Даўным-даўно ў нас дома
Ганс Фалада
Выдавец: Юнацтва
Памер: 301с.
Мінск 1981
Я і раней спрабаваў дадумаць гэту думку да канца, аднак мне не ўдавалася. Бо калі ёсць два аднолькавыя Гансы, дык яны павінны жыць у тых жа самых бацькоў, у тым самым горадзе, і не толькі ў тым самым горадзе. На той жа самай вуліцы, у адным і тым жа доме і — кола ўсё больш і больш звужвалася — у тым самым пакоі. Яны павінны спаць на адным ложку, хадзіць у адной скуры, гаварыць адным языком,— а ў такім разе другі Ганс Фалада павінен быць мною.
Але гэта не так, бо я не адчуваю яго, таго другога,
111
а як бы бачу збоку. Ён павінен быць гэтакі самы, але адначасова і іншы, бо бачу я яго не ў сабе, а паза сабою. Ён таксама — я, але і ў яго ёсць свае «Я», не зусім такое жыццёвае, як маё «Я», якое цяпер ехала ў карэце на Штэцінскі вакзал. Ён быў як цень, як прывід. Альбо як двайнік.
Часам у гэтым адчуванні таілася нешта, што палохала, як калі б маё другое «Я» нечага натварыла, з чым я не мог пагадзіцца, а маё першае «Я» павінна было за гэта адказваць, нібыта вінаваты быў я сам. Але цяпер, уціснуты ў перапоўненую карэту, яснай летняй раніцай, я адчуваў мала не збавенне, бо я пакінуў таго другога «Я» ў кватэры, панылага, незадаволенага. Я быў глыбока шчаслівы, што ехаў ад яго ўпрочкі насустрач лету, у такую мясціну, дзе напэўна не будзе другога «Я».
Я ведаў, што канікулы будуць пічаслівыя. Я глядзеў на дрэвы Тыргартэна, на зялёную лістоту, светлыя сукенкі, і мне зрабілася так весела, як яшчэ ніколі. Усё ўва мне спявала: «Я еду на канікулы! Бывай, Берлін! Бывай, Берліне!! Бывай, школа! У маім пакоі застаўся другі Ганс Фалада, якога я заўсёды павінен саромецца, і я еду ад яго! Божа, які я шчаслівы!»
Упершыню за ўсе гады я адчуў сябе ў поўным суладдзі з самім сабою. He было ніякай раздвоенасці, разарванасці, ніякіх сумненняў... Я быў пасапраўднаму шчаслівы...
Пазней мы не раз ехалі па Берліне ў карэце на летнія канікулы. I не раз успамінаў я перажытае мною пачуццё. Я нават спрабаваў ажывіць яго ў сабе зноў. Нават падказваў сабе: «Я еду! Я сапраўды еду! Еду на канікулы! Еду ад усяго ўпрочкі!»
Але адчуванне рэальнага і нерэальнага болый ніколі не вярталася, ніколі больш я не перажываў ранейшага шчасця.
Праўда, у той дзень яно вельмі хутка знікла.
Але вось і Штэцінскі вакзал. Мы ўжо не адзінокая карэта, нас ужо цэлы вайсковы абоз. 3 усіх бакавых вуліц патокі карэт і брычак вывяргаюцца на Інвалідэнштрасэ.
Фітэ і я, высунуўшыся з акон, вышукваем вачыма, ці пападзецца карэта, нагружаная вышэй за нашу, але — ура! вышэйшай не відаць. Наша ўзяла!
112
Мама нарэшце ўспомніла, штб забыла.
— У буфеце засталося паўпірага, я ж хацела ўзяць яго на дарогу! Напішу Таці, хай забярэ сабе. Шкада, калі прападзе...
Бацька крыху нервова інструктуе:
— Дзеці, не адыходзьцеся ад мамы! Вы таксама, Крыста! Луіза, ты з дзецьмі чакай у зале каля лесвіцы. 3 багажом я ўпраўлюся сам. Спадзяюся, у купэ, якое я заказаў, нікога лішняга не будзе!
Мы спыняемся каля Штэцінскага.
— Насільшчык! — крычыць бацька.
А Штэцінскі бурліць і віруе. Перад намі карэты разгружаюцца, за намі — карэты, якія хочуць разгрузіцца і напіраюць на нас. I ніводнага насільшчыка, які б кінуўся на бацькаў кліч.
— Эй, вытрасайцеся хутчэй! — крычыць фурман за намі.— Ці вы за стаянку заплацілі?!!
Бацька з ходу мяняе ранейшыя дыспазіцыі.
— Фурман, згружайце чамаданы. Крыста, давайце разам паглядзім, чым яму дапамагчы. Луіза, не пускай ад сябе дзяцей, возьмеш ручное што. Пералічы рэчы!
Мы тут толькі частка натоўпу, які віруе, бушуе, бяжыць, крычыць, бурліць і пеніцца. Нечакана я ўтыкаюся носам у жывот нейкага пана. Жывот мяккі. Чалавек падымае мяне і гаворыць: «Хлопчык, не спі!» — і ўсаджвае на чамадан, з якога мяне тут жа зганяюць, бо ён не наш.
Бацька ў суполцы з Крыстай мардуюцца над велізарным куфрам. Зубы яго (бацькі, вядома) сцятьт, вострыя кончыкі вусаў дрыжаць.
— Асцярожна, Крысцечка! He кідайце, золатка, ён не калода!
Праз натоўп спакойна прадзіраецца «сіні», спыняецца каля нас і гаворыць бацьку, паляпаўшы яго па плечуку:
— Эй, вы! Тут нельга згружацца! Вы застаўляеце праход!
Я атарапеў: звычайны паліцэйскі паляпвае бацьку запанібрата і гаворыць «эй, вы!». Ужо б я яму адказаў, не тое што бацька. «Эй, вы! — сказаў бы важна.— Я — камергерыхтрат!»
А бацька ледзь не ў роспачы:
113
— He даклікацца насільшчыка!
— Спалі б даўжэй! — заяўляе паліцэйскі, што зусім ужо несправядліва, бо мы ўсталі рана.— Вы хоць багаж адгзтуль прыміце! I не марудзьце!
I перш чым бацька паспявае адказаць, «сіняга» ўжо няма.
Тым часам пасварыліся мама і Эдзі. Эдзі загадвалі несці чамаданчык і вязку парасонаў, а Эдзі — не ды не. Адну руку ён заклаў, як пасля прышчэпкі, за крысо летняга паліто і гаворыць, што выцяў аб козлы. Таму рукой гэтай нічога несці не можа. Мама хоча агледзець раны, а Эдзі ўпёрся — не ды не, не будзе распранацца пры ўсіх. I ўсё адшываецца далей ад мамы. Мне смешна, як ён хавае руку пад паліто...
Бацькі няма, і мы без мужчынскай абароны вымушаны моўчкі цярпець лаянку і грубасць вазакоў і пасажыраў. А я дрыжу і думаю, што будзе, калі вернецца «сіні» і застане нас каля гары чамаданаў. 3 асцярогі я хаваюся за чужыя спіны: лепш не прызнавацца, што ты з сям’і, якую клянуць і бэсцяць пад загнетку. Але ўсёвідушчае вока мамы, якое штохвіліны пералічвае сваіх пылянятак, адразу заўважае згубу. Яна аклікае мяне, і я мушу зноў стаяць каля яе, у эпіцэнтры калатэчы. Нечакана для сябе я пачынаю вінаваціць бацьку, што ён усё робіць навыварат. Вечна ў нас не як у людзей. Ужо нават заднія пабралі насільшчыкаў і пераносяцца...
Вось і наш фурман узбунтаваўся. Яму трэба ехаць, і ён патрабуе з мамы платы. А мама без бацькавай рэзалюцыі не рашаецца расплачвацца: а раптам той яшчэ патрэбен. Фурман пачынае бузіць, а я, замест Taro каб на яго раззлавацца, саромеюся за маму...
Ну, дзякаваць богу — вось і бацька! 3 ім двое насільшчыкаў з вялізнай тачкай. Бацька бледны, разгублены, але кончыкі яго вусаў больш не дрыжаць. У адно імгненне багаж перакладзены, і тачка коціцца да вакзала. Бацька разлічыўся з фурманам, які адразу з грубіяна ператварыўся ў ветлівага чалавека. На развітанне ён нават падняў свой лакіраваны цыліндр, пажадаў нам шчаслівай дарогі і добрага адпачынку.
Пад камандаваннем мамы мы спяшым да лесвіцы на перон. Кожны з нас — акрамя Эдзі, які пастанавіўтакі пасвойму,— нясе сама мала па дзве рэчы, а Крыс
114
та і мама нават па трычатыры. Каля лесвіцы ўсё згружаецца, утвараючы бастыён,— але яго адразу даводзіцца бурыць, бо мы засланілі дарогу і нас зноў цкуюць і ганяць.
Я падымаюся на дзветры прыступкі і трымаюся за парэнчы. 3 узвышэння гляджу на разбушаваную, на развіраваную залу, на бясконцае, перамяшанае скопішча галоў. Спрабую разгледзець бацьку каля доўгага бар’ера багажнага аддзялення сярод соцень пасажыраў, якія там стаяць у трычатыры рады. Але дарма. За гарамі чамаданаў нічога ўбачыць нельга. Тады я гляджу ў бок кас. Каля ўсіх акенцаў тлумяцца людзі — куламеса! Яшчэ добра, што бацьку туды не трэба. У нас ёсць білеты, нават заказана купэ!
А што, калі там ужо расселіся іншыя, як было летась? Водзяцца ж людзі без сораму, якія здзіраюць з акон наклейкі з надпісам «Заказана», а пасля галаву на калодку кладуць, што нічога наклеена не было. I тады пачынаюцца бясконцыя перагаворы, з кожнай хвілінай яны распаляюцца ўсё больш і больш, а бацька, як я ўжо казаў, быў зусім няздатны на гвалты і авантуры. Колькі б і як бы ні лаяліся іншыя, бацька заўсёды гаварыў ціха і ветліва. Я б на яго месцы такое выдаў! I вечна яно так: толькі мы выберамся з дому з яго ўжо абрыдлым парадкам, як адразу ўзнікае небяспека. Мы ўжо — ніхто. Нават на бацьку, які ў нас быў увасабленнем рышпекту, ніхто не зважаў; усё пэўнае рабілася няпэўным.
— Ганс! — крыкнула мама, і (гэта ж трэба!) бацька ўжо тут, з намі!
Багаж здадзены. Яшчэ разгарачаны боем бацька паведамляе, што багаж паедзе нашым цягніком,— гэта яму цвёрда абяцалі насільшчыкі.
— Як толькі вы сядзеце ў купэ, я пайду да багажнага вагона і асабіста прасачу, каб было пагружана.
— Дай бог, дай бог! — сказала мама і глыбока ўздыхнула.— A то як жа мы сёння ноч пераначуем?
Пачынаецца шэсце на перон, да цягніка.
— Сёмая платформа! — спяшыць падказаць бацька.
Мама і Фітэ ідуць у авангардзе, мы з бацькам замыкаем працэсію. Але маршыраваць самкнутым строем немагчыма. Увесь час укліньваюцца чужыя. Зноў
115
згуртавацца нам удаецца толькі каля будкі кантралёра. Бацька паказвае білеты і прапускае атрад перад сабою, пералічваючы дамачадцаў паштучна, па галовах. Нечакана спалохана:
— Луіза! Павінна быць сямёра, а нас шэсць! Дзе Эдуард?
— Эдзі?! — кліча мама.— Эдзі!! Божухны, ён жа толькі што быў тут! Ты яго на лесвіцы не бачыў?
— He ведаю! — гаворыць бацька і разгублена азіраецца.
— Давай! Давай! Праходзьце! — прыспешвае кантралёр.— He рабіце затору! Аслабаніце праход! Аслабаніце!
— Калі ты бачыў Эдзі апошні раз? — крычыць бацька.
— He ведаю! Як ішлі да лесвіцы, яшчэ быў... здаецца!
— Ну, або туды, або сюды! — энергічна заяўляюць бацьку.— Нельга ж праз вас адных спыняць увесь рух!
— Я пабягу шукаць! — крычыць бацька, і гэта гучыць як апошні запавет.— А вы ў вагон!
I ён дае нырца ў натоўп, як плывец у вір.
Усе прыгнечаныя, мы ідзём уздоўж бясконцага састава. Мама спрабуе дапытацца, калі хто апошні раз бачыў Эдзі, нібыта гэта мае якое значэнне.
— А яго чамаданчык тут? He? Таксама няма? Ах божа, мой хлопчык! Вечна з ім!.. Хоць бы не папаў да благіх людзей! Бедны бацька! Ён так любіць, калі ўсё ідзе ціха і гладка! А сёння ўсё дагары нагамі...
— Мама,— кажу я.— Пачынаюцца заказныя купэ. Паглядзім наша прозвішча!
Шукаем нядоўга — вось акно, а на ім наклейка з нашым прозвішчам.
— Дзякуй богу! — уздыхае мама.— Хоць тут без прыгод! I купэ, здаецца, яшчэ не занята!
Але, адчыніўшы дзверы, бачым, што там ужо нехта ёсць. I хто б вы думалі?.. Наш дарагі браток Эдзі!!
— Эдзі! — атарапела ахае мама.— Як ты сюды залез?
— 0! — гаворыць Эдзі.— На лесвіцы мяне затаўклі. I я падумаў, ці не пабегчы лепш наперад, буду вартаваць купэ. I ведаеш, мам, якраз у пару, тут ужо тры разы соваліся нейкія!
116
— Але як ты без білета прайшоў кантроль, Эдзі?..
— О, мама! — зноў сказаў Эдзі.— Вельмі проста! Я сказаў, што тата ззаду,— я ж не зманіў, тата ішоў ззаду!
КНІГІ ОНЛАЙН
