Ці верылі грэкі ў свае міфы?
Эміль Гакл
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 176с.
Мінск 2000
У Бэрулевым Трышчане ёсць эпізод, які прымушае задумацца. Іжота кідае караля Марка і ўцякае з Трышчанам у лес. Праходзяць тры гады, і вось, прачнуўшыся аднойчы ранкам, закаханыя заўважаюць, што іх узаемнае пачуццё знікла. Трышчан вырашае, што самым разумным будзе, калі Іжота вернецца да мужа. Ён вяртае яе Марку і заяўляе, што выкліча на пачэсны двубой любога, хто насмеліцца сцвярджаць, быццам ён хоць раз дакрануўся да Іжоты. Ніхто не падымае пальчаткі, і гэтым бясспрэчна пацвярджаецца нявіннасць каралевы. Што пра ўсё гэтадумаў Бэруль ці ягоныя чытачы? Безумоўна, ніштотутнездольна замяніць тэкст і яго дзівосную прастадушнасць.
I ўсё-ткі Бэруль цудоўна адчувае, што, як раўнівы каханак, Марк усё ведаў, але, як муж і кароль,не меў права ведаць. У Марка і ў Бэруля гэты канфлікт адбываецца ў свядомасці ці, дакладней, на тым
самым размешчаным якраз пад свядомасцю ўзроўні, дзе мы цудоўна ведаем, чаго ў свядомасць нам прапускаць нельга: падманутыя мужы і сляпыя бацькі вельмі здалёк бачаць тое, чаго не павінны бачыць, і той гнеўны ці ўстрывожаны тон, з дапамогай якога яны хуценька ўзводзяць абарончы мур, не пакідае ніякага сумневу ў іхняй празорлівасці, якая, аднак, не дазваляе ім звяртаць на сябе ўвагу. I вось у прамежку, які аддзяляе гэтае асляпленне ад крывадушнага прытворства і ўмоўных ветлівых формулаў, ляжаць усе мыслімыя псіхалагічныя градацыі. Так было і ў Грэцыі ў дачыненні да міфаў, пачынаючы ўжо з Ісакрата, і Платон мімаволі выдае той стан няўтульнасці, які прысутнічае ў яго свядомасці, калі ў кн. VIII Законаў кажа, што ў яго ёсць дзве падставы верыць, што жанчыны здольныя да збройнага рамяства: «3 аднаго боку, я давяраю міфу, які расказваюць» пра Амазонак, «а з другога,ведаю (а ўжыта менавіта гэтае слова), што і ў нашыя дні» жанчыны з племя сараматаў займаюцца стральбою з лука. Калі так, дык адна рэч міфалагічныя показкі, а другая стваральнае ўяўленне: нягледзячы на свой недавер да міфаў ці, дакладней, менавіта з прычыны яго наяўнасці, Платон не выкідае міфы на сметнік, а вядзе пошук іх неаспрэчнага ядра праўды, бо такою была праграма, вязнямі якой былі і ён, і ўсе ягоныя сучаснікі.
Адным словам, не ведаюць таго (ці не вераць у тое што не мяняе сэнсу), чаго ведаць не маюць права; яснае бачанне знаходзіцца ў палоне тых суадносінаў сілы, якія з ахвотай успрымаюцца як вяршэнства ўскладзеных паўнамоцтваў. Што вядзе да пэўнага набору сімвалічных дыспазіцыяў. Як мы ўжо бачылі вельмі важна ведаць, што меркаванні розняцца і гэта вядзе да балканізацыі кожнага асобнагарозуму. Калі непавагу не ўзрошчваць адмыслова, як нейкі эўрыстычны метад, робіцца немагчымым проста так, адным словам, ганіць тое, ува што шмат хто верыць, а значыць, гэта нелы а ганіць і ў думках: у гэта трэба хоць трошачкі верыць і самому. He менш важна ведаць, што можна ведаць. Раймон Руер недзе пісаў, што дзеля таго, каб таксама зрабіць атамную бомбу, рускім зусім не трэба было шпіёніць за амерыканцамі, ім досыць было проста ведаць, што зрабіць яе магчыма, а яньі гэта ведалі, як толькі даведаліся, што амерыканцы яе зрабілі. У гэтым і заключаецца ўся перавага культурных «нашчадкаў». Дзеля кантрасту разгледзім гэта на прыкладзе з самавукамі: вырашальным для іх з’яўляецца не тое, каб ім параілі добрыя кнігі, а каб
гэтыя кнігі ім былі параеныя такімі ж самавукамі тады яны будуць лічыць сябе здольнымі іх зразумець, бо такія ж, як яны, іх зразумелі. Што да нашчадка гэта той, хто ведае, што ніякіх сакрэтаў за сямю пячаткамі няма, і загадзя лічыць сябе здольным дабіцца таго, што ўдалося яго бацькам, а калі б сакрэты й былі, яго бацькі і ў іх дабіліся б поспеху. Бо самае важнае ведаць, што іншыя ведаюць, ці наадварот ведаць, што ведаць больш няма чаго і што па-за тым невялікім полем набытых ведаў не існуе нейкай зоны з пасткамі, прайсці ў якую могуць толькі іншыя, надзеленыя большаю кампетэнцыяй. Калі верыць у існаванне нейкіх сакрэтаў за сямю пячаткамі, якія можа ведаць толькі хтосьці іншы, усякія даследаванні і вынаходніцтвы апынуцца ў стане паралюшу: мы не насмелімся зрабіць самастойна ніводнага кроку.
Калі глядзець на рэчы ў станоўчым плане, сацыяльнае размеркаванне ведаў (усе не ведаюць усяго, і кожны карыстаецца з кампетэнцыі іншых) вядзе да настолькі ж нічога не значных і дабратворных вынікаў, як і тавараабмен на дасканалым эканамічным рынку. Што можа быць бяскрыўднейшым і бескарыслівейшым за веданне праўды? Веданне праўды гэта супрацьлегласць грубым, некультурным узаемаадносінам. Зрэшты, кампетэнтнасць бывае розная. У кн. IV Законаў Платон супрацьпастаўляе паднявольныя веды лекарава раба, што выконвае без ніякага разумення ўсе працэдуры, якім яго навучыў гаспадар, і сапраўдную кампетэнтнасць вольнага чалавека, лекара, якому вядома, у чым сэнс гэтых працэдураў, і які ў выніку праведзеных ім вольных даследаванняў усё «ведае згодна з прыродай». 1 яно такі праўда, што доўгія вучоба і даследаванні нашых інжынераў і медыкаў дазваляюць ім разумець сэнс ужываных імі тэхнічных прыёмаў і, як вынік, можа быць, вынаходзіць іншыя; і не меншая, а можа быць, і самая галоўная праўда ў тым, што сапраўдную каштоўнасць гэтай вучобе надае тая вера ў законнае права на прыняцце ўласных рашэнняў, якую яна дае спецыялістам: яны майстры ў сваёй снраве, і яны маюць права казаць, а іншыя могуць толькі слухаць. Іх не скоўвае паралюш думкі, што ёсць нейкая афіцыйна вышэйшая інстанцыя.
Паўсаній, не здолыіы ўпікнуць сваёй праграмы
Дык ці верыць Паўсаній у тыя культавыя міфы, якія паведамляе нам на кожнай старонцы? Як мы памятаем, над канец свайго ёмістага твора ён прызнаецца, што дагэтуль успрымаў тыя шматлікія легенды, якія грэкі яму расказвалі пра багоў, як праяву іх прастадушнай наіўнасці. Тым не менш, ён усе іх пераказваў, часам крытыкуючы, як мы ведаем, а часам і не крытыкуючы, і другое было нашмат часцей. Ці ж пагаджаўся ён з тым, чаго не крытыкаваў, і ці быў у душы вернікам? А можа, ён прытрымліваўся гэткага вальтэрыянскага духу і імкнуўся, разбіваючы некаторыя міфы, зруйнаваць іх усе? Давайце вернемся да «праблемы Паўсанія»: па-нершае, яна цікавая сваёю няпростасцю, а па-другое, яна паказвае ўсю вузкасць тае праграмы, у якой самыя шчырыя галовы пярэчылі самі сабе.
Дзеля яснасці рэзюмуем перадусім нашыя высновы. Паўсанія характарызуе пэўны рацыяналізм, але гэты рацыяналізм не наш; і, апроч таго, ён часам выступае як гісторык, паведамляючы тое, што было сапраўды, а часам як філолаг, задача якога перадаць усё, дзе і што кажуць, Далёка не будучы вальтэрыянскай, ягоная крытыка міфаў даводзіць, што ён быў высокай думкі пра багоў і таму ганіў пераважную колькасць міфаў, менавіта праз пачуццё пашаны, якую да іх адчуваў. Але будучы ўсё-ткі ў большай ступені філолагам, а не гісторыкам, ён найчасцей перадаваў міфы, не выказваючы ніякага меркавання, a часам нават настолькі ўваходзіў у гульню, што ўжо сам пазіраў на ўсё скрозь прызму міфографанакшталттых нашых гісторыкаў філасофіі, якія пачынаюць пра ўсё меркаваць з пункту погляду мысляра, якога даследуюць (у тым ліку і пра асобныя больш ці менш стройныя палажэнні яго ўласнай тэорыі). Што тычыцца легендарнай гісторыі і радаводаў, дык іх Паўсаній перадае слова ў слова, хоць давярае ім толькі ў агульных рысах: пасля адсявання ён пакідае ў сваім рэшаце прыкладна тое самае, што і Фуцыдыд у сваёй Археалогіі. Зрэшты, генеалагічныя і этыялагічныя фантазіі, здольныя падмануць толькі тых,
хто сам прагне быць падманутым, выклікаюць у яго меншае абурэнне, чым абсурдныя выказванні ііра багоў. Менавіта так выглядае яго пазіцыя да кн. VII. Такою яна застаецца і на працягу трох апошніх кнігаў, калі яму ўжо ўдаецца знайсці ў Аркадыі Дамаскаў шлях, але цянер ён задаецца пытаннем, ці не было пэўнай алегарычнай ці нават літаральнай праўды і ў тых легендах, якія раней яго абуралі? Нашых чытачоў такія ваганні наўрад ці ўжо здзівяць, але ж, калі ўлічыць, што Паўсаній аўтар абачлівы, з характэрным яму лёгкім гумарам, разабрацца ў іх будзе не заўсёды проста. Паўсаній асоба вельмі своеасаблівая (нашмат больш, чым, напрыклад, Страбон).
Двойчы ці тройчы пяро выпадае ў яго з рук175, і тады ён піша: «Пакінем гэты міф убаку». Ён адмаўляецца пераказваць байку нра Медузу і дае ёй дзве рацыянальныя версіі, паміж якімі вагаецца зрабіць выбар: Медуза была царыцай, забітай падчас вайны, або Медуза была адной зтых пачварных жывёлінаў, якіх і цяпер яшчэ,яксведчыць адзін карфагенскі гісторык, можна сустрэць у Сахары. Палітычная ці фізічная рацыяналізацыя міфа. Яшчэ тры ці чатыры разы ён дазваляе сабе пазабаўляцца176: у Мантынэі, кажуць, дагэіуль сустракаюць аленя цяпер ужо, мусіць вельмі старога,на шыі ў якога вісіць калье з надпісам: «Мяне злавіў Агапэнор, калі выпраўляўся на Траянскую вайну»,гэта сведчыць, відаць, што алені жывуць даўжэй за сланоў. Гумар, за якім хаваецца прыкрасць177 ад разумення таго, што грэкі па сваёй наіўнасці не саступаюць варварам. Урэшце ён будзе вымушаны прызнаць'78, што ўсе міфічныя показкі гэта ўсяго толькі плён наіўнай фантазіі, і нават будзе часам падкрэсліваць, што ніякай асабістай адказнасці за ўсё гэта не нясе17’: «Я ўсяго толькі паўтараю тое, што кажуць грэкі».
Але ў пераважнай большасці выпадкаў ён устрымліваецца ад каментароў і абмяжоўваецца тым, што проста перадае пачутае. Але ж у гэтым і ёсць тая даўняя праграма праўды, якая дазваляе Паўсанію спакойна жыць, якімі б ні былі яго асабістыя адчуванні. У чым яна заключалася, можна здагадацца, прачытаўшы, што Дзяніс Галікарнаскі пісаў пра гісторыкаў V ст. да н.э. у сваёй Думцы пра Фуцыдыда: « У іх заўжды адна мэта: давесці да ведама ўсіх усё, што ім удалося сабраць з захаваных мясцовымі жыхарамі ўспамінаў пра розныя селішчы ці пра помнікі, якія яшчэ засталіся ў свяцілішчах; яны нічога да гэтага не дадаюць і нічога ад гэтага не адымаюць; сярод такіх успамінаў су-
стракаюцца і вядомыя міфы, у якія верылі на працягу стагоддзяў, і чыста рамантычныя нрыгоды, якія выглядаюць сёння, як дзіцячыя выдумкі». Збіраючы мясцовыя паданні, старажытныя гісторыкі не думалі, як нашыя фалькларысты, што самі ў іх не вераць, і не рабілі над сабой нейкага намагання, каб праз пашану да чужых вераванняў устрымацца ад іх крытыкі: яны разглядалі кожнае паданне як праўду, але праўду, якая належала не ім, дый нікому асабіста ўвогуле яе захоўвала мясцовае насельніцтва, а тубыльцы заўсёды знаходзяцца ў лепшым становішчы, каб ведаць праўду пра саміх сябе. I галоўнае, што гэтая праўда належала жыхарам у такой самай ступені і на тых самых падставах, як і селішчу. Гэта быў своеасаблівы прынцып неўмяшання ў грамадскія праўды іншых.
КНІГІ ОНЛАЙН
