Даўным-даўно ў нас дома
Ганс Фалада
Выдавец: Юнацтва
Памер: 301с.
Мінск 1981
Я зноў скасавурыўся на бацьку. Убачыўшы хітрыя маршчынкі каля яго вачэй, я, хоць і вельмі балела, не мог не заўсміхацца.
— I праўда, тата, што бяда, то бяда, жахоцце цэлае,— сказаў я, ужо смеючыся ўголас.— А мне так хацелася гадзінкі тры ў дзень пасядзець за кніжкамі.
— Шкада, шкада, але што тут парадзіш,— сказаў бацька.— Адна надзея, што ты перажывеш гора як мужчына.
I бацька стрымаў слова. Хаця рука мая загоілася тыдні праз два, я за ўсе канікулы ручку ў рукі не ўзяў. Затое сёстры і брат... Бацька словам не заікнуўся, каб папытаць іх, ці не маюць яны якога дачынення да майго няшчасця,— мусіць, ён бачыў, як яны гізавалі цераз карчэўе... Вось яны ў тыя канікулы папасядзелі над сшыткамі і кнігамі — і не таму, што былі вінаватыя (вінаватыя мы былі ўсе аднолькава), а, бадай, за свае ганебныя лататы.
У параўнанні з тым жаронам мой сёлетні дэбют у Граалі быў дзіцячай забаўкай. Проста я, можа, ці не занадта шпарка разбегся вакол дома, а за вуглом было якраз адчынена акно; як і ў кожным сялянскім доме, аканіцы тут адчыняліся на двор, а не ўсярэдзіну, як у гарадскіх дамах. Да таго ж акно гэта было зашчэплена на ветравы кручок.
Дык вось: я выскачыў зза вугла, а на ўзроўні майго лоба аказаўся шырокі ніжні брусок аконнай рамы, так званы сцёкавы карніз. Шыбіна са звонам пырснула ва ўсе бакі, але кручок атаку вытрымаў, а сам агрэсар упаў павержаны на зямлю, дзе праваляўся мінуты са тры, не ведаючы, дзе ён, што з ім; хто яго так...
143
I нож прыкладвалі, і сякеру, а гуз рос і рос. Цэлае лета мяне называлі — «рагаты Ганс».
— Калі сёлета толькі гэтым і абыдзецца,— сказаў бацька маме, уздыхнуўшы,— буду дзякаваць пану госпаду богу, садзецелю нашаму літасціваму!
I калі не схібіла мая памяць, дык у тое лета гузякай і абышлося. Ніякіх іншых канфузаў я не прыгадваю.
У першы ж вечар пасля прыезду бацька пайшоў з намі да мора, а мама з Крыстай засталіся слаць пасцелі. Было яшчэ светла, і мы з радасным гікам гойсалі па прасёлку каля засеянага палетка, рвалі чырвоны мак і блакітныя валошкі, ружовы куколь і белы серпарэзнік. Мы былі дзеці вялікага горада, нам здавалася дзівоснай раскошай і раскошным дзівам, што ўсё гэта расло «за так», што не трэба нікому плаціць.
Бацька тым часам няспешна ішоў па дарозе, а мы то забягалі наперад, то адставалі. Ён радаваўся нашаму шчасцю і толькі споразу ціхім голасам напамінаў, што нават дзеля самых прыгожых кветак нельга таптаць збажыну. Я ўспомніў тую прыгожую казку Андэрсена пра дзяўчынку, якая наступіла на хлеб, і задаволіўся кветкамі, якія раслі абапал дарогі. I сёння мне робіцца горка, калі я бачу бяздумна патаптаныя пасевы ці луг. Бацькавы настаўленні глыбока заселі ў маёй галаве, і сцерці іх немагчыма!
Але вось мы ўваходзім у лес, і адразу робіцца цямней. Мы трымаемся гуртам каля бацькі і прыслухоўваемся: ці не чутно марскога прыбою. Але бацька кажа, што прыбою сёння не будзе, бо днём было бязветрана. А мы ўсё роўна не трацім надзеі і слухаем...
Высокі хвойнік паступова паніжаецца, ён як бы спускаецца да мора велізарнай пахілай страхой, усе дрэвы сагнуліся ў бок сушы. Усё ніжэйшыя, усё больш крывулістыя, пацярэбленыя, і вось ужо пачынае прагальвацца.
Мы зрываемся ў бег, навыперадкі, кожнаму хочацца першым паспець да мора. Сосны кончыліся, мы грузнем у глыбокім сыпучым пяску, падымаемся на дзюну. Пад нагамі шабуршыць узбярэжная трава, у твар вее пяшчотны халадок.
I вось я на дзюне, і, як кожны год, калі мы прыязджаем да мора, мяне ахоплівае даўно знаёмае, але
144
кожны раз бударажлівае адчуванне неахопнай, неагляднай прасторы. Спачатку я нічога, апрача яе, не бачу і не адчуваю, яна такая вялікая, што нідзе не канчаецца, нават там, дзе неба змыкаецца з вадою. Маё маленькае хлапечае сэрца ўсхвалявана калоціцца: гэта ж я стаю тут, гэта ж я ўсё бачу, увесь гэты неабсяг мой, і я яго часцінка, і без мяне ён не быў бы такі, як цяпер. Я ўвесь цалкам пад уладаю чагосьці вечнага, нязбытнага. Я не мог бы апісаць усё словамі, але я адчуваю...
Я маленькі кволы хлопчык, на мяне валяцца ўсе няшчасці... Але вось я стаю на дзюне, як самы дужы і моцны чалавек, і ўсё гэта адчуваю... Кожны год, калі я стаю над морам, я двойчы, тройчы перажываю адчуванне, што я жыву, што павінен жыць вечна. Што без мяне не было б такога свету. Гэта нейкае цьмянае, горкае пачуццё, якое выклікае ў душы злагаду.
I толькі калі я збягаю з дзюны, калі бачу маленькія хвалі, што набягаюць на роўны пляскаты бераг, калі шукаю ракушкі альбо абмытыя і абкачаныя ў моры жаўтаватыя каменьчыкі, вельмі падобныя на бурштын,— тады гэта дзіўнае пачуццё адступаецца. Калі я гляджу на мора зблізку, тысячы розных драбнот засланяюць яго. Але яно было ў мяне, я адчуваў яго, і адчуванне засталося са мною...
Падыходзіць бацька. Ён бярэ мяне за руку і вядзе ўніз да брата і сясцёр, якія ўжо даўно збеглі да берага. Па дарозе ціха пытае:
— Прыгожа, Ганс?
— Так велічна, тата! — адказваю.
— Праўда, велічна,— згаджаецца бацька.— Вельмі велічна. Калі ты вернешся ў Берлін, не забудзь, што на свеце ёсць такая веліч. На свеце шмат велічнага, Ганс, асабліва для чалавека, які ўмее гэта адчуць, і не толькі на моры ці ў гарах. А і ў кнігах, і ў музыцы, і ў карцінах, і ў скульптуры... і асабліва ў людзях. Колькі было велічных людзей, Ганс!..
Я яшчэ хацеў дапытацца ў бацькі, ці няма цяпер велічных людзей, але мы спусціліся ўніз да брата і сясцёр, і ўсякая веліч панікла пад напорам надзённага: ці можна нам пабегаць па вадзе?..
— Толькі пяць мінут, тата, ну, можна?..
Бацька вагаецца: бо што на гэта скажа мама. Ён
145
не ведае, чым мы павыціраемся. I ці не прастудзімся. Але потым усё ж дазваляе, і праз хвіліну мы ў вадзе, у пяшчотнай яе прахалодзе, плёхаем босыя па мяккім пяску. Мы шчаслівыя. Вядома, дзе пяць мінут, там і дзесяць, і, вядома, Ганс, як ні стараўся ахавацца, a замачыў падкасаныя штаны. Але на такія драбніцы ніхто не зважае. Нават паміж братамі і сёстрамі не ўзнікае звыклых сутычак...
Праз гадзіну я ўжо ў ложку. Эдзі спіць: сёння ён устаў раней чым калі і пазней чым калі лёг. Мне таксама здалося, што я стаміўся да смерці, але вось ляжу, а заснуць не магу: усё прыслухоўваюся да незнаёмых шолахаў. Акно шырока адчынена, чую ціхі шэлест з невялікага гародчыка. У хляве бразгае ланцуг, на які прывязана карова, а праз колькі двароў брэша сабака. Такое шчасце, што спаць не хочацца. Так бы вось і ляжаў, і ляжаў, бо шчасце праспаць іпкада.
Але тут я вылічваю, што наперадзе ў мяне яшчэ трыццаць дзевяць дзён канікулаў, поўных шчасця (гэта калі не ўлічваць дня ад’езду), і калі штодня буду не спаць па пятнаццаць гадзін, дык, перамножыўшы, складзе пяцьсот восемдзесят пяць гадзін шчасця, без школы, без усякіх іншых турбот. Лічба гэта здаецца такой велізарнай, што шчасцю і канца не відаць, асабліва калі згадаць, як доўга цягнецца ўрок латыні. Дзень ад’езду і пачатак школьных заняткаў такія ж далёкія, як месяц, мяккае святло якога нібы снегам сцелецца за акном.
Прачынаюся раніцай, і, перш чым паспяваю пралупіць вочы, птушкі ў садзе ўжо напамінаюць, што я на канікулах, што наперадзе ў мяне бясконца доўгі радасны дзень — адзін з трыццаці дзевяці. Мне здаецца, што яшчэ зусім рана, я чую, як соладка пасопвае Эдзі. Але вось дзверы адчыняюцца, уваходзіць мама.
— Ану, уставайце, лежні! Скора дзевяць! Хто з вас пойдзе ў катух па яйкі?
Мы абодва выскокваем з ложкаў, і першы дзень канікулаў пачынаецца.
I гэтыя канікулы далі нам усё, што загадзя абяцалі, яны былі такія ж цудоўныя, як і ўсе іншыя, праведзеныя ўсёй сям’ёй. Бацька, нягледзячы на свой куфэрак з папкамі, заўсёды знаходзіў для нас час, ды і мама часта сядзела з намі, хаця пры гэтым або pa
146
зала стручкі фасолі, або лушчыла гарох. Канікулы вельмі збліжалі дзяцей з бацькамі. Мала было ўсякіх непаразуменняў, і дурэлі мы меней. Канечне, мы часам капрызілі, калі нас адрывалі ад цікавай забавы і заганялі за ўрокі,— бацька строга сачыў, каб мы хоць патрошку займаліся,— але як толькі закрывалі сшыткі, тут і крыўда праходзіла.
Кожную раніцу хадзілі да мора, а папалудні, ледзь не штодня, надоўга ішлі ў лес. Бацька не ведаў стомы, ён прыдумваў усё новыя і новыя мэты паходаў і новыя дарогі да старых мэт. Калі дзень выдаваўся занадта гарачы, мы ішлі ў цяністую засень на ўзлессі, і там бацька пачынаў расказваць. А расказваць ёя умеў і любіў, і нам, новаму маладому пакаленню, асабліва даспадобы было якраз тое, што гэта былі не проста байкі, а што ўсё расказанае непасрэдна тычылася нашага жыцця. Бацькавы расказы адкрывалі нам вочы на свет, і свет рабіўся больш зразумелы.
Так, аднаго разу гэта была гісторыя пра збажыну, пра тое, як расліны паспрачаліся, каторая з іх чалавеку больш патрэбная. Яны дамовіліся, што кожнай па чарзе не будзе адзін год. I вось раптам не стала курам ячменю, а коням аўса, і яны амаль усе павыміралі. Потым бацька расказаў, што гаварылі берлінцы, калі перасталі прадаваць булачкі і куханы, і як засумавалі дзеці без пірожных з пшанічнай мукі. Але горш за ўсё было, калі не ўрадзіла жыта, калі не было чаго малоць у млыне і ў пекара не стала мукі на хлеб. I вось, калі давялося замест хлеба есці адны булачкі і куханы, берлінцы загаварылі інакш! А як абрыдлі дзецям пірожныя! Цяжкія, ліхія пачаліся дні, калі не ўрадзіла жыта!
Па дарозе дамоў мы ўжо з добрай пашанай глядзелі на кожны палетак. Мы навучыліся адрозніваць залацістажоўтую мяцёлку аўса ад гладкага асцістага ячменнага коласа, залацісты чатырохгранны колас пшаніцы ад высокага бялёсага — жытнёвага, у якім зеленаватыя зярняткі тырчалі наўскасяк, нібы цэліліся ў зямлю.
A то яшчэ бацька расказваў пра электрычнасць. Пра яе ён ведаў тысячы гісторый: як яе спачатку адкрылі, маленькую, нібы карліцу, як сёння на велізарных станцыях яе вынаджваюць з вугалю або з рады,
147
як яе можна прымусіць рабіць тысячы карысных спраў. Бацька столькі іх ведаў, гэтых розных гісторый, што часам мы проста заказвалі якуюнебудзь тэму: як там усё было з тым адкрыццём Амерыкі, і ці можа чалавек навучыцца лётаць. Бацька ведаў усёўсё на свеце...
Я тады з павагай думаў пра тэхнічны часопіс «Праметэй», які нам прыносілі дамоў кожны тыдзень і які бацька рэгулярна чытаў; яго цікавіла ўсё, хоць ён і быў юрыст. Ён не хацеў адставаць ад свайго часу, імкнуўся зразумець, што адбываецца...
КНІГІ ОНЛАЙН
