Цела і тэкст

Юрась Барысевіч

Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр

Памер: 162с.

Мінск 1998

37.15 МБ

"Л Е Н b Н Е ЮРАСЬ БАРЫСЕВІЧ ,F:«-ib»n.V Б I Б Л I Я Т 3 К Й ФРДГМЭНТЫ МЫСЬЛЕНЬНЕ Сэрыя «Бібліятэка Фрагмэнты» заснаваная ў 1998 годзе Цэнтрам Эўрапейскага Супрацоўніцтва «ЭуроФорум» і часопісам «Фрагмэнты» У 1998 годзе выйшлі: Міхась Баярьш «Шалёны вертаградар» Сяргей Дубавец «Дзёньнік прыватнага чалавека» Валянцін Акудовіч «Мяне няма. Роздумы на руінах чалавека» Алесь Разанаў «Рэчаіснасьць» Ігар Бабкоў «Герой вайны за празрыстасьць» Сяргей Санько «Штудыі з кантрастыўнай і кагнітыўнай культуралёгй» Леанід Галубовіч «Зацемкі зь левай кішэні» Рыхтуюцца да выданьня: Калекцыя «Галерэя Б» Ігар Бабкоў «Менская Опэра» Калекцыя «Сучаснае мысьленьне» Валерка Булгакаў «Мой Багушэвіч» Ігар Бабкоў «Вытлумачэньні руінаў» Калекцыя «Беларуская эміграцыя» Антон Адамовіч «Каханы горад» Калекцыя. «Сярэдняя Эуропа» Чэслаў Мілаш «Скуты розум» «ЭўроФорум» і часопіс «Фрагмэнты» выказвае падзяку IDEE (Варшава) і асабіста Паўлу Казанэцкаму, дзякуючы якім выданьне гэтай сэрыі сталася магчымым Юрась Барысевіч ЦЕЛА І ТЭКСТ Менск Б Г A К Ц 199« УДК 882.6-8 Б269 ББК84.(4Бен)+66.3(4Бен) Барысевіч Ю. Б269 Цела і тэкст.— Менск: БГАКЦ (па замове ЭўроФоруму), 1998,— 162 с. ISBN 985-6012-47-3 Кніга знаёміць чытача з пэрспэктывамі сучаснай альтэрнатыўнай культуры Беларусі ў кантэксьце эўрапейскіх культурных працэсаў. Прыгожае пісьменства аўтар разглядае як працяг жывапісу і харэаграфіі, а ў малюнку і танцы шукае праявы вэрбальнага тэкста. Прызначаецца для адмыслоўцаў ў галіне тэорыі і практыкі мастацтва, літаратуры. сродкаў масавай інфармацыі і ўсіх, хто цікавіцца функцыянаваньнем культуры ўва ўмовах постіндустрыяльнага грамадзтва. ISBN 985-6012-47-3 © «Эўрофорум», 1998 © Барысевіч Ю., 1998 © Анемпадыстау М., Фядорчанка А., вокладка, 1998 ЗЬМЕСТ I. АД СЛОВА — ДА РЫСЫ I ГЭСТА 7 Капэрнік тэатра 9 Літаратура і шызафрэнія 16 Шызатура і літарафрэнія 24 Дровы для парахода сучаснасьці 34 Літаратура зь першых рук 40 Артэрыі пісьма 48 Чарговая сьмерць аўтара 59 Бубен альтэрнатыўнага друку 64 Тэкст і цела 79 II. АД РЫСЫ I ГЭСТА — ДА СЛОВА 103 Праблема стылю 105 Філёзаф. Паэт. Мастак 111 Сувязь празь сьмерць 116 Грошы як жанр 122 Мастак і тэкст 127 Новы альфабэт 137 Гэст і голас 14-1 Нататкі на тэатральных квітках 156 АД СЛОВА - ДА РЫСЫ І ГЭСТА КАПЭРНІК ТЭАТРА Моладзь заўсёды будзе зьбірацца пад гэтым абпаленым сьцягам — Арто. Андрэ Брэтон Паэт, актор і мастак, Антанэн Арто (1896-1948) найбольш вядомы як тэарэтык мастацтва і стваральнік „тэатра жорсткасьці'’. Гэта, магчыма, найбуйнейшая постаць, якую вылучыў на далягляд сучаснага эўрапейскага мысьленьня авангардны тэатар. Паводле Мэраба Мамардашвілі, „такія душы можна было б назваць пакутнікамі думкі ці пакутнікамі духу. У XX стагодзьдзі было некалькі такіх душаў. На мой погляд, у нейкім сэнсе Арто можна паставіць у адзін шэраг зь Ніцшэ”. Што да мяне, дык я далучыў бы да гэтай пары Ван Гога і Вацлава Ніжынскага. I рэч ня толькі ў падабенстве лёсаў: адзінота, бясконцыя пакуты, вар’ятня, пасьмяротная слава генія. Зьместам творчасьці і наканаваньнем кожнага зь іх сталася рашучая пераацэнка каштоўнасьцяў эўрапейскае цывілізацыі — адпаведна, у філязофіі, жывапісе, балеце і тэатральным мастацтве. Шмат агульнага маюць нават іхнія стылі пісьма: пагарда да бяскроўнай, высушанай акадэмічнасьці, неверагодна шырокае асацыятыўнае поле, бязьлітасная шчырасьць думкі. А галоўнае, калі знаёмішся зь іхнімі творамі — адчуваеш балючы апёк, ачышчальны шок ня ў лепшых закутках уласнага духу. a за ім — дзівоснае разьняволеньне і здольнасьць спраўдзіць, нарэшце, сваё няўцямнае наканаваньне. Кожны твор Арто — гэта спроба ўсеабдымнага, татальнага ў сваёй шчырасьці ўчьшку. Мастацтва, на яго- ную думку, чаго-небудзь вартае толькі тады, калі мастак не шкадуе свайго розуму, а таксама крыві і плоці дзеля мэтафізычнае і эстэтычнае рэвалюцыі ў самім чалавеку ды наўкола яго. Мастацтва патрабуе ад творцы самаахвярнасьці, бо „ калі я паэт ці актор, то ня дзеля таго, каб пісаць або дэклямаваць вершы, але каб пражыць іх”. Творчасьць, паводле яго, павінна быць не адмаўленьнем ад удзелу ў рэчаіснасьці і ўцёкамі зь яе ў гульню бессэнсоўнымі словамі, але невычэрпнай крыніцай для самога матэрыяльнага сьвету. У „Лістах з Радэзу” ён кажа пра гэта так: „Я хачу, каб паэмы Франсуа Віёна, Шарля Бадлера, Эдгара По ці Жэрара дэ Нэрваля спраўдзіліся, і жыцьцё, нарэшце, выйшла на волю з кніг, часопісаў, тэатраў ды набажэнстваў, дзе яно захоплена ў палон і ўкрыжав ан а”. Адной з галоўных прычынаў „задушлівай атмасфэры, у якой мы жывем без надзеі на апэляцыю або ўцёкі”, Арто называе завялікую пашану да ўсяго напісанага, сфармуляванага ці намаляванага, — да ўсяго, што займела кананізаваную форму і знайшло ў ёй сваю сьмерць („Пакончыць з шэдэўрамі”). Калі апрача культурнай эліты ніхто не цікавіцца сучасным мастацтвам, літаратурай, тэатрам — гэта сьведчыць, што яны канаюць у сваіх жорстка зафіксаваных формах, якія ўжо даўно ігнаруюць патрабаваньні часу. У „Лістах аб мове” Арто адзначае, што мы перажываем эпоху зруйнаваньня ўсіх былых каштоўнасьцяў, калі жыцьцё распадаецца ля самага свайго падмурку. У маральным або сацыяльным пляне гэта праяўляецца ў пачварным выбуху першасных жаданьняў і вызваленьні найбольш нізкіх інстынктаў. Мастацтва ж, і ў тым ліку тэатар, не зважае на маральны кіпень, дзе тонуць чалавечыя душы, — і таму справядліва, што публіка адварочваецца ад тэатра, які адасобіўся ад „паэтычнай і мітычнай рэчаіснасьці”. Арто кідае сучаснаму тэатру папрок у жахлівым браку ўяўленьня. Сапраўдная мэта тэатра — ствараць Міты, на якія магла бы абаперціся нашая шалёная эпоха, ствараць нейкую мэтафізычную прастору, больш трывалую і жыцьцядайную за саму „рэчаіснасьць” (якую Арто ў прадмове да „Манаха” называе „экскрэмэнтам духу”). Культуролягі мяркуюць, што тэатар нарадзіўся як паступовая сэкулярызацыя рэлігійных рытуалаў. Цяпер, калі для заходняй цывілізацыі ўжо не засталося нічога сьвятога, тэатар таксама страціў апошнія рэшткі сваёй магічнай ці літургічнай сутнасьці, патануў у натуралізьме і псыхалягізьме, яшчэ больш трывіяльных і дробных за самое жыцьцё. Арто — магчыма, першы тэарэтьік і практык тэатра (потым будуць Ежы Гратоўскі, Пітэр Брук ды інш.), хто адчуў патрэбу ў новай сакралізауыі сцэнічнага дзейства і вяртаньні празь яго да першавытокаў чалавечага духу. Ён верыў, што тэатар у сваім найвышэйшым праяўленьні здольны ўзьдзейнічаць на „выгляд і формаўтварэньне рэчаў і целаў”, аў рэшце рэшт — ачысьціць цывілізацыю ад яе шлакаў, матэрыяльных і духоўных, у сваеасаблівым „акце экзарцызму, што неабходны нам, каб заклясьці нашых дэманаў”. Дзеля гэтага трэба, перадусім, „пакончыць зь ідэяй шэдэўраў, прызначаных для гэтак званай эліты, шэдэўраў, якія не разумее натоўп” Прычым пад „элітай” Арто фактычна разумее ня толькі найбольш духоўна разьвітую частку грамадзтва, але і канстытуцыйную вяршыню кожнага чалавека — ягоны розум: у тым стане маральнага змардаваньня, які апанаваў усіх нас, „прымусіць мэтафізыку ўвайсьці ў душы можна толькі праз скуру”. Адзінае. што рэальна ўзьдзейнічае на чалавека або натоўп, падкрэсьлівае Арто, — гэта жорсткасьць: „Прасякнуты ідэяй, што натоўп здольны штосьці разумець толькі праз эмоцыі і што бессэнсоўна, як гэта адбываецца ў традыцыйным псыхалягічным тэатры, спадзявацца на розум натоўпу, Тэатар Жорсткасьці мае намер зьвярнуцца да пастаноўкі масавых відовішчаў <...>, закрануць надзённьія трывогі масаў — трывогі нашмат больш пільныя і вострыя. чымсьці турботы якога-кольвек асобнага індывіда” („Тэатар і жорсткасьць”). Калі высокае мастацтва хоча ізноў стацца патрэбным народу, яно павінна закранаць чалавечую істоту ня менш глыбока і балюча, чым „каханьне, злачынства, вайна або вар’яцтва”. Арто марыць пра тэатар, які ня могуць абагнаць падзеі рэчаіснасьці, які ўзвышаўся б над нетрываласьцю часу: „Мы хацелі б стварыць з тэатра рэальнасьць. якой сапраўды можна было б даць веры, — рэальнасьць, якая ўрывалася б у сэрца і пачуцьці тым праўдзівым і балючьім апёкам, што прыносіць з сабой усялякае сапраўднае адчуваньне”. Дзеля гэтага тэатар павінен стацца ня менш анархічным, крыважэрным, вар’яцкім, злачынным, чым нашыя сны. Трэба. каб глядач быў прымушаны паставіць пад сумненьне ня толькі вонкавы невыразны сьвет, у якім ён штодзённа жыве, але і пачварны складнік уласнае душы, убачыў іншымі вачыма рэальнасьць і „ўласнае паэтычнае мейсца ўнутры яе — сярод сноў ды іншых падзеяў”. Тэатральная сцэна ўяўляецца Арто сувэрэннай прасторай чалавечага існаваньня, дзе чалавек вызваляецца ад удзелу ў сусьветным спэктаклі. пастаўленым на гэтай плянэце Богам, і бярэ на сябе самога адказнасьць за ўсё, што тут адбываецца. Унутры гэтак званай рэальнасьці мы застаемся пэрсанажамі ня лепшага сну Вышэйшай істоты. абудзіцца ж да ўласнага існаваньня нам павінен дапамагчы тэатар: „Калі я жыву, я не адчуваю, што я жыву. Але ж калі я іграю — тады толькі і адчуваю, што існую. I што можа перашкодзіць мне паверыць у сон тэатра, калі я веру ў сон рэчаіснасьці?.. Але тэатар падобны да стану бадзёрай сьвядомасьці, бо тут я сам кірую ўсялякай лёсаўтваральнай выпадковасьцю” („Тэатар Сарахвіма”). Загана традыцыйнага рэалістычнага тэатра, паводле Арто, палягае менавіта ў тым, што ён пазбаўлены гэтых дэміюргічных здольнасьцяў- I тут ідэі Арто выяўляюць сваю сугучнасьць атэістычнаму экзыстэнцыялізму Ж.-П. Сартра, для якога сцэна „тэатра жорсткасьці” сталася адным з прыкладаў утворанай чалавекам шчыліны ў быцьці, акна ў „нішто”, у пазаісны сьвет, непадуладны законам прыроды (артыкул „Міт і рэальнасьць тэатра’). Паводле Сартра, толькі чалавек нагэтым сьвеце нясе ў сабе зерне свабоды, толькі ён мае неакрэсьленую будучыню і, няздольны быць ад- ным і тым жа, павінен бесьперапынна выбіраць самога сябе, імправізаваць, бясконца мяняць ролі і маскі. Актор на сцэне „тэатра жорсткасьці” — прыклад свабоднага, не санкцыянаванага ніякай вышэйшай інстанцыяй або ўласным мінулым, чалавечага існаваньня. Сцэна для Арто — гэта нейкая мэтафізычная прастора, дзе чалавек мае магчымасьць ня толькі „адваяваць” у Бога свой лёс, але нават перастварыць уласнае цела. Нашую няздольнасьць сьвядома перажыць экзыстэнцыяльныя межы ўласнага існаваньня — нараджэньне і сьмерць, — Арто адчувае як „абкрадзенасьць”, прычым злодзеем зьяўляецца Бог: ён выкрадае ў чалавека ягонае цела, ягоныя нараджэньне і сьмерць, ягоную мову, якія ўцягваюцца ў працэс рэпрэзэнтацыі, замяшчэньня, адлюстраваньня, падмены, двайніцтва. Кожны чалавек — толькі пэрсанаж сусьветнай гісторыі, якім іграе перад самім сабою — нараджаеода, гаворыць, памірае — Бог: „Я мяркую, што заўсёды ў апошнюю перадсьмяротную хвіліну ў чалавеку зьяўляецца нехта іншы, каб пазбавіць яго жыцьця” („Ван Гог: самазабіты грамадзтвам”) ■