Даўным-даўно ў нас дома
Ганс Фалада
Выдавец: Юнацтва
Памер: 301с.
Мінск 1981
— Але ж у гэтым шчасце маё, Луіза,— сказала яна аднаго разу, калі мама запратэставала.— Калі я не змагу больш дарыць, дык які сэнс і жыць. I дзеткі няхай ведаюць, што ў іх ёсць бабуля.
Перада мною дзве бабуліны картачкі. На першай яна — яшчэ маладая жанчына, на другой — дзевяностагадовая ўдава. Знешне, што датычыцца адзення, здымкі вельмі падобныя. На абодвух бабуля ў чорным, усё жыццё яна насіла толькі чорнае,— жонцы пастара, а пасля яго ўдаве нішто іншае неяк не лічыла. Каптурык таксама фігуруе двойчы. У маладой — гэта яшчэ з чорнай аксаміткі і адкінутай на патыліцу шаўковай вуалеткі. А на старой — чорны карункавы з чорным шклярусам, пра які я ўжо казаў.
Але твар, твар! Як можа змяніць чалавечы твар нават самае сціплае, самае набожнае, цалкам прысвечанае любві да бліжняга жыццё! На мяне глядзіць маладая жанчына з валявым тварам. Падбародак як вытачаны, даволі вялікі нос — роўны і чоткі. Вусны з крыху паднятымі куточкамі сціснутыя, але ў іх ёсць нешта зычлівае, нейкая затоеная прыязная ўсмешка. Толькі вочы строгія... пазіраюць... А вось побач партрэт старой; калі б не ведаў, ніколі б веры не даў, што той самы, толькі пастарэлы твар. Рот расцягнуўся, губы зусім станчэлі, падбародак ужо — падбароддзе,
158
карацейшае і шыршае. Буйны нос як бы схаваўся ў маршчыны, што асыпалі яго з усіх бакоў; о, жыццё пераарала гэты твар удоўж і ўпоперак. Вось яно, пакорліва пражытае, глядзіць на вас! Вось — прыхаваная скруха! Вось на свет божы выступілі гадамі тоеныя турботы і трывогі! Нясказаныя словы, нявыказаны боль — якім горкім ад іх здаецца рот! Затое вочы — і гэта самае дзівоснае! — вочы, якія ў маладой глядзелі строга і амаль журботна, цяпер усміхаюцца! Як быццам яны паменшалі ад навіслых павек, але яны ўсміхаюцца з такой дабрынёй і любоўю, нібы запас любві, які яна шчодра раздавала дзевяноста гадоў, зусім не ўбавіўся, а наадварот — павялічыўся. У гэтых вачах свеціцца вечная пераможнасць духу над целам, любві над тленам. Стары твар больш нагадвае лішаістую кару старадрэвіны, чым чалавечы твар, a вочы праменяцца, як і ў той першы дзень, калі ў іх загарэўся абуджаны дух.
Доўгае жыццё пралегла паміж імі, гэтымі двума тварамі, і не вельмі яно лашчыла чалавека. Дачка вясковага пастара за пастара і замуж пайшла. Шчаслівыя гады ў вёсцы, ціхае жыццё, бестурбоціца: дзеці, поле, быдла, невялічкая парафія ў беднай абшчыне на ўлонні мірнай зямлі. Але, мусіць, задача здалася мужу занадта простай і сціплай, і ён уважыў голасу неба. Пастар рашыў ехаць у Цэле, да апошніх з самых апошніх адвержанцаў, да самых прапашчых. Ён пастанавіў быць духоўным пастырам катаржнікаў.
Яго асцерагаюць: чалавек вы хваравіты, чалавек вы кволы — на шчоках магільныя ружы цвітуць, як тады гаварылі, але стараліся не напамінаць пра гэта ў вочы. Ён не слухае, сям’я перабіраецца ў Цэле, пасяляецца пры турме. У адной старой песні ёсць такія радкі:
У Цэле хорам збудаваны — Бывай навекі, мой каханы!..
Хорам у Цэле не абярог мужа, пастар памёр. Але любоў на гэтым не скончылася, пачалося ўдоўства на шэсць дзесяткаў год. Муж памёр, яна засталася, пяцёра дзяцей на руках, а пенсія такая мізэрная! Пачыналася самае цяжкае, непазбежнае: трэба было рас
159
стацца з трыма дзецьмі, адправіць іх да добра забяспечаных сваякоў, сярод адпраўленых — мая мама. Удава засталася з сынам і дачкою.
Жыццё скончылася, жаночае жыццё; спадарожніцы пастара давялося вучыцца ўдоўству, жыць далей ужо толькі для іншых, больш не думаць пра сябе. А колькі мар і надзей пахавала! Стары твар сам расказвае пра іх. Трое дзяцей не ў сям’і — колькі журбы і трывогі,— і пра гэта расказвае твар. У доме вечная нястача, над кожным пфенігам дрыжы, ашчаджай на ўсім — і пра гэта расказвае стары твар. А сэрца жыве, любоў перамагае, з дзяцей нешта людскае выходзіць. Вось ужо і ўнукі пайшлі, а пра ўнукаў старое юнае сэрца думае інакш, чым пра дзяцей...
Я заўсёды лічыў жорсткай несправядлівасцю лёсу, што такому пяшчотнаму сэрцу не дадзена было перастаць біцца мірна і спакойна. Апошнія месяцы, ужо як жыць канчала, гэта рахманая, богабаязная душа гарэла, як у пекле. Пакутавала яна страшэнна, мучылася дзень і ноч. Калі ёй давалі напіцца халоднага, яна голасам крычала, што ў горла льюць расплаўленае жалеза. Усе, хто быў каля яе, парабіліся чарцямі, сам бог адвярнуўся ад яе. Яна была праклята навекі за свае непамысныя грахі. Яна ніколі ўжо не сустрэне свайго мужа і дзяцей, яна будзе вечна ў геене вогненнай. Для ўсіх было збавеннем, калі яна памерла на дзевяноста пятым годзе.
Думаю і спадзяюся, што цяпер яна атрымала спакой.
I таму я лічу, што будзе прыстойна, калі я раскажу некалькі гісторый з жыцця бабулі, якія паказваюць яе з большменш вясёлага боку, праўда, калі і глядзець збоку. Для бабулі гэта былі вельмі сур’ёзныя падзеі; такога ўжо яна, бабуля, была крою, што пачуццё гумару ў ёй і не завязалася. Што такое жарт, бабуля не разумела.
Калі нам хацелася раскатурхаць бабулю, мы прыставалі да яе і прасілі расказаць страхотную гісторыю пра маленькую Эльфрыду. У часы, калі здарылася тая трагедыя, Эльфрыдзе, меньшанькай бабулінай доньцы, было гады два, а быў яшчэ і брацік чатырох год, і яго звалі Готхальд. Готхальд як старэйшы мужчына часта прыглядваў за сястрычкай, бо маці вечна не было калі.
160
На радасць усім і сабе ён ахвотна і ўдала няньчыўся з малою.
Але вось аднаго разу Готхальд выявіў, што яго сястрычка, прабачце, схадзіла сюсі. А было ўсё так, што самаму Готхальду гэтага рабіць у штонікі не дазвалялася, а калі з ім такое часам здаралася — вой колькі было тарараму! — Готхальда каралі. Эльфрыдзе ў яе гадах мокрыя майтачкі яшчэ б даравалі, прынамсі, бабуля з гэтага не рабіла сусветнай трагедыі. Але ж Готхальд гэтага не ведаў; шкадуючы малое і каб уберагчы сястрычку ад плескачоў, ён пачаў мазгаваць, што б такое прыдумаць.
Пара была зімовая, у печы палаў агонь, дзверцы распаліліся ледзь не да чырвонага. Готхальд ужо быў даволі талковы хлопчык, ужо кеміў, што мокрае сушаць цяплом, але ён яшчэ не мог уцяміць, што пры сушэнні трэба дакладна суадносіць тэмпературу цёплага з прыродай таго, што мае быць пасушана. Але адзінае, пра што думаў Готхальд, гэта — як уратаваць Эльфрыду ад плескачоў.
Падхапіўшы сястрычку, Готхальд шчыльненька прытуліў яе мяккенькім да гарачых дзверцаў. Нейкае імгненне адчуванне цеплыні было яшчэ прыемнае, але толькі вельмі кароткае імгненне, бо ўжо ў наступнае Эльфрыда раздзірала душу немым лямантам. Готхальд усхвалявана ўгаворваў яе падсушыцца, інакш — вой, што будзе, што будзе! — і яшчэ мацней прыціскаў да дзверцаў. Эльфрыда аж ссінела ад крыку, яна ўжо скварчала!
Дзякаваць богу, надбегла бабуля і ўратавала пакутніцу ад ачышчальнага агню. Сур’ёзным голасам, з перахліпам у горле бабуля распавядала нам, як гаротная Эльфрыда пасля гэтай сушкі восем тыдняў праляжала на жываце і што знак ад дзверцаў так і застаўся на ўсё жыццё.
Нас, дзяцей, аж душыла ад смеху, і мы да сінякоў адбівалі адно аднаму пад сталом ногі. Калі ж да нас наязджала цётка Эльфі, якая з таго часу вельмі падрасла і стала кампактная, хтонебудзь з нас заўсёды пракрадваўся ў тыл і задуменна разглядваў яе. Як нам хацелася папрасіць цётку Эльфі, каб яна хоць раз паказала нам знакі тых дзверцаў, але, дзякаваць богу, добры анёл трымаў нас на лейцах — бо цётка Эльфі
6 Зак. 732
161
вой як сачыла за прыстойнасцю! У нас гэта называлася — дыгідыгі, дайці хвігі!
А той самы дзядзька Готхальд, здаецца, і ў сталым веку застаўся прыхільнікам крутых выхаваўчых метадаў. Я жахаўся ад гневу, калі яго дзеці расказвалі, як ён раз і назаўсёды адвучваў іх ад свавольстваў з агнём. Дзядзька Готхальд, вядома, жыў у сельскай парафіі, дом яго быў пад страхой, да дома, як заведзена, прыбудаваны хлявы, дзе многа саломы і сена,— у такіх дварах агонь — вялікае ліха. А тым часам усе дзеці з пэўнага ўзросту дападаюць да забавак з агнём. I вось калі дзядзьку Готхальду здавалася, што яго чарговае чада ўжо дасталася да гэтай узроставай мяжы, ён клікаў дзіця ў пакой, запальваў дзветры сярнічкі і сваёй жалезнай рукой трымаў дзіцячы пальчык над полымем. I ніякай увагі на страх, крык, боль; ён толькі прыгаворваў:
— Вось, цяпера ты ведацьмеш, як баліць, калі сваволіш з агнём! Вось яно як баліць! А не сваволь з агнём ніколі, а не сваволь!
На яго месцы я б лепш стаў пагарэльцам, чым унушаў сваім дзецям страх перад пажарам такім, далікатна кажучы, практычным метадам. ІІрацэдура, якую дзядзька паслядоўна праводзіў з усімі сваімі шасцю дзецьмі, не зусім пасуе да яго вобраза. Бо дзядзька Готхальд хоць і быў дужы і мажны асілак, сапраўдны вясковы пастар ніжнесаксонскай гадоўлі, які, абуўшы боты з адтапыранымі халявамі, сам араў свой палетак, як мала хто ўмеў пагутарыць з мужчынамі пра пасевы і ўраджай, але ён шчыра любіў дзяцей і быў, дарэчы, вясёлы чалавек са здаровым пачуццём гумару. Але я больш думаю, што панічны страх перад пажарам быў вынікам перажытага ім у дзяцінстве пажару, а паколькі прыгода тая звязана з бабуляй, гэта значыць, з маці дзядзькі Готхальда, дык раскажу і пра гэта.
Было тое яшчэ да таго, як бабуля з дзядулем перабраліся ў Цэле, у «хорам збудаваны», калі яны жылі ў сельскай парафіі ў доме пад страхой. Полудзень, бацька і пяцёра дзяцей сядзяць за сталом, разам з парабкамі і парабчанкамі. Блізіцца навальніца, у акно відаць сінечорныя хмары, у пакоі цямнее, як надвячоркам.
Але бабулю гэта не турбуе: усе мы ў руках госпада
162
бога. Яна налівае суп з вялікага горшчыка. Тут за акном як блісне, у пакоі на імгненне хоць вочы заплюшчы, і адразу як з тысячы гармат — бабах! Усе падскокваюць, усе крычаць:
— Во грымнула! Во дало!
I раптам у пакоі, які пасля бліскавіцы зажмурыўся ў зыркую цемру, зноў робіцца светла, і святло гэта нейкае мігатлівае, языкастае, чырвонае.
— Гарым! — крычаць зноў усе разам і мігам вымятаюцца на двор.
I праўда, гарэла, уся стрэха была ў полымі. У сяле ўжо б’юць у звон, але кожнаму, хто бачыць агонь, ясна, што з яго ўжо нічога не ўратуеш! Так яно і было: дом, як бач, згарэў да нішчаты, дзед з бабуляй засталіся ў чым стаялі — за душу бярыся, за кішэню ўжо і не дрыжы...
Але яшчэ калі гарэла, усе адвялі вочы ад страхі — спахапіліся: божухны, а дзе ж пастарыха? У першыя хвіліны трывогі ніхто пра яе не падумаў. А тут раптам усе ўбачылі, што пастарыхі няма. Яе гукаюць, яе клічуць, яе шукаюць у садзе, заглядваюць у шыбы, бліскучыя ад агню: няма пастарыхі, нідзе нямашака. Вось ужо і да акон не даступіцца, так нясцерпна пыша жарам. А дзед ірвецца, ён у роспачы рвецца ў дом. Няма бабулі, няма маці яго дзяцей!
КНІГІ ОНЛАЙН
