Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
Адлюстроўваць нішто значыць не даваць адбітку; адлюстроўваць туман адпаведна, даваць няясны адбітак: калі аб’ект цьмяны, дык і люстра таксама. Градацыя ведаў,такім чынам, паралельная градацыі быцця; у гэтым увесь платанізм. Юны Арыстоцель біўся яшчэ над адной праблемай, якая была ў наступным: прынцып, паводле якога нішто не вечнае, сам, такім чынам, мусіць быць не вечным, але калі такі прынцып кане ў вечнасць, значыць, рэчы перастануць нявечыцца... Тое, што гавораць пра рэчы, падзяляе лёс рэчаў; навука пра цьмянае, такім чынам, сама будзе цьмянай навукай, нікчэмнай навукай здагадак. I наадварот, навука будзе высокай, калі рэчы, якія яна разглядае, будуць узвышанымі.
«Што тычыцца міфаў,піша Платон,то з-за нястачы ведаў пра рэальнае развіццё падзеяў мы стараемся як мага больш наблізіць памылковае бачанне да праўды»122. Платон не іранізуе; памылка, як вядома,гэта ўсяго толькі недакладнасць, вось мы і папраўляем недакладныя міфы, каб адшукаць тое, што нагадвала б праўду; карыстаючыся сучаснай тэрміналогіяй мы фармулюем праўдападобныя гіпотэзы. Грэкі мелі да сваёй міфічнай мінуўшчыны дваістае стаўленне: з аднаго боку, гэта была наіўнасць, гатовая ва ўсё верыць і зачароўвацца, з другога вечна нерашучы цвярозы погляд, які мы назвалі навуковай гіпотэзай; але ў іх ніколі не было таго ўпэўненага спакою, з якім яны, калі гаворка заходзіла пра ўласна гістарычны перыяд, давяралі гісторыкам — сваім папярэднікам, якіх так ахвотна пераказвалі і цытавалі. Да міфаў яны заўжды захоўвалі пэўны навуковы сумнеў, адгаворваючыся тым, што гераічная эпоха занадта далёкая і занадта зацёртая часам, каб можна было з поўнай упэўненасцю акрэсліць яе хісткія абрысы123.
Як вярнуць міфу яго этыялагічную праўдзівасць
Каб выправіць міф і зрабіць з яго чыста гістарычнае паданне, будзе досыць адкінуць усё, што не мае эквіваленту ў наш гістарычны час; «я з недаверам стаўлюся да міфодаў, і вось чаму: я ніколі не бачыў нікога, хто сутыкаўся б з гэтым на свае вочы; адзін кажа, што яму гэта распавёў нехта іншы, другі што ён так ііроста мяркуе, а трэці ўвогуле ўсё забывае, як толькі пачынае гаварыць паэз»124. Давайце ж будзем прытрымлівацца сучасных рэаліяў, якія канстатуюццД належным чынам. Вы кажаце, што Геркулесу, які нарадзіўся смяротным, потым удалося стаць богам? «Зрабіце ў такім разе ласку і патлумачце, якім чынам тое, што калісьці было магчымым, перастала быць такім сёння»125. Меркай натуральна магчымага з’яўляецца сучасны парадак рэчаў. «Кажуць, што героі былі ростам на дзевяць локцяў; гэта чароўны міф, хоць цалкам выдуманы і неверагодны, калі ўлічыць тое, што існуе ў прыродзе, чыёй меркай з’яўляюцца сучасныя людзі»126. Дапасаванне міфа да гісторыі патрабуе дзвюх аперацыяў. Палефат абмяжоўваўся адной, ачышчаючы паданні ад фізічна неверагоднага; застаецца адкінуць яшчэ і гістарычна немагчымае, іначай кажучы суіснаванне багоў і смяротных, бо ў наш гістарычны век багі сышлі далёка і схаваліся ад людзей. I думка Паўсанія, у якога мы пазычым большасць нашых прыкладаў, бурна эвалюцыянавала у двух гэтых напрамках.
Прырода, казалі эпікурыйцы, мае, калі й не законы, што прымушаюць рабіць так або гэтак, дык прынамсі пэўныя ўнутраныя пагадненні, fcedera, якія забараняюць пэўныя рэчы, як, напрыклад, змяшэнне межаў паміж жывымі відамі. А значыць, метамарфозаў быць не можа. Расказваюць, аднак, што на берагах По жыў музыка, які стаў у тых землях царом і якога пасля яго смерці Аналон ператварыў у лебедзя; «я асабісіа сапраўды веру,піша Паўсаній127,што музыка мог стаць царом гэтага краю, але каб чалавек ператварыўся ў птушку -такое, на мой погляд, не варта веры». He больш верагоднасці і ў існаванні пачвараў. Як быць, скажам, з Цэрберам? На Тэнары паказвалі пячору, праз
якую Геркулес вывеў гэтага сабаку з апраметнай на паверхню; на жаль,зноў кажа Паўсаній,«у той пячоры няма ніякага ходу, які вёў бы пад зямлю, дый не варта верыць, што ў багоў было нейкае сутарэнне, у якім яны ўтрымлівалі душы». «Праўдападобнае» тлумачэнне знайшоў Гэкатэй Мілецкі: пякельны «сабака» быў папраўдзе гіганцкім змеем са смяротна ядавітым укусам вось яго і забіў Геркулес12*. Вучоныя мужы не верылі ў пачвараў ні ў кентаўраў, ні ў хімераў, ні ў Сцылу129.1 Лукрэцый130 пацвердзіў гэты скептыцызм з дапамогай эпікуравай фізікі. 3 гэтай прычыны ніхто не верыў і ў гігантамахію; каб багі біліся з нейкімі гігантамі са змяінымі хвастамі замест ног ды гэта было б няварта іх велічы дый увогуле біялагічна немагчыма131.
Паўсаній той самы новы Палефат, але не толькі. Гамер казаў, быццам у гераічную эпоху багі жылі побач з людзьмі, хоць маўкліва згаджаўся, што з тае пары яны гэтага ўжо не робяць. Але ж колішняя гісторыя павінна нагадваць сённяшнюю, а значыць, і ў гераічныя часы такога сумеснага жьіцця быць не магло. Гістарычны міф павінен быць міфам без багоў. Адзінай парой, калі багі, людзі і дзікія жывёлы пасяброўску суіснавалі, быў залаты век, але з таго часу свет стаў рэальным, багі пахаваліся і ніякая сувязь з імі ўжо немагчымая'32; на жаль,робіць выснову Паўсаній,«сёння, калі разбэшчанасць дасягнула вядомага ўзроўню, людзі ўжо не ператвараюцца ў багоў; хіба толькі дзякуючы прыёмам марнай рыторыкі, якая імкнецца ўлесціць якогась манарха»133.
Зыходзячы з гэтага, мы разам з Артэмідорам134 можам скласці своеасаблівую класіфікацыю міфічных паданняў паводле іх культурнай вартасці. Некаторыя паданні выглядаюць праўдападобна як з гістарычнага, так і з прыродазнаўчага пункту погляду, а значыць, яны праўдзівыя; паданні, дзе ўдзельнічаюць багі, але дзе ўсё застаецца дапушчальным з пункту погляду фізікі,— «у прынцыпе непраўдзівыя, але натоўпам ужо загадзя ўспрымаюцца як праўдападобныя»гэта, напрыклад, «гісторыі пра Праметэя, Ніёбу і герояў з розных трагедыяў». 1 нарэшце, легенды, якія супярэчаць прыродзе,такія, як «гігантамахія, народжаныя з зубоў дракона воіны ў Калхідзе ці Фівах і іншыя падобныя легенды»: гэтыя не маюць «увогуле ніякай разумнай асновы і спрэс перапоўненыя ўсякай лухтой і глупствам». Такім чынам, ёсць міфы праўдзівыя, праўдападобныя і непраўдападобныя. Гістарычная навука прызнае толькі першыя, затое другія дапускаюц-
ца ў агульнапрынятай культуры: з іх можна ўзяць сюжэты для трагедыяў і цытаваць іхякузоры ў ры іорыцы',5-так, яксучасныя нсіхолагі і філосафы спасылаюцца на прыклады з раманаў (у такія прыклады, як сцвярджаюць Квінтыльян і Дыён, калі й не вераць цалкам, дык нрынамсі прымаюць у якасці аргументаў). Ш то да міфаў аблудных, хоць і праўдаііадобных, то Артэмідор раіць паспрабаваць патлумачыць сон у літаральным сэнсе; а вось адносна міфаў бязглуздых цешыць усякія надзеі марна.
Задача гісторыкавыкасаваць прысутнасць багоў з міфалагічнай эпохі. Hi Цыцэрон, ні Ціт Лівій не вераць, што Ромулавым бацькам быў Марс, а Паўсаній не верыць, што Арфей нарадзіўся ад німфы1’'’. Менавіта з гэтай прычыны тое, што мы называем эўгэмэрызмам, было так даспадобы тагачасным мыслярам; верыць у Геркулеса як бога немагчыма1’7, затое з пункту погляду гісторыі абсалютна нармальна разглядаць і таго ж Геркулеса, і Вакха, і Дыяскураў як вялікіх людзей, якіх праз удзячнасць лічылі за багоў ці боскіх нашчадкаў1”1. Паўсаній, будучы хутчэй спецыялістам у міфах, чым уласна гісторыкам, пераказвае большасць легендаў, не змаргнуўшы вокам, але часам яго цярпенню настае канец і ён выкасоўвае богаз міфа: кажуць, што Антэопа па волі Артэміды разадралі яго ж сабакі, «але, па-мойму, Антэопавы сабакі без ніякага боскага ўдзелу захварэлі на шаленства і разадралі яго, як разадралі б кожнага, хто трапіўся б ім на дарозе»1”. 51 к бачым, наш міфограф ідзе далей за Палефата. Вось і Дыяніс таксама не мае ніякага дачынення да смерці Трытона ці аднаго з трытонаў, ці трытонаў увогуле; чаму б не дапусціць іншую версію гэтай легенды, трактуючы Дыяніса ў алегарычным сэнсе, тады ўсё можна патлумачыць так: танагрскія рыбакі разлілі ў моры віно, каб ан’яніцьтрытона, які спляжваў усё ўзбярюкжа, і потым змаглі яго лёгказабіць. Бо трытоны існуюць, і Паўсаній сам бачыў: у Рыме імператарскі пракуратар паказваў яму рэшткі гэтай істоты, якія захоўваліся ва ўладаровых сховішчах140.
Крытэрый сучаснага ііарадку рэчаў як усеагульнай меркі прынцып здаровы, але далікатны ва ўжытку; шмат у чым сумнеючыся, Паўсаній, аднак, не сумняецца не толькі ў трытонах, але й у стымфалійскіх птушках-іх і цяпер яшчэ бачаць у Аравіі141. Дый увогуле не трэба вызначаць сучасны парадак рэчаў толькі ііа тым, што нам пра яго вядома142, і нехта Клеон, аўтар Парадоксаў з Магнэзіі Сіпыльскай, у свой час ужо заўважаў, што тыя, хто нічога не бачыў,
несправядліва не вераць у некаторыя дзіўныя для іх рэчы141. А вось Паўсаній дапускае, што пры ахвярапрынашэнні Этэоклу і Палініку полымя, якое падымаецца над алтаром, прысвечаным гэтым братамворагам, нейкім цудадзейным чынам раздвойваецца, бо гэта шырока распаўсюджаны цуд і Паўсаній бачыў такое на свае вочы144. Праблема, такім чынам, заключаецца ў веданні межаў рэальнасці. Ці варта, напрыклад, верыць, што Арыстамен, гэты першы сярод месэнійцаў у іх барацьбе са спартанцамі, пасля ўжо сваёй смерці ўдзельнічаў у бітве пры Леўктрах? Калі і халдэі, і індусы, і Платон, сцвярджаючы, што душа несмяротная, маюць рацыю, дык адкінуць такі міф не так проста145.1 не трэба казаць, што, нягледзячы на несмяроінасць душы, разгляданы міф будзе не меншаю выдумкай: усякі міф павінен карыстацца прэзумпцыяй сваёй праўдзівасці, а абавязак крытыка ў тым, каб давесці яго памылковасць, бо праўда больш натуральная, чым хлусня,нашыя ж філолагі, вунь, увесь час паўтараюць, што пісьмовы тэкст мусіць лічыцца сапраўдным, пакуль не будзе даказана адваротнае...
Выходзіць, гаворка ў нас ідзе не пра канструктыўную гісторыю, не пра гісторыю барацьбы розуму з міфам. Бо розум, як мы ўбачым, не перамог (праблема міфа была так і не вырашаная пра яе проста забылі), і справа, за якую ён змагаўся, не была слушнаю (крытэрый сучаснага стану рэчаў быў прыстанішчам шмат якіх забабонаў: Эпікур і св. Аўгусцін адмаўлялі, прыкрываючыся ім, існаванне антыподаў), дый змаганне вёў ніякі не розум, а ўсяго толькі пэўная праграма праўды, дзівакаватасць зыходных ўстановак якой не можа застацца ў нас па-за ўвагай,прынамсі, яны ўражваюць нас кожны раз, як мы іх заўважаем. У адносінах да таго, што ёсць праўдзівае і што ёсць памылковае, што такое міф і шзо такое прымха, поўнага выразнага бачання не было ніколі. Фуцыдыд верыў у аракулаў14*’, Арыстоцель у прароцкасць сноў, а Паўсаній увогуле падпарадкоўваўся прадказанням сваіх начных мрояў147.
КНІГІ ОНЛАЙН
