Даўным-даўно ў нас дома
Ганс Фалада
Выдавец: Юнацтва
Памер: 301с.
Мінск 1981
I зноў мне здаецца, нібыта я чую глухі летні гул бору, чую яго дыханне, як у сябе ў грудзях, яго прыбой, як у мора, яго парывы, як у ветры, ён то наплывае, то аціхае, як усё жывое. I больш нічога? He, нічога больш. Толькі цішыня і недзе далёкі, глыбокі перазвон. Я ляжу расслаблены, здаецца, сонца расплавіла ўсё маё цела і яно хоча ўрасці ў цёплы пясок. Няма больш нічога: ні бацькоў, ні сясцёр, ні брата, ні школы, ні Берліна, ёсць толькі лета, цяпло і я — часцінка гэтага лета, у якім мне хочацца растварыцца назаўсёды.
А потым мы сядзім у цягніку, які вязе нас дахаты. Дахаты? Берлін жа — не хата, не дом, Берлін — месца, дзе жывуць, дзе селяцца, а ніякі не дом. Але дзіўна: чым далей імчыць нас цягнік ад мора і лесу, тым лягчэй думкі пра пакінутае шчасце замяняюцца думкамі пра горад. Думаю пра кнігі: я даўно не трымаў іх у руках. На канікулах мне прыдумалася, што кнігі можна расставіць зусім у іншым парадку — не ў алфавітным, па прозвішчах аўтараў, а па зместу: асобна пра падарожжы, асобна казкі, асобна пра індзейцаў. Мне ўжо рупіць хутчэй заняцца гэтым, а тут яшчэ прыгадваю, што ў Берліне, перад ад’ездам, я пачаў новую кнігу. Вось ужо калі дарвуся!
I заўтра ж адведаю ўсіх сяброў і дружбакоў, бо заўтра яшчэ не трэба ў школу. Бацька заўсёды быў супроць таго, каб ад’язджаць на самы паследак, у апошні дзень. Дзецям таксама трэба даць асвойтацца перад школай! Што ж, заўтра паслухаем, што там вычваралі на канікулах мае сябры, а я раскажу пра свае прыгоды. У думках я ўжо пачынаю адбор таго, што варта пераказу.
На гэты раз з карэтаю ніякай праблемы не было, не трэба бегаць, шукаць, лавіць. Чамаданы і пасцельны
153
мех успёрты наверх, і цяпер на козлах я, усё па справядлівасці. Пад нагамі ў мяне ружовае бляшанае вядзерца, якое мы бралі на пляж. Вечарам перад ад’ездам мы з Эдзі назбіралі ў яго ракушак, бо бацька забараніў перавоз трох замораных рыбак, якія павінны былі даць пачатак берлінскаму акварыуму.
Я гляджу на ракушкі, гляджу на вуліцу... Яшчэ толькі полудзень, і свеціць сонца, аднак яго святло здаецца мне нейкім бляклым. Палавіна вуліцы заценена, дамы там шэрыя, панурыя. Але і тыя, што на сонцы, не вельмі яркія, больш падобна на тое, што румянамі і бяліламі яны прыкрылі свае бязлітасна аголеныя хібы. Настрой псуецца: вось толькі што я радаваўся вяртанню дамоў, а цяпер на мяне найшла нейкая паныласць! Я зноў гляджу на ракушкі...
Міна і гер Маркуляйт ужо стаяць каля пад’езда. Мы прыехалі ўакурат, і нас пунктуальна сустракаюць, звыклы парадак зноў бярэ ў рукі лейцы. Ледзь адбыўшы цырыманіял вітанняў, я іду ў свой пакой. Ціхенька зачыняю за сабою дзверы і азіраюся. Так усё нязвыкла... Міна, вядома, усё прыбрала генеральна, пахне воскам і вадкім мылам. Адно крэсла не на месцы, і ўжо ад дзвярэй я бачу, што кнігі на паліцы складзены абыяк. Партрэт Бісмарка скасабочыўся...
Але каб жа ж толькі гэта...
Бо не толькі, а... Дзіўна... Мне здаецца, быццам мой пакой не прымае мяне, быццам ён і ведаць мяне не хоча... Гляджу на крэсла каля секрэтэра. Сядзенне прымята, нібы на крэсле толькі што сядзелі, і той, хто сядзеў,— мой вораг, я гэта адчуваю! Сапраўды, дзіўна... што ж тады было, што ж я адчуваў, калі ў першы дзень канікулаў ехаў цераз Тыргартэн? Спрабую ўспомніць. Нібыта я пакінуў сябе тут, нібыта бачыў сябе самога з кнігаю ў руцэ каля акна.
Баязліва гляджу на акно, але там нікога няма. I ўсётакі нехта тут ёсць! За канікулы я ні разу не адчуў гэтага другога Я, нават не ўспомніў пра яго! Але толькі вярнуўся дамоў, як Ён прымае мяне холадна і варожа, вось які Ён. Яшчэ на Інвалідэнштрасэ, калі прыцьмілася сонечнае святло, я адчуў Яго набліжэнне.
Значыцца, цяпер мне зноў давядзецца жыць з Ім, цэлы год, да другіх вялікіх канікулаў! А часам Ён будзе рабіцца мною, так што ўжо я сам сабе буду вора
154
гам! Ну як гэта перанесці?.. I нікога, з кім можна было б падзяліцца! Нікога, хто хоць бы трошачкі зразумеў мяне!
Я выйшаў і ціха прычыніў за сабою дзверы. У мяне не хапала духу ўступіць у бой з варожай атмасферай майго пакоя. Раздумваю, куды пайсці. I ўспамінаю пра сваіх трусікаў, пра тыя даверлівыя істоты, якія мяне любяць!
Стрымгалоў лячу ў падвал, падбягаю да скрынак. А яны пустыя, на дне гнілая салома, пажоўклая капусцна ды агрызак морквіны са слядамі зубоў Мукі. Праз задні двор панура валакуся да парцье.
— Гер Маркуляйт,— кажу наўмысна бадзёра.— А дзе мае трусікі?
— Твае трусікі? Прапалі! — Гер Маркуляйт свіснуў, каб паказаць, што іх сапраўды няма.— Вошы іх заелі! Я ж пісаў твайму бацьку, а ён адпісаў, каб я іх прадаў. Заплацілі за іх марку дваццаць у малым звярынцы на Вінтэрфельдштрасэ. Больш не далі, бо надта ж яны завашывелі. Вось грошы, на, бяры. Ну чаго ты скіс, хлопча...
— Дзякую, гер Маркуляйт,— кажу я.— Пакіньце іх сабе за вашы турботы...
Павольна вяртаюся цераз двор у падвал. Саджуся на скрынку і гляджу ў пустыя трусіныя клеткі. Вочы заплываюць слязьмі, але чамусьці далей не плачацца; так усё бязрадна, так няўцешна...
Канікулы скончыліся...
БАБУЛЯ
3 ДЗВЮХ ПАР ДЗЯДОЎ 3 БАБУЛЯМІ, ШТО БЫваюць у кожнага нармальнага чалавека, нябёсы ўбераглі майму маленству толькі маму маёй мамы. Трое астатніх паўміралі, не паспеўшы пакінуць хоць які след у маёй памяці. Затое ўсе яны як бы ўвасобіліся ў адной гэтай бабулі. Бадай, толькі ў казках такія бываюць — у ёй адной спалучыліся якасці ўсіх трох нябожчыкаў, і яна нястомна, з патроенай шчодрасцю выпраменьвала клопаты, цярпенне і любоў на ўсіх сваіх унукаў, а іх у яе было шмат.
155
Вядома, нам, унукам, бабуля заўсёды здавалася дрымучастаражытнай. Як і ўсе дзеці, я не разумеў розніцы ўзросту, усе і ў трыццаць, і ў сорак, і ў пяцьдзесят былі ў мяне старыя. Але тое, што бабуля была старажытная, старэй за бацьку і за маці — я на свае вочы бачыў. Такою яна і засталася ў памяці: маленькая, рухавая і ўвішная бабуся, заўсёды ўся ў чорным, а на галоўцы — чорны карункавы каптурык са шкляруснай наколкай. У яе быў тонкі, светлы, як пошчак, галасок,— калі бабуля гаварыла, здавалася — птушка цвіркоча. Аднаго гэтага голасу было даволі, каб нястомна слухаць яе казкі.
Пазней мы, дзеці, заўважылі, што бабуля не толькі цвіркоча, у яе мове было нейкае адценне, яна гаварыла не як усе. А ўсё таму, што ў бабулі была гановерская гаворка, і калі нават, на думку гановерцаў, у іх (г. зн., гановерцаў) найчысцейшая, як сляза з арфы, нямецкая мова, дык на нашу, дзіцячую, думку бабуліны «ст», «сп» (замест «шт», «шп») і «а», якое яна вымаўляла, як нешта сярэдняе паміж усімі астатнімі галоснымі, былі невычэрпнай крыніцай вясёлай забавы. Як часта на шпацырах мы падыходзілі да бабулі і нявінна выслужваліся:
— Бэбуськэ, э можнэ мы пэднесём твой шэль?
I добрая наша «бэбуськэ», чыё сэрца і думкі не дапускала, што ўнучак можа з яе пазбыткаваць, дабрадушна адказвала:
— Дзекую, мой хлопчык, бэдэй не трэбэ, нек пэхэлэдэлэ сённё.
I зламыснік, якога аж распірала ад смеху, вяртаўся да змоўшчыкаў. Чакалі хвілінкі тры і пасылалі наступнага:
— Бэбуськэ, э можнэ пэднесці твой шэль?
Яму дзякавалі нязменна ласкава.
Альбо мы пачыналі сюсюкаць і гаркавіць, пакуль язык не адымала: спага, спарыць, спіль, спіён, споры, спроты, стаб, станы, стурм, стука, стык... Бабуля нічога не чула. А калі што і заўважала, бо часам жа чула, дык толькі пасміхалася: ат, забаўкі дзіцячыя, а наогул яе ўнукі — узор ветлівасці, пашукай такіх!
Гэта сціпласць, ласкавасць, чулае сэрца, дабрадушнасць і адасобленасць ад зямнога зла асланялі бабулю ад усіх нягод, якія выпалі на яе долю. I ўжо для
156
яе не існавала нічога благога, нічога цяжкага. Усё можна перацерпець, бо больш, чым чалавек можа, ён на сябе і не накладае. Але што бабуля здолела несці сваю ношку, дык гэта напэўна дзякуючы наіўнай прастадушнай хрысціянскай непахіснай веры, якая пасялілася ў яе сэрцы; яна верыла, што ўсё зрэшты і ўрэшце абернецца да лепшага. Бабуліна вера была без паняверкі, без прыгожых славесаў, яна нікому не заважала, нікому дарогі не заступала. Бабуля заўсёды і ўсё рабіла пахрысціянску, але ніколі пра хрысціянства не гаварыла.
Тое, што мае бацькі адышлі ад царквы, а мы, дзеці, пайшлі па іх слядах, мусіць, а можа, і напэўна засмучала яе. Але яна не гаварыла пра гэта. Бог сам ведае, каму і што ён дазваляе; і не яе турбота ўмешвацца ў промыслы божыя. Наязджаючы да нас у госці, яна, канечне, ні ў чым не адступалася ад сваіх звычак, але ўсё сваё рабіла неяк зусім непрыкметна. Непрыкметна ў нядзельку рана сыходзіла ў кірху, непрыкметна ў абед і за вячэрай схіляла галаву, складвала рукі і ціха шаптала застольную малітву. I я павінен сказаць, што як бы мы, дзеці, ні любілі пацяшацца з бабчыных маленькіх дзівотаў, на яе маленнях маўчалі як нямыя. Нават цішком скасавурыцца не адважваліся. Праўда, можа, гэта таму, што бацька абсёк бы любую нашу нетактоўнасць. Ён быў з той пароды людзей, хто дае кожнаму поўнае права цешыцца з выгод жыцця на свой манер і лад, і асабліва недапушчальнай яму здавалася любая апека ў пытаннях веравызнання. Ён і нас заўсёды выхоўваў так, каб мы шчыра паважалі думкі і меркаванні іншых людзей, хай нават зусім далёкія ад нашых, а калі не маглі іх паважаць, дык, прынамсі, выслухоўвалі моўчкі.
Бабуля стала зусім старая, такая старая, якою мне яна ўяўлялася, калі я быў зусім малы і калі, дарэчы, яна была ў росквіце здаровых сіл і гадоў. Яна нарадзілася ў 1838 годзе, перажыла чатыры вайны: дацкую, аўстрыйскую, французскую і першую сусветную. Пад усе гэтыя войны спраўна падрасталі яе сыны, унукі і праўнукі, а войны спраўна іх падмяталі. Яна пісала ім пісьмы, яна адпраўляла ім пасылачкі, яна вязала, пякла, а калі каго забівалі, аплаквала... А потым суцяшалася. Яна ўжо на вяку сваім столькіх па
157
хавала: братоў і сясцёр, дзяцей і дзяцей дзяцей; засталася ўжо толькі адна яна, старэнькаястарэнькая. Затое як разросся яе род! Дваццаць адзін унук і дванаццаць праўнукаў! He, бабулі не было чаго баяцца, бабулінаму роду не было зводу! Ногі хадзілі, вочы свяцілі, кроў яшчэ бушавала і адваёўвала сваё месца ў жыцці...
Мяне заўсёды глыбока кранала, што бабуля, якая жыла на мізэрную пенсію пастарскай удавы і была занадта гордая, каб прымаць дапамогу ад дзяцей, што яна, дазваляючы сабе толькі крышачку з неабходнага, вымушаная ашчаджаць на самым патрэбным, пасылала кожнаму ўнуку і праўнуку па талеру ў дзень нараджэння і на каляды. Здаецца, яно і нямнога, але калі жывеш на трыста талераў у год і калі штогод адпраўляеш па пошце два разы па трыццаць талераў, дык атрымліваецца шмат. Нават зашмат, бо дорыцца не з накопленага, а з надзённага.
КНІГІ ОНЛАЙН
