Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
Даследаваць праблему вераванняў-рэлігійных ці іншых-робіцца нашмат прасцей, калі разумееш, што праўда вызначаецца такімі характарыстыкамі, як множнасць і аналагічнасць. 3-за такой аналагічнасці праўдзівага разнароднасць праграмаў праходзіць незаўважанаю, бо мяняючы па-за сваім ведамам дыяпазон хваляў, мы па-ранейшаму застаемся ў праўдзівым. I мы застаемся не меней і цалкам шчырымі, калі ўсяго праз хвіліну забываем пра імператывы і ўстаноўкі адной праўды і прымаем правілы новай.
Розныя праўды ў нашых вачах з’яўляюцца аднолькава праўдзівымі, але мы думаем пра іх рознымі часткамі сваёй галавы. Рудольф Отта ў сваёй працы Das Heilige паміж іншым аналізуе страх перад прьівідамі. Я цалкам з ім згодны: каб мы думалі пра прывідаў у тым самым духу, як думаем пра фізічныя з’явы, мы іх не баяліся б ці прынамсі баяліся б іначай як рэвальвера ці злога сабакі, але ж нашая боязь перад прывідамі гэта боязь перад уварваннем з іншага свету. Я асабіста лічу фантомаў за чыстую фікцыю, але праз гэта не менш адчуваю іхнюю сапраўднасць: у мяне да іх амаль неўратычны страх, і тыя месяцы, калі мне давялося разбіраць паперы аднаго памерлага сябра, былі для мяне бясконцым кашмарам. Нават цяпер, калі я пішу гэтыя словы, у мяне па патыліцы прабягае жудасны халадок. Нішто мяне так не супакоіла б, чым калі б я даведаўся, што прывіды «рэальна» існуюць: яны сталі б тады такім самым феноменам, як і ўсе іншыя, іх можна было б вывучаць з дапамогай адпаведных прыбораў, камеры ці лічыльніка Гейгера. Менавіта таму навуковая фантастыка зусім не выклікае ў мяне страху, а прыемна супакойвае.
Можа, гэта больш тычыцца фенаменалогіі? He гісторыі, і ў пад-
войным сэнсе. Ніхто іншы, як Гусэрль, у сваім Erfahrung und Urteil даў яскравае апісанне таго, што назваў светам уяўнага: час і прастора казак не тыя, якімі яны з’яўляюцца ў свеце, які ён назваў светам рэальнага досведу, і індывідуальнасць у іх застаецца незавершанаю; Зеўс усяго толькі казачны вобраз, які не валодае сапраўднымі сацыяльнымі якасцямі, і было б абсурдным ставіць пытанне, калі ён спакусіў Данаю да ці пасля таго, як спакусіў Леду?
Шкада толькі, што Гусэрль у вельмі класічным духу мяркуе, што ў праўды ёсць нейкі трансгістарычны грунт. Бо, па-першае, як высвятляецца, гісторыя практычна не патрабуе адрозніваць свет досведу ад свету ўяўнага, чыя сапраўднасць нібыта не толькі іншая, але і меншая, а па-другое, колькасць і структура светаў досведных ці ўяўных не з’яўляюцца антрапалагічнай канстантай яны гістарычна змяняюцца. Праўда не мае іншай канстанты, апроч сваёй прэтэнзіі на існаванне, і гэтая прэтэнзія ўсяго толькі фармальная; нарматыўны зместпраўды залежыць адтаго ці іншага грамадства, у якім яна існуе, а дакладней будзе сказаць, што ў адным і тым самым грамадстве існуе шмат праўдаў, якія, будучы рознымі, тым не менш, усе аднолькава сапраўдныя. Дый што разумеецца пад уяўным? Уяўнае гэта чужая рэальнасць, рэальнасць іншых, гэтаксама як ідэалогіі, паводле выразу Раймонда Арона,гэта ідэі іншых. «Уяўнае», у адрозненне ад «уяўленне»гэта тэрмін псіхолагаў ці антраполагаў, гэта дагматычнае меркаванне адносна некаторых вераванняў іншых. Словам, калі наша мэта не ў тым, каб фармуляваць нейкія дагматычныя меркаванні адносна Бога ці багоў, мы мусім абмежавацца канстатацыяй факта, што грэкі лічылі сваіх багоў сапраўднымі, хоць гэтыя багі й існавалі ў таямнічым чынам адрозных прасторы-часе ад тых, у якіх жылі іхнія вернікі. Гэтая вера грэкаў не абавязвае нас верыць у іх багоў, але мае вялікае значэнне дзеля разумення таго, што для людзей уяўляе сабою праўда.
Сартр казаў, што ўяўнае ёсць аналаг рэальнага. Можна было б сказаць, што ўяўнае ёсць імя, якое мы даем некаторым нраўдам, а ўсе праўды аналагічныя між сабой. I самі гэтыя розныя свеіы праўды з’яўляюцца гістарычнымі аб’ектамі, а не нейкімі канстантамі, адбітымі ў люстры.
Разгледзім яшчэ адну з гэтых умоўных моваў, якія служылі ідэалогіяй старажытнага свету: абагаўленне манархаў. Егіпцяне
ўспрымалі свайго фараона як бога, грэкі і рымляне абагаўлялі сваіх імператараў пасля смерці ці пры жыцці, і мы памятаем, што Паўсаній бачыў у такіх апафеозах нішто іншае, як «марную ліслівасць». Дык ці верылі ў гэта напраўду? Адзін факт сведчыць, да якой ступені можа даходзіць нашая раздвоенасць з самімі сабой: хоць імператары і былі багамі, і хоць археолагамі знойдзеныя дзесяткі тысячаў прысвячэнняў розным багам дзеля вылечвання ад хваробы, шчаслівага вяртання дадому і да т.п.не існуе ніводнага прысвячэння імператару-богу. Калі вернікам быў патрэбен сапраўдны бог, яны не звярталіся да імператара. I разам з тым, не менш яскравыя доказы сведчаць, што тыя самыя вернікі лічылі імператара больш чым проста за чалавека яны ўспрымалі яго прынамсі як нейкага чараўніка, цудатворцу.
Ламаць сабе галаву над пытаннем, што «сапраўды» думалі людзі,марны занятак, як не болей карысці і ў спробе вырашыць супярэчнасць паміж дзвюма вышэй згаданымі думкамі, прыпісаўшы адну з іх рэлігіі, а другую прывілеяванаму сацыяльнаму класу. Вернікі не ўспрымалі свайго ўсемагутнага гаспадара як звычайнага чалавека, a значыць па сваім духу афіцыйная гіпербала, якая ператварала гэтага смяротнага ў бога, была праўдзівай: яна адпавядала іх глыбокай сыноўняй пашане, аяны на крылах гэтай пустаслоўнай байкі яшчэ больш адчувалі сваю залежнасць. Разам з тым, адсутнасць прысвячэнняў даказвае, што яны не ўспрымалі гіпербалу ў літаральным сэнсе. Ведалі яны і тое, што іх найвышэйшы гаспадар застаецца пры ўсім пры тым проста чалавекам. У народных казках старажытнага Егіпта, як паказвае Ж. Посэнэр, фараон выступае ў ролі банальнага і часам пацешлівага ўладара. Хоць у тым самым Егіпце мысляры і тэолагі выпрацавалі нават фараанічную тэалогію, у якой фараон абагаўляўся не проста з дапамогай гіпербалы ці метанімічнага пераносу: гэта была цэлая тэорыя, якая лічылася «інтэлектуальным адкрыццём, плёнам метафізічных і тэалагічных развагаў», як піша Франсуа Дамас, што кваліфікуе яе дужа ўвішным і супярэчлівым тэрмінам, як чыста слоўную рэальнасць. А зрэшты, чаму не? Тэксты канстытуцыяў XIX і XX стст., Дэкларацыя правоў чалавека ці афіцыйны марксізм не меней рэальныя і не ў меншай ступені існуюць толькі на словах. Дарэчы, у Грэцыі і Рыме боскасць імператараў ніколі не складала аб’екта той ці іншай афіцыйнай тэорыі, і Паўсаніеў скептыцызм быў сярод інтэлектуалаў правілам. Дый не толькі сярод інтэлектуалаў, але і сярод саміх
імператараў таксама яны часам першыя ж пасміхаліся са сваёй боскасці.
Усё гэта складае гісторыю, бо, па-першае, міфы, узвядзенне ў статус бога ці Дэкларацыя правоў чалавека, уяўныя яны або не, праз гэта не ў меншай ступені з’яўляюцца гістарычнымі сіламі і, па-другое, таму што ўяўны свет, дзе багі могуць быць смяротнымі і мець мужчынскі ці жаночы пол,-датаваны: ён папярэднічае хрысціянству. Гэта складае гісторыю і патрэцяй прычыне: таму што ўсе гэтыя праўды -усяго толькі абалонка сілаў, яны гэта заведзеная практыка, а не веды. Калі людзі непасрэдна залежаць ад нейкага надзеленага ўсемагутнай уладаю чалавека, у іх практычна заведзена абыходзіцца з ім менавіта як з чалавекам і яны бачаць у ім простага смяротнага, успрымаючы як бы скрозь прызму бачання пакаёўкі, але ў іх практычна заведзена ставіцца да яго і як да гаспадара, і ў сувязі з гэтым яны бачаць яго таксама й як госпада, як бога. Множнасць праўдаў, якая так шакіруе з пункту погляду логікі, ёсць нармальнае следства множнасці сілаў. Здольны думаць трыснёг сціпла ганарыцца тым, што супрацьпастаўляе сваю кволую і чыстую праўду грубым сілам, у той час як гэтая гіраўда сама адна з гэтых сілаў. Думка належыць бясконца плюралізаванаму манізму волі натэнцыі. Сілы самага рознага кшталту: палітычнай уладзе, аўтарытэту прафесіяналаў у ведах, сацыялізацыі і цвічэнню. 1 менавіта таму, што думка сіла, яна не адрозніваецца ад заведзенай практыкі так, як душа адрозніваецца ад цела: яна з’яўляецца яе часткай. Маркс, гаворачы пра ідэалогію, зазначаў, што думка ёсць дзеянне, а не веды, але будучы матэрыялістам на стары капыл, прывязваў душу да цела (замест таго, каб увогуле іх адно ад аднаго нават не аддзяляць і аперыраваць паняццем заведзенай практыкі як цэлым), што вымусіла гісторыкаў вычвараць розныя дыялектычныя экзерсісы (душа ўплывае на цела), каб выправіць гэты сумбур.
Праўда пэўнымі сіламі ўсебалканізуецца і пэўнымі сіламі блакуецца. Зачараванасць і любоў да манарха гэта бяссільныя высілкі перамагчы сваю падпарадкаванасць: «Я люблю яго, і ён не можа хацець мне зла». (Адзін мой нямецкі сябар раснавядаў, што яго бацька галасаваў за Гітлера дзеля самазаспакаення: калі ўжо я галасую за яго пры ўсім пры тым, што я жыд, значыць, недзе ў глыбіні ён думае пасутнасці, як і я.) I калі імператар прымушаў ці, што было часцей, дазваляў сябе любіць, гэта служыла «інфармацыяй аб пагрозе»: яго любяць, і крый
божа каму-небудзь супярэчыць яго аўтарытэту. Егіпецкія тэолагі, якія распрацавалі ідэалогію цара-бога, відаць, мусілі мець у гэтым нейкую зацікаўленасць няхай хоць бы стварыць для сябе захапляльны раман. Як бачым, каўзалызасць заўжды актыўная, нават у тых, хто нібыта толькі ўспрымае ўплыў прычыны: гаспадар не прышчапляе рабу нейкую ідэалогію, яму дастаткова паказаць, што ён магутнейшы, і раб зробіць усё магчымае, каб прарэагаваць, няхай хоць бы проста стварыўшы для сябе нейкую ўяўную праўду. Раб будзе імкнуцца да таго, што псіхолаг Леон Фэстынгэр называе змяншэннем дысанансу.
Псіхалогія так, сапраўды. Бо часта супярэчнасць паводзінаў робіцца відавочнай і выдае рух сілаў, што хаваюцца пад паверхняй; няшчьірая свядомасць і крывадушная вера, ці фарысейства, узнікаюць навідавоку; штодзённае жыццё гэтым поўнае, і цэлая проста-такі анекдатычная псіхалогія дазваляе нам хуценька пакончыць з усім гэтым на мінорнай ноце. Паколькі ж сілы гэта праўда пра праўды, мы ведаем толькі тое, што нам даюць ведаць, і мы знаходзімся ў шчырым няведанні таго, пра што не маем права даведвацца. «Ніколі не прызнавайцеся»,раіў Пруст аднаму аўтару. I тады ніхто не будзе бачыць таго, што кідаецца ў вочы, бо салоннае правасуддзе ўспрымае толькі прызнанні і выносіць ганьбаванне тым, хто бярэцца сам соваць нос у справы сабе роўных. Гэтаксама выглядаюць сляпымі і падманутыя мужы, бо яны не маюць права падазраваць сваю жонку, калі ў іх няма хоць бы зачэпкі ў якасці доказу; ім застаецца не звяртаць увагі, пакуль факт не трапіць непасрэдна ім у вочы.
КНІГІ ОНЛАЙН
