перайначанай гістарычнаю праўдай. Але чым бы іх ні лічылі алегорыяй ці трошкі скажонымі паданнямі, міфы знаходзілі да сябе ўсеагульны давер. што ўрэшце прымусіла Арыстоцеля"6, які быў увогуле мала схільны да лёгкае крытыкі, палічыць дарэчным пасярод самых сур’ёзных развагаў сваёй Метафізікі раптам выказацца ў хлёсткім іранічным тоне адносна легендаў пра нектар і амброзію, гэтыя дзівосныя наіюі неўміручасці. Але і тыя, хто ставіўся да міфаў з падазронасцю, не насмельваліся адкідаць іх цалкам, не прызнаючы хоць бы ў самой аснове; гаму так часта і ўзнікае ўражанне, што яны верылі ў іх толькі напалову або толькі верылі, што верылі... Дык, можа быць, існуюць нейкія віды частковай веры? Ці гэтая нетрываласць тлумачыцца, хутчэй, ваганнем грэкаў між дзвюма праграмамі праўды? He, іх вера не падзялялася надвая гэта міф у іх вачах быў паўсапсаваны, бо абапіраўся адразу на дзве праўды: крытыку непраўдападобнага ці неадпаведнага, якая тычылася зместу, і рацыяналістычнасць фантазіі, згодна з якой немагчыма, каб змест не змяшчаў
нічога і каб фантазія ўзнікала на голым месцы. Такім чынам, міф заўжды ўяўляў сабой сумесь сапраўднага і фальшывага: хлусня або служыла прыўкрасаю праўды117, каб яе можна было праглынуць, або выказвала праўду ў выглядзе таямніцы, загадкі ці алегорыі, або проста наліпала на яе зверху, а праўда хавалася недзе на дне. Але хлусіць ад самага пачатку было немагчыма. Міф абавязкова нешта ў сабе нёс або нейкія карысныя веды, або фізічную ці тэалагічную тэорыю, схаваную пад покрывам алегорыі"8, або ўспамін пра нейкія падзеі былых часоў. Як казаў Плутарх"’, паміж праўдай і міфам такая самая сувязь, як паміж сонцам і вясёлкай, якая расшчапляе святло на пярэсты спектр.
Ва ўсёй гэтай справе нас найбольш цікавіць міф як гістарычнае паданне. Бо, паколькі наконт формы міфа пытанне ніколі не ўзнікала, уся антычная крытыка разнастаілася па лініі зместу: як надаць міфічным багам болей пабожны выгляд і як ператварыць герояў у гістарычных асобаў. Легенды, сапраўды, даносяць да нас шмат показак і апавяданняў, звязаных з буйнымі персанажамі гераічнай эпохі: усё гэта крыніцы для вывучэння гісторыі, а што такое гісторыя? Гэта колішняя палітыка. А значыць, міфам можна карыстацца ў палітычным сэнсе. I грэкі будуць не апошнія ў гэтай справе тое самае зробіць і Макіявэлі: Майсей, на яго думку, быў уладаром, які павінен быў захапіць свой трон, і гэта было большай заслугаю, чым у тых, каму свой трон было наканавана атрымаць у спадчыну; такімі самымі заслугамі вызначыліся і Кір, і Ромул, і Тэсей, якія таксама заваявалі сваю ўладу, хоць «пра Майсея, мусіць, згадваць было б і не варта, бо ён усяго толькі выконваў Боскую волю, аднак» пагодзімся, што яго метады «з выгляду не надта адрозніваліся» ад тых, якімі карысталіся іншыя ўладары. «Хто чытаў Біблію, ясна ўбачыць, што ў імя выканання запісаных у скрыжалях законаў Майсей вымушаны быў аддаць смерці безліч людзей». Але каб даць такую палітычную трактоўку Майсея, Макіявэлі была зусім не патрэбная Біблія яму досыць было пачытаць Юдэйскія старажытнасці Язэпа Флавія, які ставіўся да Майсея не лепш, чым Фуцыдыд ці Арыстоцель да Тэсея ці Мінаса120.1, можа быць, з такім самым прыхаваным пачуццём, што, маўляў, не трэба мець наконт уладароў дзіцячыя ўяўленні: такая вялікая і тонкая рэч, як палітыка, зробленая не для наіўных. Але ж няма нічога наіўнейшага за легенду: яна глядзіць на ўладароў дзіцячымі вачыма, усё ў ёй спрэс адны шуры-муры з багамі, шалёныя подзвігі ды дзівосы на зачараван-
не добрым бабулькам. Як жа вярнуць тэксту, які тычыцца найстаражытнейшай гісторыі, палітычную сур’ёзнасць?
На шчасце, такая магчымасць ёсць, бо калі ўсе отыя дзіцячыя непраўданадобнасці гэта памылка, дык ііамылка гэта нішто іншае, як нешта праўдзівае, якое было скажона. А значыць, праўдзівасць іістарычнагатэксту можнарэканструяваць. I мы бачылі, як Палібій ці Арыстоцель аднаўлялі першапачатковы сэнс Эола ці Мінатаўра. Але самым вялікім папраўшчыкам быў Палефат. Ён зыходзіў з вельмі здаровых прынцыпаў: чым менш людзі адукаваныя, тым больш яны вераць усяму, што ім кажуць, а вось мудрацы не вераць ні ў што, і тут яны не маюць рацыі, бо ўсё, пра шго кажуць, існавала (іначай навошта пра гэта казалі б?); проста трэба цвёрда трымацца правіла, што магчыма толькі тое, што існуе і цяпер121.
У такім разе, каб дабрацца ад міфа да гісторыі, досыць паправіць памылкі, якія нярвдка ўяўляюць сабой звычайную блытаніну ў словах. Існаванне кентаўраў, пра якіх баюць паэтынемагчымае, бо, калі бтакія гібрыды калісьці былі, яны сустракаліся б і цянер; хвіліну падумаўшы, можна зразумець, адкуль узялася гэтая легенда: проста калісьці хтосыді, палюючы на дзікіх быкоў, падумаў, што іірацінаць быкоў дзідай (kento) будзе зручней, седзячы на кані. Тое ж тычыцца і Дэдала: ён зусім не рабіў ніякіх жывых і рухомых статуяў ён проста валодаў больш мяккім і жывым стылем, чым яго супернікі. А ў П >лопса ніколі не было крылатых коней: у яго быў карабель, на якім крылатыя коні былі намаляваныя. Заўважым, што само гістарычнае існаванне Дэдала, Пэлопса ці Эола (якога ён трактуе аднолькава з Палібіем), Палефат над сумнеў не ставіў. Дапускае ён і тое, што багі ў той далёкі час былі перамяшаныя з людзьмі: Афіна і Апалон сапраўды прыклалі руку да вядомых Марсіевых пакутаў, а Гіяцынт сапраўды быў Апалонавым улюбёнцам, хоць, разам з тым, было б дзяцінствам верыць, што бог выпісаў імя свайго пестунка на кожным пялёстку кветкіпраўда ў тым, што Апалон проста назваў кветку імём гэтага чароўнага хлопца.
3 гэтага ясна, куды Палефата заводзіць яго рацыяналістычны аптымізм: праўдзівы тэкст ніколі не бывае непапраўна сапсутым, дый як можа быць іначай немагчыма ж хлусіць ex nihilo (з нічога), можна толькі сказіць праўду. Палефатавы меркаванні не выклікаюць такога здзіўлення, калі разумееш, што грунгуюцца яны менавіта на гэтай.
такой дарагой усім грэкам, думцы. Але не толькі на ёй. Трэба таксама не забываць і іншага агульнапрынятага палажэння, якое акрэслівала праблему знаходжання першапачатковага сэнсу даволі недвухсэнсоўна: аблуда шматаблічная, здаровы сэнс адзін.
Як жа адшукаць гэты здаровы сэнс? Падымаючыся ўгару па схіле. Бо ў сваіх скажэннях людзі як бы спускаюцца па своеасаблівым схіле, паслізваючыся на кожнай перашкодзе, якую ўяўляюць сабой суадносіны рэчаў і словаў; яны прымаюць слова за рэч, адно слова за іншае, карціну за рэальнасць, рэч за ідэю. Мы бачым: наколькі Палефат арыгінальны ў параўнанні з той міфалагічнай крытыкай, якая існавала з часоў Гэкатэя: міф у яго не мае нейкіх пазнейшых чужародных дамешкаў ён проста крыху перайначаны ў выніку пэўных скажэнняў. Менавітатаму Палефат адзіны, хто згодзен пакінуць удзел багоў: ён не сувымярае міфічнае мінулае з цяперашняй рэальнасцю, у якой багі ўжо не ўдзельнічаюць,ён разглядае міф сам па сабе і лічыць, што ён перакручаны праз памылковае разуменне сэнсу і ненаўмысную гульню словаў. Ён не адкідае звышнатуральнае, а выпраўляе семіялагічныя дэфармацыі.
Міф ёсць копія мінулага, і гэтая копія скажоная не столькі пазнейшымі ўстаўкамі, як перайначваннем. Але Палефат не лічыць міф носьбітам гісторыі, які захоўвае і перадае ўспаміны пра адных толькі цароў, заснавальнікаў ды марскіх уладароў. Прынамсі тыя міфы, крьітычны разбор якіх ён праводзіць, уяўляюцца як звычайныя прыватныя показкі нешта накшталт хронікі мінулых часоў з раздзела «Рознае», якая потым з-за семіялагічных дэфармацыяў набыла ўяўную дзівоснасць: міф народжаны з гульні словаў. Так, Палефат зводзіць легенду пра Пандору да показкі пра багатую паню, якой дужа падабалася мазацца барвамі.
Словам хроніка бягучага жыцця, успамін пра якую захаваўся да нашых дзён з-за тае дзівоснасці, якая пазней да яе наліпла. Але гэта мы так кажам, а не грэкі яны ніколі не задаваліся пытаннем, чаму і як паданні перадаюцца. У грэкаў не ўзнікала нават кроплі здзіўлення наконт таго, якім чынам водбліскі мінулага маглі раптам апынуцца між іх: яны ж іх збіралі паўсюль. Але як гэтыя нябесныя камяні да іх даляцелі? Такога пытання ў іх не ўзнікала, яны не бачылі ніякага пасярэдніка, заўважаючы толькі само паведамленне. Іх не здзіўляла, што мінуўшчына ўвогуле пакінула па сабе нейкі ўспамін, бо і так зразуме-
ла, што кожная рэч мае свой цень. Тлумачэннем міфа была гістарычная рэальнасць, якую ён адлюстроўваў, бо ўсякая копія тлумачыцца тым, што ёй паслужыла мадэллю. 1х не цікавіла, якім чынам водбліскі маглі перасячы доўгую чараду стагоддзяў якімі шляхамі, з якімі намерамі? Апроч таго, яны ніколі не думалі, што скажэнне нраўды ў міфах маглі мець пазітыўныя прычыны: захапленне, глыбокія нацыянальныя эмоцыі. Прычына магла быць золькі негатыўная і заключалася ў недастатковай крытычнасці розуму. Зрэшты, у грэкаў ніколі не было навукі ўласна аб міфах у іх была толькі навука аб перадаванай у міфах гісторыі.
Такім чынам, спосаб перадачы не лічыцца, а слова ўяўляе сабой простае люстра. Пад словам грэкі разумелі міф, лексіку, ці, дакладней, этымалогію, паэзію, прымаўкі, карацей усё, што «кажацца» і кажацца само па сабе (бо мы ўсяго толькі паўтараем). А калі так, дык ці магло слова казаць ні пра што? Вядома, якой вялікай праблемай было існаванне гэтага самага нішто для грэцкай філасофіі аж да Платона, і гэта яшчэ адзін сімптом той «размовы» люстра, якую мы толькі што вылучылі ў агульнай праблеме міфа. Каб намыляцца, хлусіць ці казаць упустую, трэба казаць пра тое, чаго няма; значыць, трэба, каб тое, чаго няма, было, каб пра яго можна было казаць; але што ж тады такое нішто, калі гэта не тое, чаго няма? Платон рашаецца адолець гэтую цяжкую праблему, забіць «нашага бацьку Парменіда» і адным магутным высілкам, параўнальным хіба з тым, які нядаўна да яго здзейснілі матэматыкі, прызнаўшы існаванне незлічоных (славутых «ірацыянальных») лікаў,прызнаць, што не-быццё такі можа быць. Нам дзіўна, чаму высілак мусіў быць гакім вялікім, але ж калі слова гэта люстра, цяжкасць робіцца зразумелай: як можа люстра адлюстроўваць аб’ект, якога няма?
Даваць адбітак таго, чаго няма,усё адно, што не даваць адбітку, і наадварот калі люстра дае адбітак аб’екта, значыць гэты аб’ект існуе; і значыць, міф не можа гаварыць ні аб чым. Выснова: мы загадзя ўпэўненыя, што любы самы наіўны міф будзе мець праўдзівую аснову, і калі цяпер мы разам з Палефатам задумаемся, адкуль узніклі памылкі, якія ў ім прысутнічаюць, мы зможам канстатаваць, што гэтыя памылкі ёсць звычайныя хібы рэпрадукавання: арыгінал аўтэнтычны, але пры яго адлюстраванні адно слова прынялі за другое, рэч уявілі за гэтае іншае слова і г.д.
КНІГІ ОНЛАЙН
