Даўным-даўно ў нас дома
Ганс Фалада
Выдавец: Юнацтва
Памер: 301с.
Мінск 1981
Я ўважліва разгледзеў у панараме кожную драбніцу, але не знайшоў нават следу секундантаў ці якой бы там ні было карэты, якая б чакала збоку. Але... ці памкнецца ён увогулс на ўцёкі? А можа, аддасца ў рукі правасуддзя? Я чуў ад бацысі, што такога роду забойства амаль што дазволена. За яго «ўсяго толькі» садзяць у крэпасць, а крэпасць яшчэ нікому гонару не падарвала. Я падумаў, што б я зрабіў на месцы кучаравага, але так да нічога пэўнага і не даўмеўся... Самае лепшае, вядома, хуценька збегчы ў Гамбург і ўладзіцца там юнгам на карабель, але хто цябе возьме ў юнгі з маноклем і з барадой...
Я б яшчэ доўга стаяў перад васковымі фігурамі. Але Ганс Фёч штурхнуў мяне, і мы рушылі далей, да замка. Па дарозе мой прыяцель расказаў мне пра паноптыкум яшчэ шмат чаго. Вой, ёсць там у ім наогул
44
розная дурнота, як, напрыклад, Беласнежка і сем гномаў,— на ёй усякае там бабскае барахло, а сама яна з распушчанымі патламі, і з сукенкі па зямлі валачэцца ружовы шлейф; ёсць там, праўда, і пакой жахаў (за спецыяльную даплату, дзесяць пфенігаў), і анатамічны музей (дваццаць пяць пфенігаў), у якім можна на свае вочы пабачыць, як парознаму складзены мужчыны і жанчыны. На гэтай акалічнасці Ганс Фёч зрабіў націск, аднак не заінтрыгаваў мяне. Гэта мяне (яшчэ!) не цікавіла. Але я ўсё ж рашыў, што ў бліжэйшыя дні пачну адкладваць грошы, каб потым адразу ўсё і пабачыць у паноптыкуме Кастана.
Замак быў шэры і змрочны, як і лістападаўскае неба над ім. Наш кайзер, якога мы па берлінскай завядзёнцы называлі скарочана ЯВ — Яго Вялікасць,— зноў некуды з’ехаў,— на флагштоку яго штандар не развяваўся. Ніякага, канечне, у тым дзіва. Нездарма кайзера празвалі «кайзерам на калёсах», вечна ў раз’ездах. Гудок яго аўтамабіля: «Туту! Тата!» гучаў у вушах яго падданых як «То тут, то там!».
Крыху павагаўшыся, мы рашылі адведаць зусім не знаёмыя нам кварталы — нас клікала вежа Чырвонага палаца — берлінскай ратушы. Мы паследавалі гэтаму клічу душы і папляліся далей да Аляксандэрплац, адкуль зусім выпадкова папалі ў раён трушчобаў і халабуд.
Апраметная, у якую мы ўступілі, абудзіла ў нас жывое здзіўленне: такога Берліна мы яшчэ ніколі не бачылі. Усё жыццё тамтэйшых жыхароў, здавалася, праходзіла на вуліцы, усё там віравала, круцілася, бруіла, браварыла, спрачалася, лаялася... Гандлярыяўрэі ў каптанах, з доўгімі сальнымі кучаравымі пейсамі, кінуўшы на руку нейкія транты, шныпарылі ў тлуме і то шэптам, то ўголас расхвальвалі свой крам. Каля дзвярзй у нейкае сутарэнне сядзела тоўстая брудная кабеціна і, заціснуўшы ў каленях скуглупудліка, падстрыгала яму садовымі нажніцамі зад.
I куды ні ступі — усюды гандаль. Адны прадаюць гарачыя клёцкі — булеткі — з тлустай, першага гатунку каніны (пяць пфенігаў — штука!), другія — гальштукі («усё дваранства носіць толькі маё!»), трэція — мыла і парфумы. На вуліцы сцяліся біцца два хлопцы: тыя ўжо юхай заліваліся, а людзі навокал толькі
45
падцкоўвалі іх. Мне, сыну юрыста, найперш кінуласЯ ў вочы, што тут не было «сініх», паліцэйскіх,— каб Tabe адна жывая душа!
Жыццё ў гэтым лабірынце вузкіх завулкаў, здавалася, ішло без ніякага парадку і законнасці. Да гэтага часу я быў цвёрда ўпэўнены, што ўсе ўстанаўленні, якімі кіравалася Луіпольдштрасэ, дзейнічалі ўсюды, вядома, з некаторымі неістотнымі адхіленнямі, абумоўленымі рознымі ступенямі багацця. А тут я ўбачыў, як адзін хлопец накінуўся на другога, ужо збітага на зямлю, акрываўленага, амаль беспрытомнага, і пад вясёлае галёканне і рогат вулічных разяў пачаў гваздаць яго галавой аб голы брук.
Нам стала не па сабе, і мы хутчэй адышлі. Але ўжо на другім павароце нас спыніў нейкі яўрэй у каптане; паўшэптам, на ледзь зразумелай нямецкай мове ён пачаў падбіваць нас прадаць яму нашы зімовыя паліто:
— Дзве марка адзін штука! Вашы мамэлэ скажыце, польцечкі згубілі...
I ўжо забегаў пальцамі, і ўжо расшпіляе гузікі.
Я ледзь вырваўся ад яго і разам з Фёчам даў лататы. Але гэтага якраз і нельга было рабіць. Бо тут нас адразу і згледзела дзятва. Адзін бамбіза, у якога я з лёту ўрэзаўся, гаркнуў:
— Ты што, гароху аб’еўся: ляціць, як дурное! — I гэтым самым даў сігнал да пагоні.
Мы перлі з усіх ног па мроіве вулічак і вуліц, не знаючы, дзе і калі яны скончацца. А за намі пад свіст, пад рогат і яглу — цэлая гайня дзяцей. Нейкі здаровы дзяцюк, падзадораны шумам, заехаўтакі Гансу Фёчу поўху. Але той ірвануў далей, толькі яго шапка пакацілася на брук. Адна жанчына, якая сядзела каля дзвярэй і вязала панчоху, выцягнула з вязання пруток і, калі я прабягаў міма, спакойна, з абыякавым да ўсяго на свеце тварам, саўганула ў мяне. Божа, што было б, калі б я не адскочыў!..
Я бег штосілы, бег, як ніколі не бегаў. Я ведаў, што тут мяне не ўратуе ні званне, ні аўтарытэт майго бацькі, які на Луіпольдштрасэ карыстаўся павагай, тут усім напляваць, што я гімназіст... Уратаваць мяне маглі толькі ногі, толькі яны, родненькія. Толькі я! Я сам!
I я даў ім разгону, я ляцеў за паўкрока ад Ганса
46
Фёча, задыхаўся, у грудзях і ў баку калола, але я бег... I хоць балела мне пасапраўднаму, і хоць даганялі нас пасапраўднаму, але ўсё гэта здавалася несапраўдным. Усё было як у кашмарным сне: немагчыма, каб я, сын камергерыхтрата, бег па Берліне, сталіцы імперыі, ратуючы сябе самога і ўсё, што на мне. Здавалася: стань, спыніся, падпусці пагоню і з усмешкай, спакойна ўсё ім растлумач. Небяспека — яна толькі ў кнігах Карла Мая, Купера * і Марыята **, а не тут, у Берліне, не нам...
Дзякуй богу, што я не паддаўся пачуццю нерэальнасці і рэальна ляцеў далей і далей, аж пакуль Ганс Фёч зусім выпадкова не ўбачыў выйсця з гэтага шанхая. Мы выскачылі на шырокую вуліцу, дзе ўжо гарэлі газавыя ліхтары, і перавялі дух.
Прыхіліўшыся плячыма да сцяны ў нейкім пад’ездзе, мы адсопваліся і з прыемнасцю слухалі, як усё цішэй і цішэй б’ецца сэрца, як усё спакайнейшым робіцца дыханне. Доўга маўчалі, потым Ганс Фёч глыбока ўздыхнуў і сказаў:
— Ну, браце, ведаеш...
Я тут жа падтрымаў:
— Век бы не падумаў, што такое бывае! I гэта ў Берліне.
— Трушчобы,— растлумачыў Фёч.— Мне трохі расказваў бацька. Сюды дарослыя нават удзень не важацца заходзіць. Тут жывуць адны злачынцы.
Ну, у гэтым я, сын юрыста, разбіраюся лепш за доктарскага атожылка.
— Гэта выключана, Фёч! — сказаў я.— Усе злачынцы парассаджваны па турмах і катаргах. Я спытаю ў бацькі, ці можа быць такое наогул.
— Бацьку лепш і не заікайся, што мы тут былі. Інакш наробіць ляманту і — клямка, канец нашым вылазкам.
— Я скажу, нібыта людзі казалі.
— Лепей не трэба! — перасцярог мяне Фёч.— He
* Джэймс Фенімор Купер (1789—1851) — паўночнаамерыканскі пісьменнік, заснавальнік жанру гістарычнага прытодніцкага рамана ў амерыканскай літаратуры.
** Фрэдэрык Марыят (1792—1848) — англійскі пісьменнік, аўтар марскіх прыгодніцкіх раманаў.
47
тузай сябе за язык, каб і не свярбела... I наогул нам даўно пара дадому. Колькі цяпер? Палова сёмай! А мне ў шэсць быць казана!
— I мне! Бяжым, Фёч!
— Бегчы? — здзівіўся той.— Далёка ты забяжыш! А як ты думаеш, колькі нам трэба бегчы, каб дабрацца дамоў? Сама мала гадзіны дзве! А я і дарогі не ведаю. He, мы паедзем трамваем, з перасадкай. У цябе ёсць грошы?
— Ёсць яшчэ.
— I ў мяне таксама. Ну што ж... цяпер пабачым... Ага. там на павароце паказаўся нейкі... Але ж і ўкінуць нам сённечка. Раней васьмі не дабяромся!
— Я скажу проста, што быў у вас, а ваш гадзіннік стаў.
— А я — што ў вас, каб ты ведаў, так і дамовімся... Ага, які ж гэта трамвай ідзе? Ганс, на ім мы даедзем да Потсдамерплац! Давай, скачам!
Але я не сеў.
— Чакай хвілінку,— сказаў я Фёчу, страшэнна ўсхваляваны.— He заходзь! Калі ласка, пачакай! Сядзем на другі! Гэты прапусцім!
Са мною пачало тварыцца нешта дзіўнае. Толькі я ўбачыў трамвай, зусім не падобны на «нашы» трамваі ў заходніх кварталах,— пляцоўка вадзіцеля апушчана ніжэй, а наперадзе вагона прычэплена рашотка, каб падхопліваць разяў,— як адразу ўспомніў адну нататку ў газеце, якую прачытаў ці то ўчора, ці пазаўчора. Недзе ў Берліне, ці то ў паўночным, ці то ва ўсходнім, загарэўся, пісалася, трамвай, адзін чалавек загінуў, некалькі абгарэла не да смерці. I вось раптам, калі трамвай пад’ехаў, мне як громам ударыла: гэта ж якраз такі трамвай і загарэўся, якраз такія трамваі і гараць, мне нельга на ім ехаць, забаронена...
Я красамоўна абмаляваў Гансу сітуацыю. Вядома, не без перабольшанняў. Я бажыўся, што сам, сваімі вачыма чытаў у газеце апісанне якраз такога трамвая, які трапіў у аварыю, назваў нават прыкметы: апушчаную пляцоўку для вадзіцеля і тую чапялупадграбалку на разяўпеіпаходаў. Прысягнуў, што газета асцерагала не ездзіць у вагонах такога тыпу. Кляўся, што трамвай гэты праехаў амаль зусім парожні. I ў тую хвіліну я сам верыў у тое, штр гаварыў. Верыў, што сам
49
чытаў, верыў, піто сам бачыў. I ніхто на свеце не мог бы мяне пахіснуць у той веры.
I вера мая была такая напорыстанепарушная, што ледзь не пераканала Ганса Фёча. Ён згадзіўся пачакаць наступны вагон, можа, той будзе іншага фасону. Але і другі быў з апушчанай пляцоўкай і рашоткайчапялой. Прапусцілі і яго. Тым часам Ганса Фёча пачало тачыць сумненне: а што, зрэшты, лепш — яшчэ больш спазніцца ці набрацца рызыкі і паехаць? Калі ж і трэці трамвай аказаўся з чапялой, Фёч адкаснуўся ад мяне і ўскочыў у вагон.
— Ну, як сабе хочаш, а я паехаў! Тут іншыя не ходзяць! — крыкнуў ён мне з пляцоўкі.— Мне трэба дамоў! Даганяй пешкі, a то прастаіш да ночы!..
Адубянелы, галодны, я прапусціў яшчэ дватры трамваі: усе яны былі падобнай канструкцыі. I тады я рашыў прыняць параду Фёча і ісці за трамваем пешкі, пакуль ён будзе вачам відзён. Потым я спыняўся і чакаў наступнага. Як падумаеш, дык гэта быў вельмі марудны спосаб. Але ні разу, ні аднаго разу мне і ў галаву не прыйшло адмовіцца ад недарэчнага рашэння. На маіх вачах гэтыя трамваі шнуравалі сабе тудысюды, спраўна, рэгулярна, і ніякіх няшчасцяў, ніякіх пажараў, але тады я гэтага ніяк не раскумекаў. Я ўвесь быў пад уладай неадчэпнай ідэі. Нават калі ўжо я апынуўся ў знаёмых мясцінах, дзе хадзілі «нашы» трамваі, я ўсё роўна не пад’ехаў. Я не мог ехаць, нельга было. Я тупаў і тупаў далей...
А бацькі мае тым часам чым далей, тым больш трывожыліся. А палове сёмай і ў сем мама захвалявалася, але яшчэ нікому нічога не гаварыла. Пазней, a палове восьмай, калі ўжо вячэраць прыспела, мама мусіла падзяліцца сваім клопатам з бацькам. Бацька адразу зразумеў сур’ёзнасць сітуацыі. Пры тым парадку, які быў заведзены ў доме, калі спазненне на дзве мінуты лічылася правіннасцю, на дзесяць — віною, a на чвэрць гадзіны — злачынствам, спазнення на паўтары гадзіны наогул яшчэ не бывала. Гэта магло азначаць толькі нейкае вялікае няшчасце...
КНІГІ ОНЛАЙН
